Je, Eusebius—Ni “Mwanzilishi wa Historia ya Kanisa”?

KATIKA mwaka wa 325 W.K., Maliki wa Roma Konstantino alialika maaskofu wote huko Nisea. Kusudi lake lilikuwa kutatua suala lililokuwa limejadiliwa sana juu ya uhusiano kati ya Mungu na Mwana wake. Kati ya wale waliohudhuria mkutano huo ni Eusebius wa Kaisaria, ambaye alionwa kuwa mtu mwenye elimu zaidi katika kizazi chake. Eusebius alijifunza kwa bidii sana Maandiko na alikuwa mtetezi wa ibada ya Kikristo ya Mungu mmoja tu.

Kwenye Baraza la Nisea, “Konstantino mwenyewe ndiye aliyesimamia mkutano,” kinasema kitabu Encyclopædia Britannica, “akiongoza kwa bidii mazungumzo, na kudokeza mwenyewe . . . njia muhimu ya kuonyesha uhusiano kati ya Kristo na Mungu kuhusiana na ile kanuni ya imani iliyokuwa ikizungumziwa na baraza hilo, kwamba ‘mwana ni wa asili moja na Baba’ . . . Maaskofu wote, isipokuwa wawili tu, walimwogopa Maliki na kutia sahihi hati ya kanuni hiyo. Wengi wao walifanya hivyo bila hiari yao.” Je, Eusebius alikuwa mmoja kati ya wale ambao walikataa kutia sahihi? Ni jambo gani tunaloweza kujifunza kutokana na msimamo wake? Basi na tuone Eusebius anatoka katika jamii gani, elimu yake, na mambo aliyotimiza maishani.

Maandishi Yake Muhimu

Inaelekea kwamba Eusebius alizaliwa huko Palestina mwaka wa 260 W.K. Tangu ujana wake, alishirikiana na Pamphilus, msimamizi wa kanisa la Kaisaria. Alipojiunga na shule ya kidini ya Pamphilus, Eusebius akawa mwanafunzi mwenye bidii. Alitumia vizuri sana maktaba kubwa ya Pamphilus. Eusebius alijifunza kwa bidii sana, na hasa Biblia. Pia Eusebius akawa rafiki mwaminifu wa Pamphilus, na baadaye akajitambulisha kuwa “Eusebius wa Pamphilus.”

Kuhusu miradi yake, Eusebius alisema: “Ninakusudia kuandika habari juu ya jinsi Mitume watakatifu walivyofuatana na pia kipindi ambacho kimepita tangu siku ya Mwokozi wetu mpaka leo; kueleza jinsi matukio mengi na ya muhimu yanavyosemekana yalitokea katika historia ya kanisa; na kutaja wale walioongoza na kusimamia kanisa katika parokia zilizojulikana zaidi, na wale ambao katika kila kizazi walitangaza neno la Mungu ama kwa mdomo au kwa kuandika.”

Eusebius anakumbukwa kwa sababu ya kitabu chake chenye kupendwa sana kinachoitwa History of the Christian Church. Mabuku yake kumi yaliyochapishwa mwaka wa 324 W.K. hivi yanachukuliwa kuwa historia ya maana zaidi ya kanisa iliyoandikwa zamani. Kwa sababu ya kitabu hicho, Eusebius alianza kuitwa mwanzilishi wa historia ya kanisa.

Zaidi ya kitabu Church History, Eusebius aliandika pia kitabu Chronicle katika mabuku mawili. Buku la kwanza lilikuwa muhtasari wa  historia ya ulimwengu. Katika karne ya nne, likawa maandishi ya msingi kwa ajili ya utafiti wa historia ya ulimwengu. Buku la pili linataja tarehe za matukio ya kihistoria. Kwa kutumia safu zilizo sambamba, Eusebius alionyesha mfuatano wa wafalme wa mataifa mbalimbali.

Eusebius aliandika vitabu vingine viwili vya historia, vinavyoitwa Martyrs of Palestine na Life of Constantine. Kitabu cha kwanza kinaeleza mambo kuanzia mwaka wa 303-310 W.K. nacho kinazungumzia wafia-imani wa kipindi hicho. Eusebius aliishi wakati wa kipindi cha matukio hayo. Buku la mwisho alilochapisha baada ya kifo cha Maliki Konstantino mwaka wa 337 W.K., lilikuwa lenye vitabu vinne ambavyo vilikuwa na mambo mengi muhimu ya kihistoria. Badala ya kuandikwa waziwazi kama historia, buku hilo kwa sehemu kubwa ni maneno ya kusifu.

Vitabu vya Eusebius vya kutetea Ukristo vinatia ndani jibu kwa Hieroklesi aliyeishi wakati uleule mmoja na gavana wa Roma. Hieroklesi alipowashutumu Wakristo, Eusebius alijibu kwa kuwatetea. Zaidi ya hilo, ili kuunga mkono wazo la kwamba Maandiko yaliongozwa na Mungu, aliandika vitabu 35, vinavyoonekana kuwa kazi ya maana zaidi na iliyofanywa vizuri. Vitabu vya kwanza 15 vinajaribu kuthibitisha kwamba Wakristo wanakubali maandishi matakatifu ya Kiebrania. Vile vingine 20 vinatoa uthibitisho wa kwamba Wakristo wana haki ya kukiuka kanuni za Kiyahudi na kukubali kanuni mpya na mazoea mapya. Kwa pamoja, vitabu hivyo vinatetea Ukristo kwa ukamili kama alivyouelewa.

Eusebius aliishi miaka kama 80 hivi (k. 260-k. 340 W.K.), akiwa mmoja wa waandikaji mashuhuri zaidi wa enzi za zamani. Maandishi yake yanatia ndani matukio ya karne tatu za kwanza W.K. mpaka wakati wa Maliki Konstantino. Katika sehemu ya mwisho ya maisha yake, alifanya kazi yake kama mwandikaji alipokuwa askofu wa Kaisaria. Ijapokuwa anajulikana zaidi kama mwanahistoria, Eusebius alikuwa pia mtetezi wa imani, mchoraji wa ramani, mhubiri, mchanganuzi wa mambo, na mfafanuzi wa maandishi ya kidini.

Mambo Mawili Yaliyomfanya Aandike

Kwa nini Eusebius alianzisha miradi hiyo isiyo na kifani? Jibu ni kwamba Eusebius aliamini kwamba anaishi katika kipindi cha mpito kuingia katika enzi mpya. Alihisi kwamba mambo makubwa yalitukia wakati wa vizazi vilivyotangulia na kwamba ripoti iliyoandikwa ilihitajiwa kwa ajili ya vizazi vinavyokuja.

Eusebius alikuwa na kusudi lingine la ziada, yaani, kutetea imani. Aliamini kwamba Mungu ndiye mwanzilishi wa Ukristo. Lakini watu wengi walilipinga wazo hilo. Eusebius aliandika: “Ninakusudia pia kutoa majina, hesabu, na nyakati ambazo wale ambao kwa sababu ya kupenda mabadiliko walitumbukia katika makosa makubwa zaidi; na kwa kujitangaza kuwa wavumbuzi wa ule unaoitwa kwa uwongo ujuzi, wamefanana na mbwa-mwitu ambao wameangamiza kundi la Kristo bila huruma.”

Je, Eusebius alijiona kuwa Mkristo? Inaonekana alijitambua kama Mkristo, kwa kuwa alimtaja Kristo kuwa “Mwokozi wetu.” Alisema: “Ninataka . . . kueleza juu ya taabu zilizolipata taifa lote la Wayahudi mara tu baada ya njama zao dhidi ya Mwokozi wetu, na ninataka kuripoti njia na nyakati ambazo Neno la Mungu lilishambuliwa na watu wa mataifa, na kueleza sifa za wale ambao katika nyakati mbalimbali walishindania neno la Mungu kwa damu na mateso, na pia kueleza juu ya maungamo katika siku zetu, na rehema na msaada mwema ambao Mwokozi wetu aliwatolea wote.”

 Utafiti Wake Mwingi

Hesabu ya vitabu ambavyo Eusebius mwenyewe alisoma na kurejelea ni vingi mno. Watu wengi mashuhuri wa karne tatu za kwanza za Wakati wa Kawaida walijulikana kupitia tu maandishi ya Eusebius. Habari zenye kuarifu kuhusu harakati muhimu za nyakati hizo zinapatikana katika maandishi yake tu. Zinatokana na vitabu vyenye ujuzi ambavyo havipatikani tena.

Katika kukusanya habari, Eusebius alikuwa mwenye bidii na makini. Inaonekana alijitahidi kwa makini sana kutofautisha kati ya habari zenye kuaminika na zile zisizoaminika. Ni kweli kwamba kazi yake haikosi kasoro. Wakati fulani, alieleza kimakosa na hata kuelewa vibaya watu na matendo yao. Wakati mwingine anakosea anapoeleza mfuatano wa matukio. Pia, Eusebius hakuwa na ustadi kuandika mambo yanayovutia. Ijapokuwa kasoro zake zilizo wazi, kazi zake nyingi zinaonwa kuwa hazina yenye thamani mno.

Je, Aliipenda Kweli?

Eusebius alihangaishwa na swala lenye kutatanisha juu ya uhusiano kati ya Baba na Mwana. Je, Baba alikuwapo kabla ya Mwana, kama Eusebius alivyoamini? Au je, Baba na Mwana walikuwapo pamoja katika muda uleule? “Ikiwa walikuwapo pamoja katika muda uleule,” akauliza, “Baba angekuwaje Baba na Mwana kuwa Mwana?” Hata aliunga mkono imani yake kwa kutaja Maandiko kama Yohana 14:28, ambalo linasema kwamba ‘Baba ni mkubwa zaidi kuliko Yesu,’ na Yohana 17:3, mahali ambapo Yesu anatajwa kuwa yule ambaye ‘alitumwa’ na Mungu wa pekee wa kweli. Akirejelea Wakolosai 1:15 na Yohana 1:1, Eusebius alitoa hoja kwamba Logos, au Neno, ni “mfano wa Mungu asiyeonekana,” yaani, Mwana wa Mungu.

Hata hivyo, jambo la kushangaza ni kwamba, siku ya kufunga mkutano wa Baraza la Nisea, Eusebius aliunga mkono upande tofauti. Tofauti na msimamo wake wa Kimaandiko kwamba Mungu na Kristo hawakuwapo pamoja wakiwa sawasawa kwa muda uleule, alikubaliana na maliki.

Jambo la Kujifunza

Kwa nini Eusebius alishindwa na mkazo kwenye mkutano wa Baraza la Nisea na kuunga mkono fundisho lisilo la kimaandiko? Je, alikuwa na miradi ya kisiasa akilini? Kwa nini alihudhuria mkutano huo? Ijapokuwa maaskofu wote walialikwa, ni wachache tu, yaani, 300 ambao walihudhuria mkutano huo. Je, inawezekana kwamba labda Eusebius alihangaikia sana kuhifadhi cheo chake katika jamii? Na kwa nini Maliki Konstantino alimheshimu sana? Wakati wa mkutano wa baraza Eusebius aliketi kwenye mkono wa kuume wa maliki.

Inaonekana kwamba Eusebius alisahau takwa la Yesu kwamba wanafunzi Wake “si sehemu ya ulimwengu.” (Yohana 17:16; 18:36) Mwanafunzi Yakobo aliuliza hivi: “Wanawake wazinzi, je, hamjui kwamba urafiki na ulimwengu ni uadui na Mungu?” (Yakobo 4:4) Onyo hili la Paulo linafaa sana: “Msiwe wenye kufungwa nira isiyosawazika pamoja na wasio waamini”! (2 Wakorintho 6:14) Basi na tuendelee kujitenga na ulimwengu ‘tunapomwabudu Baba kwa roho na kweli.’—Yohana 4:24.

[Picha katika ukurasa wa 31]

Picha inayoonyesha Baraza la Nisea

[Hisani]

Scala/Art Resource, NY

[Hisani ya Picha katika ukurasa wa 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan