1, 2. (a) Apa sarung mariadi su pěbawiahẹ̌ mạeng tawẹ apa Alkitapẹ̌? (b) Apa makatul᷊ung si kitẹ makaěbạ gunane wọu Alkitapẹ̌?

APA sarung mariadi su pěbawiahu mạeng tawẹ apa Alkitapẹ̌? Tawẹ apa sasasa gunang měngahạ pěbawiahu ěllo-ěllo. I kau wěga těntiro soal u Mawu, pěbawiahẹ̌, arau tempo mahi. Kụ i kau lai wěga apa seng nikoạ i Yehuwa su tempong tamai.

² Untung i kitẹ bal᷊inẹ su situasi kerene. Yehuwa seng něgělị si kite Hengetang’E, Alkitapẹ̌. I Sie nẹ̌diandi ene sarung mẹ̌daragẹ̌ sarang karěngụe. Rasul Petrus nẹ̌sěbạ bawera su Yesaya 40:8. Maning ayatẹ̌ ene tawe nẹ̌bisara soal u Alkitapẹ̌, ene nělahẹ lohongu Alkitapẹ̌. (Basa 1 Petrus 1:24, 25.) I kitẹ makaěbạ lawọ gunane bọu Alkitapẹ̌, mạeng i kitẹ mẹ̌basa su werang i kitẹ hala. I sire apang makěndagẹ̌ su Hengetang u Mawu masingkạ hal᷊ẹ̌ ini. Hasụe su taunge i sire menerjemahkan Alkitapẹ̌ dingangu němahiạ ene, maning tawe gampang dingangu piạ u nẹ̌sěding. Yehuwa mapulu lawọ taumata  ”iapakasal᷊amatẹ̌ dingangu masingkạu apan matul᷊idẹ̌”.​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang ini? (Pěmanda gambarẹ̌ humotong su pěngangěndungang ini.)

³ Su pěngangěndungang ini, i kitẹ sarung měngěndung kerea Alkitapẹ̌ tatapẹ̌ nẹ̌daragẹ̌ maning (1) bawera nẹ̌bal᷊ui, (2) piạ perkembangan politikẹ̌ nakawal᷊ui bawera biasa pẹ̌paketang, dingangu (3) piạ u nẹ̌sěding penerjemahan Alkitapẹ̌. Apa gunane si kitẹ měngěndung hal᷊ẹ̌ ini? I kitẹ sarung limembong měngarěga Alkitapẹ̌ dingangu Pengarang Alkitapẹ̌ ene.​—Mi. 4:2; Rm. 15:4.

4. (a) Kerea bawera kakạrěngụe nẹ̌bal᷊ui? (b) Apa buktine Mawu měngarěga kěbị bawera, kụ kerea pěndangu soal u hal᷊ẹ̌ ene?

⁴ Bawera turusẹ̌ měbẹ̌bal᷊ui. Kakạděngụe bawera dingangu ungkapan seng nẹ̌tatěntang bọu mangal᷊ene humotong. Ěndịu i kau botonge mẹ̌tiněna contone su baweranu hala. Ene lai nariadi su bawera tempong tamai. Werang Ibrani dingangu Yunani pẹ̌paketang orasẹ̌ ini nẹ̌tatěntang dingangu werang Ibrani arau Yunani nipakẹ u měmamohẹ Alkitapẹ̌. Lawọ taumata tawe makaěna Alkitapẹ̌ su werang asline. Hakị u ene harusẹ̌ piạ terjemahan Alkitapẹ̌. Sěnggạ nẹ̌pikirẹ̌ i sire harusẹ̌ měngěndung werang Ibrani dingangu Yunani kangerẹ, tadeạu makaěna mapaelẹ̌ lohongu Alkitapẹ̌. Katewe ene mahal᷊i gunane si sire. * (Pěmanda catatan kaki.) I kitẹ mal᷊uasẹ̌ ual᷊ingu kěbị arau sěnggạ bukẹ̌ su Alkitapẹ̌ seng niterjemahkan maraning 3.000 bawera. Yehuwa mapulu taumata wọu ”patikụ umatẹ̌, hěnto, wera” makaěbạ gunane bọu Hengetang’E. (Basa Pělal᷊ahẹ 14:6, catatan kaki.) Ini tantu makakoạ si kitẹ mědal᷊ahapị mapia dingangu Mawu makěndagẹ̌ lai tawe měmamile taumata.​—MMR. 10:34.

5. Kawe nụe Alkitapẹ̌ King James Version ene penting?

⁵ Bawera nẹ̌bal᷊ui piạ tětal᷊e su penerjemahan Alkitapẹ̌. Piạ terjemahan humotong mal᷊igha kaěnang, katewe kakạrěngụe seng tawe kahěnganeng. Contone Alkitapẹ̌ King James Version, humotong nikoạ taung 1611. Ene kai sěmbau bọu lawọ Alkitapẹ̌ werang Inggris kal᷊awokange pẹ̌paketangu taumata. Bawera su King James Version lai nakoạ bageang bọu kosakata werang Inggris. * (Pěmanda catatan kaki.) Katewe, terjemahan ini kětạeng pirang sul᷊ẹ něpakẹ areng i Yehuwa. Su tempong arengu Mawu nisěbạ su Manga Bukẹ̌ Ibrani, i sire něpakẹ bawera  ”LORD” (mangal᷊ene ”MAWU”) kụ hurupe gěguwạ kěbị. Cetakan tuhụe lai něpakẹ bawera ”LORD” su piram baụ ayatẹ̌ su Manga Bukẹ̌ Yunani Kristen. Ini něnodẹ King James Version lai něngakui areng u Mawu piạ su Pẹ̌dariandi Wuhu.

6. Kawe nụe i kitẹ sěbạe měngarěga Terjemahan Dunia Baru?

⁶ Humotong nikoạ, Alkitapẹ̌ King James Version gampang kaěnang. Katewe kakạděngụe, piram baụ bawerane seng maral᷊ung, kụ orasẹ̌ ini tawe kahěnganeng. Kerene lai su piram baụ terjemahan Alkitapẹ̌ su werang bal᷊inẹ. Hakị u ene i kitẹ mal᷊uasẹ̌ piạ Terjemahan Dunia Baru, ual᷊ingu bawerane gampang kaěnang. Terjemahan ini, kěbị arau sěnggạ bukẹ̌, nisadia nal᷊iu bọu 150 bawera. Ini mangal᷊ene kal᷊awokange taumata su patikụ dunia botonge mẹ̌basa terjemahan ini su werang i sire hala. Ual᷊ingu gampang kahěnganeng, lohone nakakanoạ naungu taumata. (Mzm. 119:97) Katewe, nakakoạ Terjemahan Dunia Baru sěbạe mapaelẹ̌ ute ual᷊ingu su terjemahan ene arengu Mawu nitaho su tampạe kere su werang asline.

7, 8. (a) Kawe nụe lawọ tau Yahudi su abad katělune SM tawe makaěna Manga Bukẹ̌ Ibrani? (b) Apa Septuaginta Yunani ene?

⁷ Perkembangan politikẹ̌ su dunia pẹ̌sěnsul᷊ẹ lai makawal᷊ui bawera pẹ̌paketangu taumata. Katewe Yehuwa seng někoạ tadeạu Alkitapẹ̌ nisadia su wera kahěnganengu taumata. Contone, 39 bukẹ̌ humotong su Alkitapẹ̌ niwohẹ u tau Yahudi, arau Israel. Si sire ”Mawu Ruata nangumbalang kal᷊awọu hengetange”. (Rm. 3:1, 2) Humotong němohẹ manga bukẹ̌ ene, i sire něpakẹ werang Ibrani dingangu Aram. Katewe su abad katělune SM, lawọ tau Yahudi seng tawe makaěna werang Ibrani. Kawe nụe? Su tempo ene Aleksander Agung němatạ lawọ bangsa su dunia, kụ Kararatuang Yunani nẹ̌kawasa su patikụ wangsa ene. Hakị u ene, werang Yunani nakoạ bawera pẹ̌paketang su kasělahu kararatuang ene, kụ lawọ taumata měpẹ̌pakẹ bawera ene sul᷊ungu werang i sire hala. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Lawọ tau Yahudi lai kerene, hakị u ene i sire tawe makaěna Alkitapẹ̌ werang Ibrani. Apa harusẹ̌ koateng?

⁸ Ěndịu 250 su taunge těntal᷊ang Yesus tawe nạlahirẹ̌, lima bukẹ̌ humotong su Alkitapẹ̌ niterjemahkan sarang werang Yunani. Bọu ene bageang bal᷊inẹ bọu Manga Bukẹ̌ Ibrani lai niterjemahkan. Terjemahan ene nisěbạ Septuaginta Yunani. Ini kai terjemahan humotong bọu Manga Bukẹ̌ Ibrani.

9. (a) Kerea Septuaginta dingangu terjemahan kangerẹ nakatul᷊ung taumata nẹ̌basa Hengetang u Mawu? (b) Bageang sude kẹ̌kapuluangu su Manga Bukẹ̌ Ibrani?

⁹ Ual᷊ingu piạ Septuaginta, tau Yahudi botonge mẹ̌basa Manga Bukẹ̌ Ibrani su werang Yunani. I sire tantu mal᷊uasẹ̌ nẹ̌basa arau nakaringihẹ̌ Hengetang u Mawu su wera kẹ̌kaěnang i sire. Samurine, lawọ bageang bọu Alkitapẹ̌ niterjemahkan sarang werang bal᷊inẹ, kere Siria, Gotik, dingangu Latin. Pul᷊ise, lawọ taumata botonge mẹ̌basa dingangu makaěna Hengetang u Mawu, kụ i sire mal᷊uasẹ̌. I sire lai piạ ayatẹ̌  kẹ̌kapuluang, mẹ̌sul᷊ungi kitẹ orasẹ̌ ini. (Basa Mazmurẹ̌ 119:162-165.) Nal᷊ahẹ, Hengetang u Mawu tatapẹ̌ nẹ̌daragẹ̌ maning perkembangan politikẹ̌ nakawal᷊ui bawera.

10. Su tempong John Wycliffe, kawe nụe lawọ taumata tawe makawasa Alkitapẹ̌?

¹⁰ Taunge manga měngangawasa měsẹ̌sěding taumata mẹ̌basa Alkitapẹ̌. Katewe taumata makěndagẹ̌ su Mawu turusẹ̌ mẹ̌tawakal᷊i měnadia Alkitapẹ̌ gunang kěbị taumata. Sěngkatau wọu i sire kai i John Wycliffe, i sie mětẹ̌tanạ su Inggris su abad 14. Tumuhụ si sie sěběnarẹ̌e kěbị taumata botonge mẹ̌basa Alkitapẹ̌. Su kanandụu wiahe, lawọ taumata su Inggris tawe nakạdingihẹ̌ lohongu Alkitapẹ̌ su werang i sire hala. Alkitapẹ̌ sěbạe mal᷊ěghadẹ̌, kụ kěbị bageange harusẹ̌ iwohẹ dingangu lima. Hakị u ene, mahal᷊i taumata piạ Alkitapẹ̌ e. Bọu ene lai, lawọ taumata su tempo ene běga mẹ̌basa. Taumata makoạ sarang gaheda aramanung makạdingihẹ̌ Alkitapẹ̌ basaěng su werang Latin, katewe ene seng tawe kaěnang ual᷊ingu něpakẹ bawera maral᷊ung. Apa nikoạ i Yehuwa tadeạu taumata piạ Alkitapẹ̌ su werang i sire hala?​—Baw. 2:1-5.

11. Apa pengaruh Alkitapẹ̌ i Wycliffe?

¹¹ Su taung 1382, John Wycliffe dingangu taumata wal᷊inẹ menerjemahkan Alkitapẹ̌ sarang werang Inggris. Kaum Lollard puluang měpakẹ Alkitapẹ̌ i Wycliffe. I sire makěndagẹ̌ su Alkitapẹ̌. I sire dụdal᷊eng dingangu laedẹ̌ těntol᷊e mělẹ̌likụ manga kampong su patikụ Inggris. Kaum Lollard měbẹ̌basa dingangu měmẹ̌mahiạ bageang Alkitapẹ̌ seng niwohẹ u lima su taumata. Ual᷊ingu kaum Lollard, Alkitapẹ̌ saụ terkenal su tempo ene.

12. Kerea pěndangu manga panditạ si Wycliffe dingangu hal᷊ẹ̌e?

¹² Manga panditạ nawěnsing si Wycliffe, Alkitapẹ̌e, dingangu su manga tumatol᷊ene. I sire něndariha kaum Lollard kụ něnutung kěbị Alkitapẹ̌ i Wycliffe. Maning i Wycliffe seng nate, manga panditạ ene naul᷊ị i sie kai  taumata murtad kụ sědụ u Gaheda. Duhing i Wycliffe nial᷊ạ bọu lěbinge, nitutung, kụ nirěmẹ su sal᷊ụ Swift. Katewe lawọ taumata mapulu mẹ̌basa dingangu makaěna Hengetang u Mawu, kụ Gaheda tawe makasěding hal᷊ẹ̌ ene. Hasụe su taunge bọu ene, taumata su Eropa dingangu su tampạ bal᷊inẹ něnětạ menerjemahkan dingangu mencetak Alkitapẹ̌ su bawera kẹ̌kahěnganengu lawọ taumata.

13. I kitẹ botonge mangimang apa? Kerea ini nakatoghasẹ̌ pangangimang i kitẹ?

¹³ Alkitapẹ̌ nipal᷊ohoěngu Mawu. Katewe, ini bal᷊inẹ mangal᷊ene terjemahan Septuaginta, Alkitapẹ̌ i Wycliffe, Alkitapẹ̌ King James Version, arau terjemahan bal᷊inẹ langsung nipal᷊ohoěngu Mawu. Maning kerene, su tempong mẹ̌tiněna kerea manga terjemahan ini nikoạ, nalahẹ kere seng nirianding Yehuwa, Hengetang’E mang mẹ̌daragẹ̌. Ini nakakoạ si kitẹ limembong mangimang dianding Yehuwa mang mariadi.​—Yos. 23:14.

14. Kerea kakěndagi kitẹ su Mawu kakạtoghase su tempong nakasingkạ soal u Alkitapẹ̌?

¹⁴ Mạeng mẹ̌tiněna kerea Yehuwa něndiagạ Hengetang’E, pangangimang dingangu kakěndagi kitẹ sauneng kakạtoghase. * (Pěmanda catatan kaki.) Kawe nụe Yehuwa něgělị si kitẹ Alkitapẹ̌ kụ nẹ̌diandi sarung měndiagạ ene? Ual᷊ingu i Sie makěndagẹ̌ si kitẹ dingangu masingkạ hengetang’E piạ gunane si kitẹ. (Basa Yesaya 48:17, 18.) Ini makakoạ si kitẹ mapulu kuměndagẹ̌ dingangu tumuhụ si Sie.​—1 Yoh. 4:19; 5:3.

15. Apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang tuhụe?

¹⁵ I kitẹ sěbạe měngarěga Hengetang u Mawu. Hakị u ene, kerea tadeạu pěngangěndungang Alkitapẹ̌ piạ gunane si kitẹ? Kerea mẹ̌tul᷊ung taumata nipẹ̌sombangeng su tempong měnginjilẹ̌ tadeạu měngarěga lai Alkitapẹ̌? Kerea měngangahạ su sidang botonge měmarikěsa kěbị těntirong i sire dasare kai bọu Hengetang u Mawu? I kitẹ sarung sumimbahẹ̌ kakiwal᷊o ene su pěngangěndungang tuhụe.