1-2. (a) Apa ikẹ̌kapulung i kitẹ kěbị? (b) I kitẹ botonge mangimang hal᷊ẹ̌ apa?

I KITẸ kěbị mapulu taumata kuměndagẹ̌ si kitẹ. Kụ i kitẹ lai mapulu taumata maadilẹ̌ měkoạ si kitẹ. Mạeng taumata tawe makěndagẹ̌ dingangu tawe maadilẹ̌ měkoạ si kitẹ, aramanung i kitẹ masusah naung kụ mẹ̌pěndang seng tawẹ apa arěgane.

² Yehuwa masingkạ i kitẹ mapulu taumata kuměndagẹ̌ dingangu maadilẹ̌ měkoạ si kitẹ. (Mz. 33:5) I kitẹ mangimang Mawung i kitẹ sěbạe makěndagẹ̌ dingangu mapulu taumata wal᷊inẹ maadilẹ̌ měkoạ si kitẹ. Ini kasilong mal᷊ahẹ mạeng i kitẹ měngěndung manga hukung nighělị i Yehuwa su tau Israel bọu i Musa. Hakị u ene, mạeng i kau nasusah naung ual᷊ingu taumata wal᷊inẹ tawe makěndagẹ̌ arau tawe maadilẹ̌ měkoạ si kau, kěnang pěmanda kerea Hukung Musa * něnodẹ Yehuwa mapadul᷊i su umat’E.

3. (a) Kere nilahẹ su Roma 13:8-10, apa sarung kasingkateng i kitẹ mạeng měngěndung Hukung Musa? (b) Kakiwal᷊o apa sarung simbaheng i kitẹ su pěngangěndungang ini?

³ Su tempong i kitẹ měngěndung Hukung Musa, i kitẹ sarung makasingkạ pěndangu Mawung i kitẹ makěndagẹ̌, i Yehuwa. (Basa Roma 13:8-10.) Su pěngangěndungang ini, i kitẹ sarung makasingkạ piram baụ hukung nighělị su tau Israel dingangu sumimbahẹ̌ manga kakiwal᷊o ini: Apa buktine Hukung nighělị i Yehuwa dasare kai kakěndagẹ̌? Apa buktine Hukung Musa měmẹ̌mahansang taumata gunang měnodẹ kal᷊aadilẹ̌? Kerea i sire apang piạ kawasane harusẹ̌ měndal᷊engu Hukung? Kụ, i  sai kahumotongange dẹ̌diagatengu Hukung? Sasimbahu manga kakiwal᷊o ene sarung makahiborẹ̌ si kitẹ, makaghělị pělaharapẹ̌, kụ makarani si kitẹ dingangi Amang i kitẹ makěndagẹ̌.​—Kis. 17:27; Rm. 15:4.

4. (a) Apa něnodẹ Hukung Musa dasare kai kakěndagẹ̌? (b) Kere niwohẹ su Matius 22:36-40, apa darua parenta nilahẹ i Yesus?

⁴ Kěbị hal᷊ẹ̌ nikoạ i Yehuwa dasare kai kakěndagẹ̌. (1 Yoh. 4:8) Hakị u ene, Hukung Musa tantu dasare kai kakěndagẹ̌ ual᷊ingu ene bọu i Yehuwa. Kěbị Hukung Musa nirasagẹ̌ su darua parenta penting, ene kai kěndageko Mawu dingangu kěndageko sěndinganengu. (Im. 19:18; Ul. 6:5; basa Matius 22:36-40.) Hakị u ene, su nal᷊iu bọu 600 parenta su Hukung Musa, i kitẹ botonge makaěndung tatěntiro soal u kakěndagi Yehuwa. Mahịe měmanda contone.

5, 6. Yehuwa mapulu sěngkawingang měkoạ apa, kụ apa pẹ̌pandang i Yehuwa? Gělịko contoh.

⁵ Pakasatia su kawingu, dingangu pakapia měhiking anạu. Yehuwa mapulu sěngkawingang měnoghasẹ̌ kakěndagi sire tadeạu matahang sarang karěngụe. (Kej. 2:24; Mat. 19:3-6) Perzinaan kai hal᷊ẹ̌ sěbạe ral᷊akị nikoạ u sěngkatau su kawinge. Ual᷊ingu ene, parenta kapitune bọu Mapul᷊o Parenta nẹ̌sěding perzinaan. (Ul. 5:18) Perzinaan kai dosa ”lumawang Mawu” dingangu ene kai kakanoạ matingkaị su kawing. (Kej. 39:7-9) Kawing tawẹ sal᷊ane aramanung pul᷊one su taunge nakapěndang tědụu naung ual᷊ingu kawinge nakoạ tawe satia.

⁶ Yehuwa kahěngang-hěngang měmẹ̌manda kerea sěngkawingang měkoạ sěmbaụ su wal᷊inẹ. Su Israel tempong tamai, Yehuwa mapulu kawing wawine koateng pakapia. Esẹ maadatẹ̌ su Hukung Musa sarung kuměndagẹ̌ kawinge dingangu tawe menceraikan si sie ual᷊ingu alasang dararodọ. (Ul. 24:1-4; Mat. 19:3, 8) Katewe mạeng piạ masalah serius nariadi kụ i sie menceraikan kawinge, i sie harusẹ̌ měgělị suratu cere su kawinge. Mạeng piạ suratẹ̌ ene, wawine tawe tokeng někoạ kakanoạ amoral. Bọu ene lai, těntal᷊ang bědang tawe něgělị suratu cere su kawinge, kawing esẹ harusẹ̌ mẹ̌bisara kal᷊imona dingangu manga těmbonangu soa. Hakị u ene, manga těmbonang ene piạ kesempatan gunang mẹ̌tul᷊ung měnal᷊amatẹ̌ pẹ̌kakawing i rẹ̌dua. Mạeng sěngkatau esẹ Israel menceraikan kawinge ual᷊ingu alasang mapulu mědeạ kapiang watangenge hala, Yehuwa tawe sěntiniạ mapakailang masalah ene. Katewe, i Sie měmẹ̌manda ěllong matang kawing wawine dingangu makapěndang tědụu naunge.​—Mal. 2:13-16.

7-8. (a) Apa parentang i Yehuwa su matatimadẹ̌? (Pěmanda gambarẹ̌ su sampul.) (b) Apa těntirone si kitẹ?

⁷ Hukung Musa lai něnodẹ Yehuwa sěbạe mapadul᷊i su manga rariọ. I Sie mapulu i sire mal᷊uasẹ̌ dingangu makapěndang aman. Yehuwa tawe kětạeng nẹ̌parenta su matatimadẹ̌ gunang měnadia kebutuhan jasmaning manga rariọ, katewe lai kebutuhan rohaning i sire. Matatimadẹ̌ harusẹ̌ měpakẹ kěbị kesempatan gunang mẹ̌tul᷊ung anạ i sire měngarěgạ Hukung i Yehuwa dingangu kuměndagẹ̌ si Sie. (Ul. 6:6-9; 7:13) Sěmbaụ alasang bangsa Israel nihukung i Yehuwa ute ual᷊ingu i sire někoạ manga rariọ dingangu cara makạtatakụ. (Yer. 7:31, 33) Matatimadẹ̌ tawe wotonge měmanda manga rariọ kere barang botonge walang arau tingkaitang. Katewe i sire harusẹ̌ měmanda manga rariọ ene kai pusakạ, arau hadiah maarěgạ bọu Yehuwa.​—Mz. 127:3.

⁸ Těntirone: Yehuwa měmẹ̌manda kerea sěngkawingang měkoạ sěmbaụ su wal᷊inẹ. I Sie mapulu matatimadẹ̌ kuměndagẹ̌ manga anạ i sire. I Sie lai sarung měnuntụ pertanggungjawaban su matatimadẹ̌ bọu cara i sire měkoạ manga anạ i sire.

9-11. Kawe nụe Yehuwa něgělị hukung mẹ̌sěding soal u měning?

 ⁹ Abe měning. Parenta kasamuriange bọu Mapul᷊o Parenta ene kai nẹ̌sěding tau Israel gunang měning, arau piạ kapulu nẹ̌sal᷊a su tataghuanengu taumata wal᷊inẹ. (Ul. 5:21; Rm. 7:7) Yehuwa něgělị hukung ini gunang měgělị tatěntiro penting: Manga ělang’E harusẹ̌ měndiagạ naung, ene mangal᷊ene tiněna dingangu pěndang i sire. I Sie masingkạ kakanoạ dal᷊akị ene nitětạ bọu tiněna arau pěndang dal᷊akị. (Amsl. 4:23) Mạeng tau Israel měmala kapulu ral᷊akị tumuwọ su naunge, i sie sarung dal᷊akị měkoạ taumata wal᷊inẹ. I Datu Daud někoạ pẹ̌sasal᷊a kerene. Sěběnarẹ̌e, i sie kai taumata mapia. Katewe su sěngkatempo i sie měningu kawingu tau. Kapulune ene něngahạ sarang dosa. (Yak. 1:14, 15) Daud někoạ barang amoral, nẹ̌tawakal᷊i něngakal᷊ẹ̌ kawingu wawine ene, bọu ene něngatorẹ̌ tadeạu esẹ ene patengu sědụ.​—2 Sam. 11:2-4; 12:7-11.

¹⁰ Yehuwa botonge makawasa naung, hakị u ene i Sie masingkạ mạeng tau Israel limawang hukung soal u měning tataghuanengu taumata wal᷊inẹ. (1 Taw. 28:9) Bọu hukung soal u měning tataghuanengu taumata wal᷊inẹ, manga ělangu Mawu masingkạ i sire harusẹ̌ měnděmẹ tiněna makakoạ si sire měkoạ pẹ̌sasal᷊a. Yehuwa kahěngang-hěngang i Amang matahuěna dingangu makěndagẹ̌!

¹¹ Těntirone: Yehuwa tawe kětạeng makasilo bageang likude bọu taumata. I Sie makasilo apa su ral᷊ungu naung i kitẹ, mangal᷊ene i sai i kitẹ sěběnarẹ̌e. (1 Sam. 16:7) Tawẹ apa tiněna, pěndang, arau kakanoạ botonge buniang i kitẹ bọu i Sie. I Sie lai němanda sipatẹ̌ mapia su naung i kitẹ, kụ mapulu i kitẹ měnodẹ manga sipatẹ̌ ene. Katewe, i Sie lai mapulu i kitẹ měmarikěsa tiněna nẹ̌sal᷊a su naung i kitẹ kụ měnděmẹ ene tadeạu i kitẹ tawe měkoạ pẹ̌sasal᷊a.​—2 Taw. 16:9; Mat. 5:27-30.

12. Apa lai kaěndungang i kitẹ bọu Hukung Musa?

¹² Hukung Musa lai něněntiro Yehuwa puluang su kal᷊aadilẹ̌. (Mz. 37:28; Yes. 61:8) I Sie něgělị contoh mapaelẹ̌ kerea maadilẹ̌ měkoạ taumata wal᷊inẹ. Su tempong tau Israel timuhụ su hukung nighělị i Yehuwa, i Sie něngal᷊amatẹ̌ si sire. Su tempong i sire tawe něnodẹ kal᷊aadilẹ̌ dingangu limawang atorang’E, i sire nasigěsạ. Mahịe měmanda darua hukung wal᷊inẹ su Mapul᷊o Parenta.

13-14. Apa darua parenta humotong su Mapul᷊o Parenta, kụ apa gunane su tau Israel mạeng tumuhụ parenta ene?

¹³ Mẹ̌tahamawu kětạeng si Yehuwa. Darua parenta humotong su Mapul᷊o Parenta ene něngoro tau Israel kětạeng mẹ̌tahamawu si Yehuwa, kụ i sire tawe wotonge maněmbah berhala. (Kel. 20:3-6) Parenta ene gunane bal᷊inẹ kětạeng si Yehuwa. Katewe, ene nikoạ gunang kapiang manga ělang’E. Mạeng manga ělang’E tatapẹ̌ masatia si Sie, i sire sarung mal᷊unsemahẹ̌. Katewe mạeng maněmbah manga mawung bangsa wal᷊inẹ, biahi sire sarung masigěsạ.

¹⁴ Pẹ̌tiněna soal u tau Kanaan. I sire měnẹ̌němbah mawu nate bal᷊inẹbe Mawu nihino dingangu wiahẹ̌. Suwụe, i sire nakoạ tawẹ arěgane. (Mz. 115:4-8) Bageang bọu ibadang i sire ute měkoạ kakanoạ seksual makạdarěnting dingangu měnutung anạ i sire makoạ sasěmbah. Hakị u ene, mạeng tau Israel lumawang si Yehuwa kụ měmile maněmbah berhala, i sire nakoạ tawẹ arěgane dingangu nakatědụ naungu kěluargang i sire. (2 Taw. 28:1-4) Tau Israel apang piạ kawasane tawe timol᷊e atorang i Yehuwa soal u kal᷊aadilẹ̌. I sire něpakẹ kawasa gunang mẹ̌tingkaị taumata lome dingangu tawe makakoạ apa-apa. (Yeh. 34:1-4) Yehuwa něgělị laingatẹ̌ i Sie sarung měhukung si sire apang dal᷊akị měkoạ manga wawine dingangu manga rariọ. (Ul. 10:17, 18; 27:19) Katewe,  Yehuwa měngal᷊amatẹ̌ manga ělang’E mạeng i sire masatia si Sie dingangu maadilẹ̌ měkoạ taumata wal᷊inẹ.​—1 Raj. 10:4-9.

15. Apa kaěndungang i kitẹ soal i Yehuwa?

¹⁵ Těntirone: Su tempong taumata měngẹ̌ngaku maněmbah si Yehuwa limawang atorang’E dingangu nẹ̌tingkaị umat’E, ene bal᷊inẹbe sal᷊ang i Yehuwa. Katewe, Yehuwa makěndagẹ̌ si kitẹ dingangu masingkạ su tempong i kitẹ nakahombang barang tawẹ adile. I Sie lai nakapěndang tědụu naung i kitẹ, něngělembo wọu sěngkatau matimadẹ̌ wawine nakapěndang kasasigěsạu anạe kadodọ. (Yes. 49:15) Maning i Sie tawe langsung napakailang masalah, su tempone i Sie sarung měhukung kěbị apang madiri mẹ̌tobatẹ̌ ual᷊ingu apa seng nikoạ i sire su taumata wal᷊inẹ.

16-18. Manga hal᷊ẹ̌ apa niatorẹ̌ su Hukung Musa, kụ apa těntirone si kitẹ?

¹⁶ Hukung Musa něngatorẹ̌ lawọ hal᷊ẹ̌ su pěbawiahu tau Israel ěllo-ěllo. Hakị u ene, manga těmbonang seng nipile harusẹ̌ maadilẹ̌ menghakimi wangsa ene. I sire bal᷊inẹ kětạeng bertanggung jawab su hal᷊ẹ̌ rohani, katewe lai su soal u pẹ̌sasitori dingangu haghing karal᷊akisẹ̌. Pěmanda piram baụ contoh ini.

¹⁷ Mạeng tau Israel němate taumata, i sie tawe langsung pateěng. Manga těmbonang su soane sarung měmarikěsa hal᷊ẹ̌ ene těntal᷊ang bědang tawe němutusẹ̌ apa i sie makaěbạ hukumang papate arau tala. (Ul. 19:2-7, 11-13) Manga těmbonang lai měngẹ̌ngurusẹ̌ lawọ hal᷊ẹ̌ soal u pěbawiahẹ̌ ěllo-ěllo, kere pẹ̌sasitori soal u arětạ sarang masalah pẹ̌kakawing. (Kel. 21:35; Ul. 22:13-19) Mạeng manga těmbonang maadilẹ̌ dingangu bangsa Israel tumuhụ Hukung Musa, kěbị sarung makaěbạ gunane, kụ i sire sarung makawantugẹ̌ areng i Yehuwa.​—Im. 20:7, 8; Yes. 48:17, 18.

¹⁸ Těntirone: Su těngong Yehuwa, kěbị hal᷊ẹ̌ nikoạ i kitẹ ene penting. I Sie mapulu i kitẹ maadilẹ̌ dingangu makěndagẹ̌ su taumata wal᷊inẹ. Kụ, i Sie měmẹ̌manda apa niwera arau nikoạ i kitẹ, maning i kitẹ ene su ral᷊ungu wal᷊e.​—Ibr. 4:13.

19-21. (a) Kerea manga těmbonang dingangu hakim harusẹ̌ měkoạ manga ělangu Mawu? (b) Kerea Hukung Musa měnděndiagạ manga ělangu Mawu, kụ apa těntirone si kitẹ?

¹⁹ Yehuwa mapulu manga ělang’E mal᷊indung bọu pengaruh dal᷊akị manga wangsa maraning i sire. Hakị u ene, i Sie nẹ̌dorong manga těmbonang dingangu hakim su Israel tadeạu tawe mawěhạ sěmběka měndal᷊engu Hukung. Katewe, i sire apang menghakimi tawe wotonge makasarẹ̌ arau kaku měkoạ manga ělang’E. I sire harusẹ̌ makěndagẹ̌ su tempong měnodẹ kal᷊aadilẹ̌.​—Ul. 1:13-17; 16:18-20.

²⁰ Yehuwa matal᷊ěntụ su manga ělang’E, hakị u ene i Sie něgělị hukung tadeạu tawẹ apa taumata měkoạ barang tawẹ adile. Contone, Hukung Musa něngatorẹ̌ tawe wotonge měngkate kạtokene taumata wal᷊inẹ někoạ barang dal᷊akị.  Tau seng nitokẹ ene piạ hakẹ̌ gunang makasingkạ i sai něnoke si sie. (Ul. 19:16-19; 25:1) Kụ, těntal᷊ang bědang tawe niputusẹ̌ i sie nẹ̌sal᷊a, mẹ̌těngkahal᷊i harusẹ̌ piạ darua sahidi měgělị bukti. (Ul. 17:6; 19:15) Kerea mạeng piạ tau Israel někoạ barang dal᷊akị, katewe kětạeng piạ sěngkatau nakasilo hal᷊ẹ̌ ene? I sie tawe wotonge mẹ̌tiněna i sie tawe ihukung. Yehuwa nakasilo apa seng nikoạe. Su ral᷊ungu keluarga, matimadẹ̌ esẹ nighělịkangu kawasa, katewe ene piạ kětạkenge. Su piram baụ pẹ̌sasitori su keluarga, manga těmbonangu soa piạ tanggung jawab gunang makasingkạ dingangu měgělị putusang pěngěnsuenge.​—Ul. 21:18-21.

²¹ Těntirone: Yehuwa něgělị contoh sěbạe mapaelẹ̌. Apa nikoạ’E sěntiniạ maadilẹ̌. (Mz. 9:7) I Sie měngẹ̌ngal᷊amatẹ̌ si saing masatia tụtuhụ atorang’E, katewe měhukung si saing tawe něpakẹ pakapia kawasane. (2 Sam. 22:21-23; Yeh. 9:9, 10) Taumata apang měkẹ̌koạ barang dal᷊akị kakělaěng nakatal᷊ang bọu hukumang, katewe Yehuwa sarung měhukung si sire mạeng tempone marěnta. (Amsl. 28:13) Mạeng i sire tawe mẹ̌tobatẹ̌, i sire sarung makapěndang ”manawo su limang Mawu wiahẹ̌” ene sěbạe makạtatakụ.​—Ibr. 10:30, 31.

22-24. (a) I sai kahumotongange dẹ̌diagatengu Hukung, kụ apa kaěndungang i kitẹ soal i Yehuwa? (b) Laingatẹ̌ apa niwohẹ su Keluaran 22:22-24?

²² Hukung Musa kahumotongange měnděndiagạ taumata apang tawe makariagạ watangeng i sire hala, kere anạ kasisi, wawine wal᷊u, dingangu tau raghị. Manga hakim su Israel seng nipaul᷊ịkang, ”Abe pakawengkọ kal᷊aadilẹ̌  su tempong měngurusẹ̌ masalang tau raghị arau anạ kasisi, abe pul᷊aho pakeangu wawine wal᷊u gunang koatengu jaminan ědang.” (Ul. 24:17) Yehuwa matal᷊ěntụ dingangu měpẹ̌padul᷊i taumata apang tawe makakoạ apa-apa su masyarakatẹ̌. Kụ, i Sie měhukung kěbị apang dal᷊akị měkoạ si sire.​—Basa Keluaran 22:22-24.

²³ Hukung Musa lai měnděndiagạ anggota keluarga bọu karal᷊akisẹ̌ seksual. I Sie nẹ̌sěding haghing inses, arau hubungan seksual dingangu anggota kěluargang i sire. (Im. 18:6-30) Manga wangsa maraning Israel němala kakanoạ kerene. Katewe, manga ělang i Yehuwa nẹ̌těno pěndang i Yehuwa. Su těngong i sire karal᷊akisẹ̌ kerene kai kakanoạ makạdarěnting.

²⁴ Těntirone: Yehuwa mapulu taumata apang nighělịkangu tanggung jawab kuměndagẹ̌ dingangu mẹ̌padul᷊i kěbị taumata apang lẹ̌urusang i sire. I Sie mawěnsing su karal᷊akisẹ̌ seksual. Kụ, i Sie něngatorẹ̌ tadeạu kěbị makaěbạ kal᷊aadilẹ̌ dingangu diagateng, kahumotongange i sire apang tawe makakoạ apa-apa.

25-26. (a) Kawe nụe kakěndagẹ̌ dingangu kal᷊aadilẹ̌ ene mẹ̌sul᷊ungu singongo dingangu pěbawiahẹ̌? (b) Apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang tuhụe su seri ini?

²⁵ Kakěndagẹ̌ dingangu kal᷊aadilẹ̌ ene mẹ̌sul᷊ungu singongo dingangu pěbawiahẹ̌. Taumata tawe makapěbiahẹ̌ mạeng sěmbaụ tawẹ apa. Mạeng mangimang Yehuwa maadilẹ̌ měkoạ si kitẹ, i kitẹ sauneng kuměndagẹ̌ si Sie. Kụ, mạeng kuměndagẹ̌ su Mawu dingangu atorang’E, i kitẹ sarung mapulu kuměndagẹ̌ dingangu maadilẹ̌ měkoạ taumata wal᷊inẹ.

²⁶ Hukung Musa nẹ̌tul᷊ung tau Israel limembong marani dingangi Yehuwa. Katewe, su apang i Yesus nasongo, Hukung Musa seng tawe mapakẹ hakị u ene manga ělangu Mawu seng tawe harusẹ̌ tumuhụ hukung ene. Hukung ene seng nighanti dingangu hal᷊ẹ̌ limembong mapia. (Rm. 10:4) Rasul Paulus nẹ̌sěbạ Hukung Musa kai ”kěngkau bọu manga hal᷊ẹ̌ mapia sarung duměnta”. (Ibr. 10:1) Pěngangěndungang tuhụe su seri ini sarung mělahẹ piram baụ hal᷊ẹ̌ mapia ini dingangu kerea kakěndagẹ̌ lai kal᷊aadilẹ̌ penting su sidangu tau Sahani.