1. Apa niwohẹ i rasul Paulus su surate su tau Sahani su Kolose? (Pěmanda gambarẹ̌ humotong su pěngangěndungang ini.)

RASUL Paulus němohẹ suratẹ̌ su tau Sahani su Kolose su tempong i sie niselẹ̌ su Roma ěndịu su taung 60-61. I sie naul᷊ị kawe nụe i sire harusẹ̌ piạ ”katatahuěnna” soal u kapulung Mawu, arau harusẹ̌ piạ pěndang kere i Yehuwa. (Kol. 1:9) Paulus naul᷊ị, ’Iạ maul᷊ị u ini tadeạu i kamene kumbahangbe kaakal᷊eng i saing biwihe mararěngang. Pakatateghang bue i kamene, kumbahangbe sarang piạu měmintaugẹ̌ si kamene, wěmbingang arau ahakengu těntirong manga kapandeng taumata tạ mangal᷊ene, kětạeng makapal᷊idẹ̌. Manga kapandeng dunia ene wal᷊inewe wọi Kristus.’ (Kol. 2:4, 8) Bọu ene Paulus nělahẹ kawe nụe tiněna kerene nẹ̌sal᷊a, kụ kawe nụe lawọ taumata puluang su tiněna kerene. Contone, piram baụ tiněna ěndịu nakakoạ taumata nẹ̌pěndang i sire limembong mapande arau limembong mapaelẹ̌ bọu taumata wal᷊inẹ. Hakị u ene i Paulus němohẹ suratẹ̌ ene gunang mẹ̌tul᷊ung si sire tadeạu tawe tumol᷊e tiněnang dunia dingangu kakanoạ nẹ̌sal᷊a kerene.​—Kol. 2:16, 17, 23.

2. Kawe nụe i kitẹ harusẹ̌ měngěndung piram baụ contoh tiněnang dunia?

 ² Taumata apang tụtol᷊e tiněnang dunia ini madiri měnarimạ prinsip i Yehuwa, kụ mạeng tawe maingatẹ̌, tiněna kerene makal᷊ome pangangimang i kitẹ. I kitẹ hanesẹ̌ makaringihẹ̌ tiněnang dunia su televisi, Internet, sikol᷊ah, arau su pělahal᷊ẹ̌kang. Kerea tadeạu i kitẹ tawe matol᷊e tiněna kerene? Su pěngangěndungang ini, i kitẹ měmarikěsa lima contoh tiněnang dunia dingangu kerea tadeạu tawe matol᷊e tiněna kerene.

3. Kal᷊awokange taumata puluang su tiněna kere apa? Kawe nụe?

³ ”Iạ botonge makoạ taumata mapia maning tawe mangimang su Mawu.” Orasẹ̌ ini, tiněna kerene seng biasa su lawọ tampạ. Taumata piạ tiněna kerene madiri masingkạ piạ Mawu arau tala, kụ nẹ̌pěndang i sire botonge měkoạ kapulung i sire. (Basa Mazmurẹ̌ 10:4.) Sěnggạ lai nẹ̌pěndang i sire kakělaěng mapande mạeng mẹ̌bera, ”Maning tawe mangimang su Mawu, iạ botonge tatapẹ̌ makoạ taumata mapia.”

4. Apa botonge paul᷊ịkang i kitẹ si sire apang tawe mangimang piạ Měndariadi?

⁴ Apa masuẹ̌ su akal᷊ẹ̌ mangimang tawẹ apa Měndariadi? Pirang katau nědeạ sasimbahe su ilmu pengetahuan, katewe i sire tawe nakaěbạ. Sěběnarẹ̌e sasimbahe gampang. Contone: Botonge bal᷊e makoạ sẹ̌sane? Tantu tala! Harusẹ̌ piạ taumata měkoạ ene. Makhluk hidup limembong matahuki bọu wal᷊e. Mạeng limang kitẹ mal᷊esẹ, kakạrěngụe ene mapia sẹ̌sane. Mạeng bal᷊e marusa, ene tawe makoạ sẹ̌sane. Ini makakoạ si kitẹ mangimang Yehuwa kai Měndariading i kitẹ. Alkitapẹ̌ naul᷊ị, ”Apạeweng bal᷊e e piạbem měndal᷊anginge arau měkakoạe, kaiso měndal᷊anging patikụ sabarange ute kai Ruata.”​—Ibr. 3:4.

5. Apa sasimbahi kitẹ mạeng piạ u maul᷊ị i kitẹ botonge měkoạ barang mapia maning tawe mangimang su Mawu?

⁵ Apa sasimbahi kitẹ mạeng piạ u maul᷊ị i kitẹ botonge měkoạ barang mapia maning tawe mangimang su Mawu? Memang Hengetang u Mawu naul᷊ị taumata tawe mangimang su Mawu lai botonge měkoạ barang nihino. (Rm. 2:14, 15) Contone, piạ taumata maadatẹ̌ dingangu makěndagẹ̌ su matimade. Katewe, mạeng i sie tawe tumol᷊e standar i Yehuwa, ěndịu i sie sarung měkoạ putusang nẹ̌sal᷊a. (Yes. 33:22-23b) Lawọ taumata pande orasẹ̌ ini mangimang harusẹ̌ piạ tul᷊umang bọu Mawu tadeạu kasasusah su dunia ini mailang. (Basa Yeremia 10:23.) Hakị u ene abe pẹ̌tiněna i kitẹ botonge makasingkạ barang mapia mạeng tawe mangimang su Mawu dingangu tumol᷊e standar’E.​—Mzm. 146:3.

6. Kal᷊awokange taumata mětẹ̌tiněna apa soal u agama?

⁶ ”I kau botonge tatapẹ̌ mal᷊uasẹ̌ maning tawẹ apa agama.” Lawọ taumata mětẹ̌tinena agama makạl᷊usiang dingangu tawẹ apa gunane. Bọu ene lai, lawọ agama něněntiro soal u naraka, mědẹ̌dorong doitẹ̌, arau tụtol᷊e politikẹ̌. Hakị u ene tawe makaherang lawọ taumata naul᷊ị i sire mal᷊uasẹ̌ maning tawẹ apa agama! Aramanung i sire nẹ̌bera, ”Iạ  mapulu masingkạ soal u Mawu, katewe iạ madiri tumol᷊e agama.”

7. Kere apa ibadah tutune nakakoạ si kau mal᷊uasẹ̌?

⁷ Apa i kite botonge tatapẹ̌ mal᷊uasẹ̌ maning tawẹ apa agama? Tantu i kitẹ botonge mal᷊uasẹ̌ mạeng tawẹ apa agama palsu. Katewe tawẹ apa taumata kahěngang-hěngang mal᷊uasẹ̌ mạeng tawe mědal᷊ahapị dingangi Yehuwa, ”Mawu mal᷊uasẹ̌”. (1 Tim. 1:11, Terjemahan Dunia Baru) Kěbị apang nikoạ i Yehuwa piạ gunane su taumata. Kerene lai i kitẹ ělang i Yehuwa mal᷊uasẹ̌ ual᷊ingu nẹ̌tul᷊ung taumata wal᷊inẹ. (MMR. 20:35) Contone, tiněnai kerea ibadah tutune seng nẹ̌tul᷊ung lawọ keluarga nakoạ mararame. I kitẹ něngěndung měnodẹ pěngangarěga dingangu kasasatia su kawing, něněntiro anạ tadeạu matuhụ, dingangu mẹ̌kakěndagẹ̌ su ral᷊ungu keluarga. Ibadah tutune nakatul᷊ung ělangi Yehuwa sěngkapěhal᷊ẹ̌ su sidang dingangu měkẹ̌kakěndagẹ̌ sěmbaụ su wal᷊inẹ.​—Basa Yesaya 65:13, 14.

8. Tumuhụ Matius 5:3, apa kakunsịe tadeạu i kitẹ kahěngang-hěngang mal᷊uasẹ̌?

⁸ Apa taumata botonge kahěngang-hěngang mal᷊uasẹ̌ maning tawe maněmbah Mawu? Apa makakoạ taumata mal᷊uasẹ̌? Piạ u mal᷊uasẹ̌ su hal᷊ẹ̌e, olahraga, arau hobine. Sěnggạ lai mal᷊uasẹ̌ mạeng měngurusẹ̌ keluarga dingangu mẹ̌tul᷊ung hapịe. Maning kěbị ene nakakoạ si kitẹ mal᷊uasẹ̌, piạ lai makakoạ si kitẹ limembong mal᷊uasẹ̌. I kitẹ nẹ̌tatěntang dingangu binatang, hakị u ene i kitẹ botonge makasingkạ Měndariading i kitẹ dingangu maněmbah si Sie. I kitẹ niriadi kerene tadeạu i kitẹ mal᷊uasẹ̌ měkoạ hal᷊ẹ̌ rohani. (Basa Matius 5:3.) Contone, i kitẹ mal᷊uasẹ̌ dingangu natoghasẹ̌ su tempong něngibadah sěngkasio dingangu anạu sěmbaụ. (Mzm. 133:1) I kitẹ lai mal᷊uasẹ̌ ual᷊ingu piạ keluarga su patikụ dunia, pěbawiahẹ̌ mawurěsi, dingangu pělaharapẹ̌ mapia su tempo mahi.

9. (a) Apa niwerang taumata lawọ soal u hubungan seks? (b) Kawe nụe Alkitapẹ̌ nẹ̌sěding si kitẹ měkoạ hubungang seks mạeng bědang tawe nẹ̌kawing?

⁹ ”Apa měkoạ hubungan seks mạeng bědang tawe nẹ̌kawing ene nẹ̌sal᷊a?” Ěndịu piạ u nẹ̌bera, ”Abe tumanịu matuhụ su Mawu, pěbiahe tuhụ kapulunu.” Katewe Hengetang u Mawu nẹ̌sěding měbiahẹ̌ amoral. * (Pěmanda catatan kaki.) (Basa 1 Tesalonika 4:3-8.) Yehuwa piạ hakẹ̌e měgělị hukung ual᷊ingu i Sie něndiadi si kitẹ. I Sie nẹ̌bera sěngkatau esẹ arau wawine botonge měkoạ hubungan seks kětạeng dingangu kawinge. Yehuwa něgělị hukung ual᷊ingu makěndagẹ̌ si kitẹ. I Sie masingkạ mạeng tumol᷊e hukung’E, biahi kitẹ sarung mal᷊uasẹ̌. Keluarga tụtuhụ hukung i Yehuwa sarung mẹ̌kakěndagẹ̌, měngarěga, dingangu mangimang sěmbaụ su wal᷊inẹ. Katewe Mawu sarung měhukung si saing sangaja lumawang hukung’E.​—Ibr. 13:4.

10. Kerea carane mẹ̌těngkarau bọu amoralitas seksual?

¹⁰ Alkitapẹ̌ něněntiro si kitẹ carane mẹ̌těngkarau bọu amoralitas seksual. I kitẹ harusẹ̌ maingatẹ̌ su barang pẹ̌pandaěng i kitẹ. Yesus naul᷊ị, ”I sai mạmanda tau wawine ringangu piạ sahige ute tau ene seng nawuang dingangu wawine ene su ral᷊ungu naunge. Kereu matanu koanenge makạdiading kau e mẹ̌baradosa, ute lěsạ e kụ děmmẹ e mata ene!” (Mat. 5:28, 29) Hakị u ene  i kitẹ harusẹ̌ mẹ̌těngkarau bọu pornografi dingangu kakantarị amoral. Paulus naul᷊ị, ”Pakasueko pate kal᷊awọu kapulun dunia e měnẹ̌naghal᷊i watangengue; kere pẹ̌sasundal᷊ẹ̌.” (Kol. 3:5) I kitẹ lai harusẹ̌ maingatẹ̌ su apa tẹ̌tiněnang dingangu bẹ̌bisaraěng i kitẹ.​—Ef. 5:3-5.

11. Aramanung kawe nụe i kitẹ mapulu mědeạ hal᷊ẹ̌ mapaelẹ̌?

¹¹ ”Mạeng piạ hal᷊ẹ̌ mapaelẹ̌, pěbawiahu sarung mal᷊uasẹ̌.” Aramanung piạ u měngoro si kitẹ pẹ̌pakẹ tempo dingangu katatoghasẹ̌ tadeạu makaěbạ hal᷊ẹ̌ mapaelẹ̌, kụ makakoạ si kitẹ makalạ, timeleng, dingangu piạ kawasa. Ual᷊ingu lawọ taumata maul᷊ị piạ hal᷊ẹ̌ mapaelẹ̌ kai kakunsị tadeạu měbiahẹ̌ mal᷊uasẹ̌, i kitẹ ěndịu měnětạ mẹ̌pikirẹ̌ kerene.

12. Mạeng piạ hal᷊ẹ̌ mapaelẹ̌, apa pěbawiahu sarung mal᷊uasẹ̌?

¹² Apa hal᷊ẹ̌ makakoạ si kau timeleng dingangu piạ kawasa sarung makal᷊uasẹ̌ pěbawiahu? Tala. Kěnang pẹ̌tiněna. Setang mapulu piạ kawasa dingangu timeleng, kụ i sie nakaěbạ apa ikẹ̌kapuluange. Katewe i sie nẹ̌pědu, kụ tawẹ apa karal᷊uase. (Mat. 4:8, 9; Pěl. 12:12) Nẹ̌tatěntang dingangu Setang, i kitẹ mal᷊uasẹ̌ su tempong nẹ̌tul᷊ung taumata wal᷊inẹ něngěndung soal u Mawu dingangu pělaharapẹ̌ seng niriandi-Ne. Tawẹ apa hal᷊ẹ̌ su dunia ini makakoạ si kau makapěndang karal᷊uasẹ̌ kerene. Bọu ene lai, tadeạu makaěbạ hal᷊ẹ̌ mapia, pẹ̌sěnsul᷊ẹ taumata iri dingangu měnděndal᷊akị sěndinganenge. Katewe i sire tatapẹ̌ tawe nakapěndang karal᷊uasẹ̌. Alkitapẹ̌ naul᷊ị i sire ”měnẹ̌nahusu anging”.​—Měn. 4:4.

13. (a) Kerea i kitẹ měmanda hal᷊ẹ̌ i kitẹ? (b) Apa nakakoạ si Paulus mal᷊uasẹ̌?

¹³ Tantu i kitẹ harusẹ̌ měhal᷊ẹ̌, kụ tawe nẹ̌sal᷊a mạeng měmile hal᷊ẹ̌ ikẹ̌kapuluangi kitẹ. Katewe, hal᷊ẹ̌ tawe wotonge makoạ kahumotongange su pěbawiahẹ̌. Yesus naul᷊ị, ”Tawẹu sarang sěngkatau makapamunara mạengu mawune ruang katau. U i sie kai sarung limembong kapiane su sěngkatau wọu wal᷊ine. Arau i sie limembon satia su sěngkatau wọu su wal᷊ine. Kerene lai i kamene; tawe mariadi mẹ̌tahamawu Mawu ruata, ringangu mẹ̌tahamawuko l᷊ai arětạ.” (Mat. 6:24) Měkoạ kapulung Yehuwa dingangu měněntiro taumata wal᷊inẹ makal᷊uasẹ̌ pěbawiahu. Rasul Paulus seng nakapěndang ene. Su tempong mangudạ, i sie mapulu piạ hal᷊ẹ̌  mapaelẹ̌. Katewe, i sie hědo nakapěndang karal᷊uasẹ̌ su tempong nakasilo kerea Hengetang u Mawu němal᷊ui pěbawiahu taumata. (Basa 1 Tesalonika 2:13, 19, 20.) Kětạeng měkoạ kapulung Yehuwa dingangu měněntiro taumata wal᷊inẹ makakoạ si kitẹ mal᷊uasẹ̌!

14. Kawe nụe tiněna taumata wotonge makailang kěbị kasasusah, ikẹ̌kapuluangu taumata lawọ?

¹⁴ ”Taumata wotonge makailang kěbị kasasusah.” Lawọ taumata puluang su tiněna kerene. Kawe nụe? Mạeng ene kahěngang, i kitẹ seng tawe harusẹ̌ ahạkengu Mawu dingangu botonge měkoạ kěbị kapulung i kitẹ. Ěndịu i kau bọu nakaringihẹ̌ taumata nẹ̌bera pẹ̌sasekẹ, karal᷊akisẹ̌, sakị, dingangu kasasigěsạ seng kakạhal᷊ine. Sěmbaụ laporan naul᷊ị, ”Pěbawiahu taumata kakạpaele ual᷊ingu taumata seng nẹ̌tawakal᷊i měmal᷊ui dunia ini makoạ tampạ limembong mapaelẹ̌.” Apa ene kahěngang? Apa taumata seng nakahěngang carane mapakailang kasasusah su dunia ini? Mahịe i kitẹ měmarikěsa ene.

15. Apa buktine kasasusah su dunia ini sauneng kakạtambane?

¹⁵ Apa taumata seng nakailang pẹ̌sasekẹ? Su Perang Dunia I dingangu II, nal᷊iu bọu 60 su jutane taumata nate. Kětạeng su taung 2015, piạ 12,4 juta taumata něněntangu wal᷊eng i sire ual᷊ingu sekẹ arau dẹ̌darihang. Ini nakakoạ piạ 65 juta taumata tawẹ apa wal᷊eng i sire. Kerea dingangu karal᷊akisẹ̌?  Su piram baụ tampạ, karal᷊akisẹ̌ seng kakạhal᷊ine. Katewe su tampạ bal᷊inẹ, karal᷊akisẹ̌ kere terorisme, korupsi, měndal᷊akị taumata wal᷊inẹ měpakẹ Internet, dingangu měndariha kawing, sauneng kakạtambane. Kerea dingangu sakị? Taumata seng nakaěbạ undang gunang piram baụ sakị. Katewe su taung 2013, sěmbaụ laporan naul᷊ị sio juta taumata umure 60 taung tanaẹ nate ual᷊ingu sakị jantung, stroke, kanker, sakị paru-paru, dingangu sakị gul᷊a. Kerea dingangu kasasigěsạ? Bank Dunia něgělị laporan buhudeng su Afrika sẹ̌sane, taumata masusah kakạtambane bọu 280 juta su taung 1990 nakoạ 330 juta su taung 2012.

16. (a) Kawe nụe kětạeng Kararatuang u Mawu makailang kěbị kasasusah su dunia? (b) Apa niul᷊ị i Yesaya dingangu pemazmur soal u Kararatuang u Mawu?

¹⁶ Kěbị ini tawe makaherang. Orasẹ̌ ini, organisasi ekonomi dingangu politikẹ̌ lẹ̌ahạkengu taumata dal᷊akị. I sire tawe makailang sekẹ, karal᷊akisẹ̌, sakị, dingangu kasasigěsạ. Kětạeng Kararatuang u Mawu makailang kěbị ene. Pẹ̌tiněna apa sarung koateng i Yehuwa gunang taumata. Kararatuang’E sarung mapakailang kěbị apang nakakoạ pẹ̌sasekẹ, kere korupsi, nasionalisme, agama palsu, sipatẹ̌ měngal᷊imona kapulung batangeng, dingangu Setang. (Mzm. 46:9, 10) Kararatuang u Mawu sarung mapakailang karal᷊akisẹ̌. Orasẹ̌ ini, Kararatuang ini něněntiro jutane taumata kuměndagẹ̌ dingangu mangimang sěmbaụ su wal᷊inẹ. Pěmamarentang taumata tawe makakoạ hal᷊ẹ̌ ini. (Yes. 11:9) Seng mal᷊ighạ Yehuwa mapakailang kasasakị, kụ kěbị taumata sarung masehatẹ̌. (Yes. 35:5, 6) I Sie sarung mapakailang kasasigěsạ, kụ měkoạ pěbawiahu taumata maluasẹ̌ dingangu mědal᷊ahapị mapia dingang’E. Ini limembong maarěga bọu roitẹ̌ maning kere apa kal᷊awọe.​—Mzm. 72:12, 13.

17. Kerea tadeạu i kitẹ tawe matol᷊e tiněnang dunia?

¹⁷ Hakị u ene mạeng i kau makaringihẹ̌ tiněna makal᷊ome pangangimangu, pěngěndungke soal u hal᷊ẹ̌ ene su Alkitapẹ̌. Bisarai ene dingangu anạu sěmbaụ apang matělang su rohani. Tiněnai, kawe nụe taumata puluang su tiněna kerene, kawe nụe tiněna kerene nẹ̌sal᷊a, dingangu kerea tadeạu tawe matol᷊e su tiněna kerene. I kitẹ botonge měndiagạ batangeng i kitẹ bọu tiněnang dunia mạeng měkoạ apa niul᷊ị i Paulus, ”Su ral᷊ungu kal᷊ahěmpụ i kamene ringangu apan taumata ta měmpangimang e ute i kamene pěmpẹ̌biahẹ̌be pakatatahuěnna . . . Masingkạ u kere apa i kamene hinong sumimbang kakiwal᷊on sěngkatau-sěngkatau e.”​—Kol. 4:5, 6.