1. Ni kintu ki kyakukinkizia kyaali kyakukitika ku Bayuda baatwelue ku Babiloni?

 BAYUDA baasonseziiziwe saana. Yehova Leeza “waasonseziizie mutima wakue Likolo Koreshi wa ku Perse” eevi ababuezie Baisraeli baakitile miaka ingi batwelue ku Babiloni. Likolo waapundile nangue Bayuda babuele ku kyalo kyabo “ni kukuula kabili nsesi yakue Yehova Leeza wa Israeli.” (Ezr. 1:1, 3) Keekio kintu kyaabakinkiziizie saana Bayuda! Keekio kyaali kyalangiliile nangue Bayuda bakatendeka kabili kumupupa Leeza wakisinka mu kyalo kyaabapeele.

2. Musita Bayuda babanga ku Babiloni lubaabuelele ku Yerusalemu, ni kintu ki kya kuanza kibaakitile?

² Mu muaka wa 537 Yesu tanavyalue, Bayuda ba kuanza babanga baali ku Babiloni, baafikile ku Yerusalemu muzi ukata wa mu bukolo bwa Yuda bwa ku nkungulua (sud). Babo Bayuda baabuelele baatendekele bila kukokola kukuula kabili ekalu, kabili kufikiila mu muaka wa 536 Yesu tanavyalue, baali basyapuile kukuula misinzi ya ekalu!

3. Ni baani baabapingile Bayuda, kabili baakitile siani?

³ Inzi, kisiasie Bayuda baafumine ku Babiloni kutendeka kukuula ekalu, bantu bengi baatendekele kubapinga. Bantu babanga babazyungulukiile, “baatwaliliile kubationa mutima Bayuda ni kulengia mitima yabo itooboke eevi balekele kukuula.” (Ezr. 4:4) Ezio aali ibanga yakolele ku Bayuda, kabili bintu byaakilile kubiipa. Mu muaka wa 522, Artashasta waalukile likolo wa leenu wa ku Perse. * Bantu baali bapinga, baatontonkaniizie nangue eevi vikwaaluka likolo wa leenu, bakaba kuviinda kulekezia miilo ya kukuula ekalu kupitila “kupaanga maavia mu liina lya muzilo.”  (Malum. 94:20) Baamutumiine Likolo Artashasta mukanda bamubuila nangue Bayuda bali mukupaanga kumusangukila weene. (Ezr. 4:11-16) Likolo waaunvuile bobo bufi bwabo, ni kukaania miilo ya kukuula ekalu. (Ezr. 4:17-23) Keekio kyaalengiizie Bayuda balekele kukuula ekalu.​—Ezr. 4:24.

4. Yehova waakitile siani musita baalia baali bapinga lubaakaniizie miilo ya kukuula ekalu? (Isaya 55:11)

⁴ Bekala kyalo basyali bamupupa Yehova, pamo ni bantu bange ba mu buteeko bwa Perse baali bapinguile kulekezia miilo ya kukuula kupia ekalu. Inzi, Yehova waali wapinguile miilo ya kukuula ekalu itwalilile, kabili lyonse weene ali wafikilizia mupaango wakue. (Soma Isaya 55:11.) Waabusiizie kabika umo asili na muenzo ali wakuutua Zekaria ni kumulangilila bimonua munane byakoonkeene. Kisia Zekaria waali wapalile kubabuila Bayuda palua bebio bimonua eevi abakinkizie. Bebio bimonua byaabakwasiizie Bayuda kwinika nangue te baali bapalile kubatiina baalia baali babapinga, kabili byaabakinkiziizie batwalilile kukita miilo ibanga yatonene Yehova bakite. Mu kimonua kya busaano, Zekaria waamwene kinara kya lampi ni bimuti bibili bya mizeituni.

5. Tuli kulondoluela ki mu leeli lyasi?

⁵ Nsita inge, fwe bonse tuli twatioka mutima. Kansi, kunti twanoonkelamo kupitila kutoosia milandu ya kukinkizia yaapeelue Baisraeli na Yehova mu kimonua kya busano kyakue Zekaria. Kunvua mana ya keekio kimonua kunti kwatukwasia kumubombela Yehova twali ba kisinka musita utuli mukupingua, musita aali yeetu luili yaaluluka, ni musita utuli twapokelela malaizio akolele kunvua.

6. Kimonua kya kinara kya lampi ni bimuti bibili bya mizeituni kilondolwelue mu Zekaria 4:1-3, kyaabapeele siani Bayuda mibeele ya kusipa? (Mona foto ili ku ntendeko ya kazeeti.)

⁶ Soma Zekaria 4:1-3. Kimonua kya kinara kya lampi ni bimuti bibili bya mizeituni kya baakwasiizie Bayuda kutwalilila ni miilo anzia kine baali bapingua. Kyaabakwasiizie mu nzila ki? Eba, ubanga wamanine nangue koolia kubanga kwafuma mafuta a mu kinara kya lampi te kubanga kwapua? Mafuta a ku bimuti bibili bya mizeituni abanga apololokela mu kiombo. Kisia, azo mafuta aali afuma mu keekio kiombo ni kuya mu alia malampi saba ali pa kinara kya lampi. Azo mafuta abanga alengia malampi aye atwaliliile kuleema bila kuzima. Zekaria waaipuziizie eevi: “Beebi bintu bili na mana ki?” Malaika waamwasukile eevi kupitila eezi mpunda yaafumine kuli Yehova: “‘Te kupitila kisepe kya balukale, aosie kupitila buviinde, inzi kupitila mupasi wane,’ Yehova wa bisepe walanda.” (Zek. 4:4, 6) Azo mafuta aali afuma ku kimuti, abanga alangiliile buviinde bwa mupasi utakatiifu wakue Yehova busikapuapo. Mupasi utakatiifu wakue Leeza ubanga wali ni buviinde bukata saana kupita kisepe kya Baperse. Kupitila kukwasiiwa na Yehova, bantu baali bakuula ekalu, baapuile miilo ezio anzia kine babanga bapingua. Kakiine, ezio mpunda ibanga yakinkiziizie saana! Kumuswapilasie Yehova i kintu kyaali kyapalile kukita Bayuda, kisia babuele ku miilo. Baakitile evio vyenka anzia kine miilo yaali yakikaaniiziwesie.

7. Ni kiki kyaakitikile kyaabakwasiizie baalia babanga bakuula ekalu?

⁷ Kuli ni kintu kimo kyaalulukile kyaakwasiizie baalia bantu ba kukuula ekalu bonvue buino. Ni kiki kyaalulukile? Mu muaka wa 520 Yesu tanavyalue, kwaalukile likolo wa leenu abanga wakuutua, Dario wa kuanza waatendekele kuteeka mu Perse. Mu muaka wa bubili wa kuteeka kwakue, waainikile nangue kukaania kukuula ekalu te kubanga kwapateene ni mizilo. Kisia, Dario waalandile nangue bapalile kupuililila miilo. (Ezr. 6:1-3) Bobo bupinguzi bwakue likolo bwaapapiizie kila muntu. Inzi, kuli bintu binge bingi byaakitile likolo bipitile pa kwitabizia  eevi miilo ya kukuula itwalilile. Likolo waalandile nangue bantu babanga bazyungulukiile balekele kubakaania Bayuda kukuula ekalu, kabili bafumie nfalanga ni bintu bya kukwasia miilo! (Ezr. 6:7-12) Keekio, kyaakwasiizie Bayuda bapue kukuula ekalu kisiasie miaka ina, mu muaka wa 515 Yesu tanavyalue.​—Ezr. 6:15.

8. Kunti waviinda siani kuya wasipile musita lubali bakupinga?

⁸ Ni loonu, bantu bengi bali bamupupa Yehova bali mukupingua. Kwa mufuano, bange bekeele mu byalo mukaniiziwe miilo yeetu inge. Mu bebio byalo, balupua kunti bakwatua ni “kutwalua ntaanzi ya bakateeka ni ku makolo,” keekio kili kyaleeta busininkizio ku babo bakulu. (Mat. 10:17, 18) Kisia musita, buteeko kunti bwaaluluka, ni keekio kunti kyakwasia balupua ni bankazi baviinde kumupupa Yehova bali ni buntungua ao uru saana. Ao paange kunti kwaaluka zuuzi ali ni mutima uweeme ali kukita bupinguzi bwa kukwasia kupupa twali ni buntungua saana. Bakasininkizia bange bali bapingua mu nzila inge. Bekeele mu kyalo kilimo buntungua bwalingiliile bwa kumupupa Yehova, inzi kuya batwaliliile kupingua na bantu ba mu lupua lwabo, kabili kuya bapinguile kubalengia babo balupua balekele kumubombela Leeza wabo. (Mat. 10:32-36) Mu aali ingi, bantu ba mu lupua bali batupinga, bali balekela kukita evio kine bamona nangue bali mukwandua kutulekezia kumubombela Yehova. Kabili, mu aali inge, baalia benka babanga bapinga saana, baafikiile kwaluka Bakasininkizia bali ni mute. Kine uli wapingua, te kulekela kumubombela Yehova! Uye wasipile. Yehova ali mukuya wakukwasia kupitila mupasi utakatiifu uli ni maka, kansi te kutiina ata kaniini!

9. Juu ya ki Bayuda bange baatiokele mutima musita musinzi wa ekalu ya leenu luwaakuulilue?

⁹ Musita misinzi ya ekalu ya leenu luyaapuile kukuulua, Bayuda bange baali bakulile, baalilile. (Ezr. 3:12) Baamwene ekalu ya kupapia yaakuulile Sulemani, ni kumona nangue ekalu ya leenu “te kantu kine yapalaniiwa” ni elia ya ntaanzi. (Hag. 2:2, 3) Baakisikile saana paantu baali bapalania ekalu ya leenu ni elia ya ntaanzi. Kimonua kyakue Zekaria kyaali kyapalile kubakwasia kuluisia aali yabo ya kutioka mutima. Kubakwasia mu nzila ki?

10. Milandu yakue malaika ili mu Zekaria 4:8-10 yaabakwasiizie siani Bayuda kuluisia aali yabo ya kutioka mutima?

¹⁰ Soma Zekaria 4:8-10. Malaika waali wakeba kulanda ki musita lwaalandile nangue Bayuda “bakasekelela ni kumona lukamba lwa kupiminako  mu minue yakue [guvernere Muyuda] Zerubabeli”? Lukamba lwa kupiminako ni kiombo kili kyabombiiwa eevi kumona kine kintu kimeene kyaolokele buino, ao kilungeeme. Milandu yakue malaika yaabalangiliile bantu bakue Leeza nangue, anzia kine ekalu ya leenu yaali yamonekele kuya yali ya pansi kupusana ni elia ya ntaanzi, yakapua kukuulua, kabili yakaba yali nga evelia Yehova vyatonene iye yali. Yehova abanga wali wakusekelela palua ezio ekalu, kansi Bayuda ni beene baali bapalile kusekelela. Kintu kibanga kyali kya mana kuli Yehova ni keeki, bantu baye bamupupa weene mu ezio ekalu ya leenu mu nzila elia yatonene. Kabenge Bayuda baapoozele maano ku kumupupa Yehova mu nzila yaitabiile ni kwitabilua na weene, nsaansa yabo nga yaabuelele.

11. Babombi bange bakue Yehova bali mukusaakaana ni maavia ki loonu?

¹¹ Bantu bengi pakati keetu bali bamona kyakolele kine aali yaaluluka. Bantu bange baakikita musita waleepele babomba mu miilo imo ya nsita yonse, miilo yabo yaakyaluluka. Bange baakifikiilasie kulekela miilo ya nsita yonse ibakiba batonene juu ya miaka yabo. Te kya kupapia kine twakisika musita aali yeetu luili yaaluluka. Ku ntendeko, paange kunti twaandua kumana buino bupinguzi bwakikwatua, ao paange kukaana kwitabila. Paange kunti twatontonkania nangue lwa ntaanzi aali ibanga yali buino. Kabili, paange kunti twatioka mutima ni kutontonkania nangue loonu te tukiviinda kubombiiwa saana na Yehova. (Tus Maf. 24:10) Kimonua kyakue Zekaria kunti kyatukwasia siani kutwalilila kumupeela Leeza weetu kintu kyetu kiweeme saana?

12. Kimonua kyakue Zekaria kunti kyatukwasia siani kuluisia aali ya kutioka mutima kine aali yeetu yaaluluka?

¹² Kunti twaviinda kuluisia buino musita aali yeetu luili yaaluluka kine twaikwinda kumona aali ezio nga evelia Yehova vyamwene. Ali mukufikilizia bintu bikata loonu, kabili tuli ni lisyuko liibeleele lya kuya twabomba pamo nakue. (1 Bakor. 3:9) Miilo yeetu kunti yaaluluka, inzi Yehova taviinda kulekela kututona. Kine bupilibuko bwakitua mu kuteania bwakukumia weewe pa lobe, te kuzeezia nsita ingi saana wali mukutontonkania kintu kyalengia bakwate bobo bupinguzi. Kuliko kutona buikazi buye bwali nga bolia bwa “nsiku ya kale,” muloombe Yehova akukwasia eevi umone bintu biweeme mu bobo bupilibuko. (Kas. 7:10) Kuliko kutontonkania palua bintu byusiviinda kabili kukita, tontonkania palua bintu byonse byuli kuviinda kukita. Kupitila kimonua kyakue Zekaria, twamona juu ya ki ni kintu kya mana kutwalilila kuya twali ni  malanga aweeme. Kansi twakaba kutwalilila kusuunga nsaansa ni kusiala twali ba kisinka atasie kine aali yeetu yaaluluka.

13. Juu ya ki paange Baisraeli bange baamwene nangue bupinguzi bwa kutendeka kukuula kabili ekalu bubiipile?

¹³ Miilo ya kukuula kabili ekalu yaakaniiziwe. Inzi, bantu baasaakwilue kutungulula, i kulanda Koani Mukulu Yeshua (Yoshua) ni Guvernere Zerubabeli ‘baatendekele kukuula kabili nsesi yakue Leeza.’ (Ezr. 5:1, 2) Paange Bayuda bange baatontonkaniizie nangue bobo bupinguzi bubanga bwabiipile. Bayuda te baasiile kufiika miilo ezio ya kukuula eevi baluani te kunti bamone. Kabili, babanga bamanine nangue babo baluani bakaba kukita maka abo onse eevi kwanzia miilo ezio. Baalia balalume babili baali ni miilo ya kwimanina, i kulanda ba Yoshua ni Zerubabeli baali bakabiile kuya basininkiziizie nangue Yehova ali mukubakwasia. Baakwasiiziwe. Eba, baakwasiiziwe mu nzila ki?

14. Nga vilandile Zekaria 4:12, 14, Koani Mukulu Yoshua pamo ni Guvernere Zerubabeli baateekiiziwe siani mutima?

¹⁴ Soma Zekaria 4:12, 14. Mu ezio seemu ya kimonua kyakue Zekaria, malaika waamulangiliile kabika wa kisinka wakue Leeza nangue beelia bimuti bibili bya mizeituni, bilangiliile “bantu babili babiikilue mafuta,” i kulanda ba Yoshua ni Zerubabeli. Babo balalume babili baali bamonekele mu nzila ya mufuano nga evelia “bemeene pamo ni Mulopue wa kyalo kyonse,” Yehova. Kakiine leelio libanga lyali lisyuko lyakindeeme saana! Yehova waali wabaswapiile. Kansi, Baisraeli baali bapalile kuswapila kila kintu kibaali balandua kukita na babo balalume paantu Yehova waali wababombia bonse babili eevi kubatungulula Baisraeli.

15. Kunti twalangilila siani nangue tuli mukukindika butunguluzi bwakue Yehova buli mu Mulandu wakue?

¹⁵ Loonu, Yehova atwaliliile kutungulula bantu bakue kupitila Mulandu wakue, Bibilia. Mu keekio kitabu kitakatiifu, ali watulanda tumupupe weene mu nzila yaitabiile. Kunti twalangilila siani nangue tuli mukukindika butunguluzi butuli twapata kufuma mu Mulandu Wakue Leeza? Kupitila kupaanga musita wa kusoma Mulandu ozo twapoozeleko saana maano ni kunvua bintu bilandiluemo. Iipuzie eevi: “Eba, musita undi nasoma Bibilia ao lupapulo lumo luli pakati ka mpapulo yeetu, ndi naimana ni kutontonkania palua bintu bindi mukusoma? Eba, ndi nakebulula mana ya bisinka bya Bibilia ‘bikolele kulondolola’? Ao ndi nasomasie mpunda lubilo-lubilo?” (2 Pet. 3:16) Kine twatwama musita  wa kutontonkania palua beelia bituli mukusambiliziiwa na Yehova, twakaba kuviinda kukoonka butunguluzi ni kufikilizia miilo yeetu ya kusimikila.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Musita utuli twapata malaizio kufuma kuli “muzia wa kisinka ni wa maano,” ni kiki kili kutukwasia kuakoonka?

¹⁶ Nzila inge ili yabombia Yehova eevi kutupeela butunguluzi, ni “muzia wa kisinka ni wa maano.” (Mat. 24:45, NWT) Nsita inge, muzia kunti watupeela malaizio atusiviinda kunvuisia buino. Kwa mufuano, paange kunti twapeelua malaizio ebeleele eevi twiteanie kupusuka kine maka a kyalo ali ainoona bintu akitika mu kazonga keetu. Ao paange kunti twatontonkania nangue, muzia wakizia saana malaizio palua kimina kya buluele. Tupalile kukita ki kine twamona nangue malaizio atwapeelua teaviinda kukwasia? Kunti twatontonkania Baisreli vibaanoonkeelemo kupitila kukoonka masoke aabapeelue na Yoshua ni Zerubabeli. Kabili, kunti twatontonkania palua maasi ange a mu Bibilia atwakisoma. Nsita inge, babombi bakue Leeza baapatile malaizio abanga amonekele nangue teaviinda kubomba, inzi malaizio azo aapususiizie bukose bwabo.​—Bap. 7:7; 8:10.

17. Kimonua kya kinara kya lampi ni bimuti bibili bya mizeituni kyaabakumiizie siani Bayuda?

¹⁷ Paange kimonua kya busano kyaamwene Zekaria, kibanga kwalisie kifupi, inzi kyaabakwasiizie Bayuda kutwalilila kuya bali ni mute mu miilo yabo ni mu lupupo. Kabili, musita ubabanga bakita kukoonkana ni bintu byaamwene Zekaria, baaimweneene Yehova vyabanga wabakwasia mu ntono ni kubatungulula. Kupitila mupasi wakue Utakatiifu uli ni maka, Yehova waabakwasiizie batwalilile miilo yabo ni kwaluka ni nsaansa kabili.​—Ezr. 6:16.

18. Kimonua kyakue Zekaria kunti kyakukwasia siani mu buikazi bobe?

¹⁸ Kimonua kyakue Zekaria kya kinara kya lampi ni bimuti bibili bya mizeituni, kunti kyakukwasia saana mu buikazi bobe. Nga vitwasambilila, kimonua keekio kunti kyakukwasia kupata maka aukabiile musita luuli wapingua, kupata nsaansa yukabiile kine aali yobe yaaluluka, ni kiswapilo kyukabiile eevi unakile musita luwapeelua butunguluzi bolia buusyunvuile. Upalile kukita ki kine wapata maavia mu buikazi bobe? Kya kuanza, mona keelia kyaamwene Zekaria, i kulanda kintu kisininkiziizie nangue Yehova ali mukwemena bantu bakue. Kisia, kita kukoonkana ni keelia kiwamona kupitila kumuswapila Yehova ni kutwalilila kumupupa na mutima obe onse. (Mat. 22:37) Kine wakita evio, Yehova wakaba kukukwasia kumubombela wali ni nsaansa loonse.​—Bakol. 1:10, 11.