1. Bọu těbal᷊u Alkitapẹ̌, i kitẹ nakasingkạ soal u apa?

APA seng tawe kararěngụe sarung mariadi su manga ělang i Yehuwa? I kitẹ tawe harusẹ̌ mẹ̌tatikạ. Alkitapẹ̌ seng nělahẹ manga hal᷊ẹ̌ penting seng mal᷊ighạ mariadi. Piạ těbal᷊ẹ̌ makatul᷊ung si kitẹ makasingkạ apa sarung koatengu manga pěmamarentang taumata matoghasẹ̌. Těbal᷊ẹ̌ ene niwohẹ su Daniel pasalẹ̌ 11, kụ nělahẹ soal u darua datu mědẹ̌dal᷊ia, ene kai datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌. Kal᷊awokange těbal᷊ẹ̌ ini seng naghanapẹ̌. Hakị u ene, i kitẹ botonge mangimang bageang bal᷊inẹ bọu těbal᷊ẹ̌ ene lai sarung maghanapẹ̌.

2. Kere nilahẹ su Kejadian 3:15, Wahyu 11:7, dingangu 12:17, apa harusẹ̌ tahěndungang i kitẹ su tempong měngěndung těbal᷊i Daniel?

² Gunang makaěna těbal᷊ẹ̌ su Daniel pasalẹ̌ 11, i kitẹ harusẹ̌ mẹ̌tahěndung těbal᷊ẹ̌ ene kětạeng nělahẹ soal u měngangawasa arau pěmamarenta piạ sěmpụe dingangu ělang i Yehuwa. Kụ, maning ělangu Mawu kětạeng mahal᷊i mạeng isul᷊ung dingangu kal᷊awọe taumata su dunia, i sire masau makoạ pusat bọu kal᷊awokange manga peristiwa su dunia. Kawe nụe? Ual᷊ingu Setang dingangu dunia ini piạ timonane sěmbaụ, ene kai měmatạ taumata apang měkẹ̌koạ kapulung Yehuwa dingangi Yesus. (Basa Kejadian 3:15 dingangu Wahyu 11:7; 12:17.) Bọu ene lai, těbal᷊ẹ̌ niwohẹ i Daniel harusẹ̌ nẹ̌tatahino dingangu těbal᷊ẹ̌ bal᷊inẹ su Alkitapẹ̌. Sěběnarẹ̌e, i kitẹ botonge makaěna těbal᷊i Daniel mạeng těbal᷊ẹ̌ ene ipẹ̌tatahino dingangu těbal᷊ẹ̌ bal᷊inẹ su Alkitapẹ̌.

3. Apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang ini dingangu tuhụe?

³ Apidu mẹ̌tahěndung hal᷊ẹ̌ ini, i kitẹ sarung  měngěndung těbal᷊ẹ̌ su Daniel 11:25-39. I kitẹ sarung měngěndung i sai datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ bọu taung 1870 sarang 1991. Kụ, i kitẹ lai sarung měngěndung kawe nụe masuẹ̌ su akal᷊ẹ̌ měmal᷊ui piram baụ pemahaman i kitẹ soal u těbal᷊ẹ̌ ini. Su pěngangěndungang tuhụe, i kitẹ sarung měngěndung Daniel 11:40–12:1, kụ i kitẹ sarung mapakal᷊ahẹ pemahaman i kitẹ soal u bageang bal᷊inẹ bọu těbal᷊ẹ̌ ene soal u tempo bọu taung 1991 sarang sekẹ Armagedon. Su tempong měngěndung darua pěngangěndungang ene, i kau sarung makaěbạ gunane mạeng měmanda bagan ”Manga Datu Mědẹ̌dal᷊ia su Ěllo Pěngěngsuenge”. Katewe humotong, i kitẹ harusẹ̌ masingkạ i sai darua datu su těbal᷊ẹ̌ ini.

4. Tatělu hal᷊ẹ̌ apa makatul᷊ung si kitẹ makasingkạ i sai datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌?

⁴ Titelẹ̌ ”datung sawěnahẹ̌” dingangu ”datung timuhẹ̌” nipakẹ gunang pěměrenta su bageang sawěnahẹ̌ dingangu timuhẹ̌ bọu banuang tau Israel. Kawe nụe kerene? Ual᷊ingu malaekatẹ̌ nẹ̌bera si Daniel, ”Iạ diměnta gunang mẹ̌tul᷊ung si kau makaěna apa sarung mariadi su bangsanu su pěngěngsuengu tempo ene.” (Dan. 10:14) Sarang Pentakosta 33 M, bangsa Israel bědang nakoạ ělangu Mawu. Katewe, něnětạ tempo ene, Yehuwa napakal᷊ahẹ manga muriti Yesus masatia seng nakoạ ělang’E. Hakị u ene, kal᷊awokange těbal᷊ẹ̌ su Daniel pasalẹ̌ 11 piạ sěmpụe dingangu manga muriti Kristus, bal᷊inẹ bangsa Israel. (Kis. 2:1-4; Rm. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Bọu ene, i sai nakoạ datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ turusẹ̌ měbẹ̌bal᷊ui bọu tempo sarang tempo. Maning kerene, piạ piram baụ hal᷊ẹ̌ tawe nẹ̌bal᷊ui. Humotong, manga datu ini měnděndariha ělangu Mawu. Karuane, cara i sire měkoạ manga ělangu Mawu něnodẹ i sire mawěngsing si Yehuwa, Mawu tutune. Kụ katělune, darua datu ini turusẹ̌ mědẹ̌dal᷊ia.

5. Apa piạ datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ su taung 100 M sarang pěngěngsuengu abad 19 M? Lahẹko.

⁵ Nal᷊iu bọu taung 100 M, kakạl᷊awọe tau Kristen palsu simuẹ̌ su sidangu tau Kristen tutune. I sire něněntiro těntiro nẹ̌sal᷊a dingangu němuni katěngadẹ̌. Něnětạ tempo ene sarang pěngěngsuengu abad 19 M, Mawu tawẹ apa organisasi-Ne su dunia. Kristen palsu nakoạ mal᷊awọ mẹ̌sul᷊ungu ěhe su baelẹ̌. Ual᷊ingu ene, masigěsạ makasingkạ i sai tau Kristen tutune. (Mat. 13:36-43) Kawe nụe penting makasingkạ hal᷊ẹ̌ ini? Ual᷊ingu ene něnodẹ manga datu arau pěměrenta apang nẹ̌parenta su taung 100 M sarang pěngěngsuengu abad 19 M, bal᷊inẹbe datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌. Tawẹ apa organisasi ělangu Mawu botonge darihang i sire. * Katewe, su pěngěngsuengu abad 19 M, datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ saụ siměpụ. Kerea i kitẹ nakasingkạ ene?

6. Kange ělangu Mawu botonge saụ kakiral᷊aěng? Lahẹko.

⁶ Něnětạ taung 1870, organisasi ělangu  Mawu něnětạ ene. Su taung ene Charles T. Russell dingangu manga hapịe někoạ kelompok pěngangěndungang Alkitapẹ̌. Saudara Russell dingangu manga hapịe kai rarolohang kụ sarung ”měnadia ral᷊eng” těntal᷊ang Kararatuang i Mesias bědang tawe nirarisị. (Mal. 3:1) Manga ělangu Mawu seng botonge saụ kakiral᷊aěng! Apa piạ pěměrentang taumata měnděndariha ělangu Mawu su tempo ene? Mahịe měmanda apa nariadi.

7. Sarang Perang Dunia I nariadi, i sai datung timuhẹ̌?

⁷ Su taung 1870, Inggris seng nakoạ kararatuang kagerẹkange dingangu piạ pasukan tentara katoghasenge su dunia. Su těbal᷊i Daniel, kararatuang ini nisěbạ sunge kadodọ kụ němědi tatělu sunge wal᷊inẹ, ene kai Perancis, Spanyol, dingangu Belanda. (Dan. 7:7, 8) Inggris nakoạ datung timuhẹ̌ sarang Perang Dunia I nariadi. Su tempo mẹ̌sul᷊ung, Amerika Serikat nakoạ negara kakalạkenge su dunia kụ nědal᷊ahapị dingangu Inggris.

8. Su kanandụu ěllo pěngěngsuenge, i sai nakoạ datung timuhẹ̌?

⁸ Su kanandụu Perang Dunia I, Amerika Serikat dingangu Inggris nẹ̌sekẹ sěngkasio kụ i rẹ̌dua nakoạ sěbạe matoghasẹ̌. Su tempo ene, Inggris dingangu Amerika Serikat nakoạ Kuasa Dunia Inggris-Amerika. Kere nitěbal᷊i Daniel, datu ini piạ ”pasukan sěbạe gěguwạ dingangu matoghasẹ̌”. (Dan. 11:25) Su kanandụu ěllo pěngěngsuenge, Inggris-Amerika nakoạ datung timuhẹ̌. * Katewe, i sai nakoạ datung sawěnahẹ̌?

9. Kange datung sawěnahẹ̌ saụ siměpụ, kụ kerea těbal᷊ẹ̌ su Daniel 11:25 naghanapẹ̌?

⁹ Su taung 1871, sěntaung bọu i Russell dingangu manga hapịe někoạ kelompok pěngangěndungang Alkitapẹ̌, datung sawěnahẹ̌ saụ siměpụ. Su taung ene, Otto von Bismarck napakasěmbaụ piram baụ negeri kụ nakoạ negara Jerman. Datung Prusia, Wilhelm I, nakoạ kaisarẹ̌ humotong, kụ i sie němile si Bismarck nakoạ kanselir (těmbonangu pěmamarenta) humotong. * Piram pul᷊o su taunge tuhụe, Jerman něngawasa piram baụ negeri su Afrika dingangu su Samudera Pasifik, kụ lai něnětạ nẹ̌tawakal᷊i tadeạu limembong matoghasẹ̌ bọu Inggris. (Basa Daniel 11:25.) Jerman někoạ pasukan tentara sěbạe matoghasẹ̌. I sie lai piạ angkatan laut matoghasẹ̌ maraning mẹ̌sul᷊ung katoghase dingangu Inggris. Jerman něpakẹ manga pasukan ini gunang lumawang manga sědụe su Perang Dunia I.

10. Kerea Daniel 11:25b, 26 naghanapẹ̌?

¹⁰ Daniel naul᷊ị apa sarung mariadi su Jerman dingangu manga těntarane. Těbal᷊ẹ̌ ene naul᷊ị datung sawěnahẹ̌ sarung mawatạ ual᷊ingu ”i sire sarung měkoạ siasat gunang lumawang si sie. Taumata apang kụkaěng kaěnge matatemang sarung mapakanawong i sie”. (Dan. 11:25b, 26a) Su zaman i Daniel, taumata apang kụkaěng kaěngu datu matatemang ene kai manga pejabat apang piạ ”tugasẹ̌ su istana”. (Dan. 1:5) I sai taumata nilahẹ su těbal᷊ẹ̌ ini? I sire kai pejabat tinggi su pěmamarentang Jerman, kere jenderal lai pejabat militer apang mělẹ̌hal᷊ẹ̌ dingangu kaisarẹ̌. Manga pejabat ini někoạ datung sawěnahẹ̌ nikailangengu katatoghase. * Těbal᷊ẹ̌ ene lai nělahẹ soal u hasilu sekẹ dingangu datung timuhẹ̌. Soal u datung sawěnahẹ̌, těbal᷊ẹ̌ ene naul᷊ị, ”Manga těntarane sarung maonodẹ̌, kụ lawọ sarung mate.” (Dan. 11:26b) Kere seng nitěbal᷊ẹ̌, tentara Jerman ’naonodẹ̌’ dingangu lawọ ’nate’ su Perang Dunia I. Sekẹ ini nakapate limembong lawọ taumata sul᷊ungu sekẹ wal᷊inẹ.

11. Apa nikoạ u datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌?

¹¹ Daniel 11:27, 28 nělahẹ soal u manga hal᷊ẹ̌ sarung mariadi těntal᷊ang Perang Dunia I bědang tawe něnětạ. Těbal᷊ẹ̌ ene naul᷊ị datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ sarung ”kumaiang su sěmbaụ meda apidu mẹ̌kakonti sěmbaụ su wal᷊inẹ”. Těbal᷊ẹ̌ ene lai naul᷊ị datung sawěnahẹ̌ sarung měngomol᷊ẹ̌ ”lawọ barang”. Hal᷊ẹ̌ ini kahěngang-hěngang nariadi. Jerman dingangu Inggris naul᷊ị i sire mapulu mẹ̌dame. Katewe bawerang i sire ene konti ual᷊ingu i sire nẹ̌sekẹ sěmbaụ su wal᷊inẹ su taung 1914. Kụ, su taung 1914, Jerman seng nakoạ negara kakalạkenge karuane su dunia. Bọu ene, kere seng nitěbal᷊ẹ̌ su Daniel 11:29 dingangu ayatẹ̌ 30 bageang humotong, Jerman nẹ̌sekẹ limawang datung timuhẹ̌, katewe i sie nikawatạ.

12. Su Perang Dunia I, apa nikoạ u datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌?

¹² Něnětạ taung 1914, darua datu  sauneng nẹ̌papědu kụ sauneng něndariha ělangu Mawu. Contone, su Perang Dunia I, Jerman dingangu Inggris něndariha manga ělangu Mawu apang madiri mẹ̌sekẹ. Kụ, pěměrentang AS něnuẹ̌ su penjara saudara-saudara apang něngahạ hal᷊ẹ̌ měnginjilẹ̌. Hal᷊ẹ̌ ene něngganapẹ̌ těbal᷊ẹ̌ su Wahyu 11:7-10.

13. Nal᷊iu wọu taung 1930, kụ něngělembo lai su Perang Dunia II, apa nikoạ u datung sawěnahẹ̌?

¹³ Bọu ene, nal᷊iu wọu taung 1930, kụ něngělembo lai su Perang Dunia II, datung sawěnahẹ̌ sěbạe něndariha manga ělangu Mawu. Su tempong partai Nazi něngawasa Jerman, Hitler dingangu tumatol᷊ene nẹ̌sěding hal᷊ẹ̌ u manga ělangu Mawu. Manga sědụ ene němate hasụe Sahiding Yehuwa dingangu nẹ̌taho si sire su kamp konsentrasi. Manga peristiwa ene seng nitěbal᷊ẹ̌ karạ i Daniel. Datung sawěnahẹ̌ ’něngotorẹ̌ tampạ masusi’ dingangu ’napakaědo sasěmbah rutin’ su tempong i sie nẹ̌sěding kěbị ělangu Mawu mẹ̌dalo areng i Yehuwa su těngong lawọ. (Dan. 11:30b, 31a) I Hitler, těmbonange, nẹ̌salu gunang mapakailang ělangu Mawu bọu Jerman.

14. Nal᷊iu wọu Perang Dunia II, i sai nakoạ datung sawěnahẹ̌? Lahẹko.

¹⁴ Nal᷊iu wọu Perang Dunia II, Uni Soviet nakoạ datung sawěnahẹ̌. I sie něngawasa wilayah mal᷊oahẹ̌, kụ kangerẹ kai wilayang Jerman. Kere pěmamarentang Nazi matingkaị, Uni Soviet něndariha kěbị taumata apang limembong matuhụ su Mawu sul᷊ungu su negara.

15. Apa nikoạ u datung sawěnahẹ̌ su apang Perang Dunia II nasue?

¹⁵ Tawe nararěna bọu Perang Dunia II nasue, datung sawěnahẹ̌ wuhu, Uni Soviet, něndariha ělangu Mawu. Wahyu 12:15-17 napẹ̌sul᷊ung hal᷊ẹ̌ ene dingangu ”sal᷊ụ”. Kere su těbal᷊ẹ̌ ini, datung sawěnahẹ̌ nẹ̌sěding hal᷊ẹ̌ měnginjilẹ̌ kụ němaksa hiwune ělang i Yehuwa pěngal᷊ing sarang Siberia. Nal᷊ahẹ, dongkeng ěllo pěngěngsuenge něnětạ, manga ělangu Mawu turusẹ̌ dẹ̌darihangu datung sawěnahẹ̌, katewe i sie tawe nakaědo hal᷊ẹ̌ u manga ělangu Mawu. *

16. Kerea Uni Soviet něngganapẹ̌ Daniel 11:37-39?

¹⁶ Basa Daniel 11:37-39. Su těbal᷊ẹ̌ ini, datung sawěnahẹ̌ ”tawe měngadatẹ̌ Mawung manga i upunge”. Kerea ini naghanapẹ̌? Uni Soviet mapulu mapakailang agama, hakị u ene i sie něngal᷊ạ kawasang agama. Tadeạu kapulune mariadi, něnětạ taung 1918, pěměrentang Soviet něgělị parenta kụ nakoạ dasarẹ̌ manga sikol᷊ah něněntiro tawẹ apa Mawu. Kerea datung sawěnahẹ̌ ”měmantugẹ̌ mawung manga benteng”? Uni Soviet něpakẹ lawọ doitẹ̌ gunang měnoghasẹ̌ pasukan dingangu měkoạ hiwune senjata nuklir tadeạu i sie limembong matoghasẹ̌. Sěběnarẹ̌e, datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ něnampung senjata botonge makapate miliarẹ̌e taumata!

17. Apa ”hal᷊ẹ̌ makạdarěnting makarěntang kawawinasa”?

¹⁷ Datung sawěnahẹ̌ nẹ̌tul᷊ung datung timuhẹ̌ gunang měkoạ sěmbaụ hal᷊ẹ̌ penting. I sire ”něndarisị hal᷊ẹ̌  makạdarěnting makarěntang kawawinasa”. (Dan. 11:31) ”Hal᷊ẹ̌ makạdarěnting” ene kai Perserikatan Bangsa-Bangsa.

18. Kawe nụe Perserikatan Bangsa-Bangsa nisěbạ ”hal᷊ẹ̌ makạdarěnting”?

¹⁸ Perserikatan Bangsa-Bangsa nisěbạ ”hal᷊ẹ̌ makạdarěnting” ual᷊ingu i sie něngaku botonge makakoạ hal᷊ẹ̌ kětạeng botonge ikakoạu Kararatuangu Mawu, ene kai makarěntang pẹ̌darame su dunia. Kụ těbal᷊ẹ̌ ene naul᷊ị hal᷊ẹ̌ makạdarěnting ene ”makarěntang kawawinasa” ual᷊ingu Perserikatan Bangsa-Bangsa sarung měminasa kěbị agama palsu.​—Pěmanda bagan ”Manga Datu Mědẹ̌dal᷊ia su Ěllo Pěngěngsuenge”.

19-20. (a) Kawe nụe i kitẹ harusẹ̌ masingkạ sejarah ini? (b) Kakiwal᷊o apa sarung simbaheng i kitẹ su pěngangěndungang tuhụe?

¹⁹ I kitẹ harusẹ̌ masingkạ sejarah ini ual᷊ingu ini něnodẹ bọu taung 1870 sarang taung 1991, těbal᷊i Daniel soal u datung sawěnahẹ̌ dingangu datung timuhẹ̌ seng naghanapẹ̌. Hakị u ene, i kitẹ botonge mangimang bageang bal᷊inẹ bọu těbal᷊ẹ̌ ini lai sarung maghanapẹ̌.

²⁰ Su taung 1991, Uni Soviet seng tawe dịe. Hakị u ene, i sai nakoạ datung sawěnahẹ̌ orasẹ̌ ini? Pěngangěndungang tuhụe sarung sumimbahẹ̌ kakiwal᷊o ini.