1. Bukabika buli mu Bibilia buli bwatukwasia kumana ki?

NI KIKI kyakaba kukitikasie leenu ku bantu bakue Yehova? Kunti twamana kyasuko. Bukabika buli mu Bibilia buli bwatukwasia kumana bintu bya mana, bili byakaba kukumia buikazi bwa kila umo pakati keetu. Bukabika bumo bwibeeleele buli bwatukwasia kumana bintu byakaba kukitua ku kyalo na ma buteeko paleepale ali ni maka saana. Bobo bukabika buleembelue mu kitabu kya Danieli katue ka 11. Bulondoluele palua bamakolo babili bali mukuluana, kabili babo bamakolo bali bakuutua nangue likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua. Seemu ikata ya bobo bukabika yaafikiliziiziwe kale. Pakaako, tuli kuya twali ni kisinka nangue bukabika busyeleko bwakaba kufikiliziiwa.

2. Nga vilandile kitabu kya Kutendeka 3:15 ni Nfyulo 11:7 ni 12:17, ni bintu ki bya mana bitupalile kulanguluka musita utuli mukusambilila bukabika bwakue Danieli?

² Pakunti tunvue bukabika buli mu kitabu kya Danieli katue ka 11, tupalile kulanguluka nangue, bobo bukabika bulandiilesie palua bakateeka pamo ni ma buteeko ali mukusaanza bantu bakue Leeza. Babombi bakue Leeza ni baniini kine twapalania ni mpendua ya bantu bonse bali mu kyalo. Ale juu ya ki ma buteeko abatintile saana bantu bakue Leeza? Paantu Sataana pamo ni buteeko bwakue, bali ni mupaango umo ukata wa kwipaya baalia bali bamubombela Yehova ni Yesu. (Soma Kutendeka 3:15 ni Nfyulo 11:7; 12:17.) Kukila pakaako, bukabika bwaalondolwelue na kabika Danieli bupaleene ni bukabika bunge buli mu Mulandu Wakue Leeza. Kulanda kisinka, kunti twaviinda kunvuisia bukabika bwa kitabu kya Danieli kinesie twabupalania ni seemu inge ya Maleembo.

3. Ni biki bilondolwelue mu leeli lyasi ni mu leelia likoonkelepo?

 ³ Loonu, tulondoluele lileembo lya Danieli 11:25-39. Tuli kumana kine naani waali likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua kutendekela mu muaka wa 1870 mpaka muaka wa 1991. Kabili, tuli kumona juu ya ki kipalile kuwaamia nzila yeetu ya kunvua seemu ya bobo bukabika. Mu lyasi likoonkelepo, twakaba kulondoluela lileembo lya Danieli 11:40–12:1. Kabili, twakaba kulanda mu nzila ileengele eevi tunvuepo buino pa bobo bukabika kine bulandile ki palua kipindi kya kutendekela mu 1991 mpaka ku vita ya Armagedoni. Musita luuli kuya wasambilila aza maasi abili, kili buino saana kuya wakenta ni pa karte ilandile “Makolo Ali Mukuluana mu Nsita ya Mpela.” Inzi, ntaanzi ya byonse tupalile kubamananke babo bamakolo babili balandilue mu bobo bukabika.

4. Ni bintu ki bitatu bili kutukwasia kumumana likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua?

⁴ Lwa kale, aza meena a mukinzi, “likolo wa ku nkungua” ni “likolo wa ku nkungulua” aali apeelue bakateeka ba ku nkungua ni ku nkungulua ya kyalo kya Israeli. Ni kiki kyalengia tulande evio? Mona malaika vyamulandile Danieli: “Naiza kukubuila umane bintu byakaba kukitika ku bantu bobe [bantu bakue Leeza] mu musita wa kipindi kya mpeleezio kya elia nsiku.” (Dan. 10:14) Kufikiila mu Pentekoste muaka wa 33 Yesu wasyavyelue, ntundu ya Israeli ibanga yaali bantu bakue Leeza. Inzi, kutendeka pa ozo musita ni kutwalilila, Yehova waalangiliile paswetele nangue, basambi ba kisinka bakue Yesu baalukile bantu bakue. Pakaako, bukabika buingi buli mu kitabu kya Danieli 11, te bulandiile palua Baisraeli ba kimubili, inzi bulandiile palua basambi bakue Kristu. (Miil Bat. 2:1-4; Bar. 9:6-8; Bag. 6:15, 16) Kabili, mu kupita kwa miaka, likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua babanga baaluluka. Anzia evio, bintu bingi te bibanga byaaluluka. Kya kuanza, azo makolo aali aluisia saana bantu bakue Leeza. Kya bubili, babo bamakolo baalangiliile paswetele nangue baamukeene Yehova, Leeza wa kisinka, kukoonkana ni vibaali babakitila bantu bakue Leeza. Kya butatu, babo bamakolo babili, baali baluana beneenke.

5. Eba, kutendekela mu muaka wa 100 mpaka muaka wa 1870, kwaali ni likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua? Londolola.

⁵ Pa musita kampanda kisia muaka wa mia imo (100) Yesu wasyavyelue, Bakristu bengi ba bufi baatendekele kumoneka mu kilonghaano kya kisinka kya Kikristu. Baasambiliziizie masambilizio a bufi ni kufiika bisinka bya Mulandu Wakue Leeza. Kutendekela mu ozo musita, pa kyalo te paali kabili libumba liteaniiziwe lya babombi bakue Leeza. Baaizile kwalukako kutendekela musita kampanda wa kupuililila kwa miaka ya 1800. Mbezu ibiipile ya Bukristu bwa bufi yaakumeene ni kuzeezia Bakristu ba kisinka. (Mat. 13:36-43) Juu ya ki ni kintu kya mana kumana evio? Paantu, keekio kyalangilila nangue beelia bituli twasoma palua likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua, te bili mukulandila palua bamakolo ao ma buteeko aateekele mukati ka muaka wa 100 ni muaka wa 1870. Mu ozo musita te kwali libumba liteaniiziwe lya bantu bakue Leeza baali bapalile kuluisiiwa na babo bamakolo. * Anzia evio, kunti twalanda nangue likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua  baali bapalile kumoneka kabili musita uniini kisia muaka wa 1870. Eba, twamana siani?

6. Bantu bwakua Leeza baatendekele kuteaniiwa kabili musita ki? Londolola.

⁶ Kutendekela mu muaka wa 1870, bantu bakue Leeza baatendekele kuteaniiwa bali nga libumba. Mu ozo muaka, i mwaatendekele ba Charles Taze Russell pamo ni benakue kusambilila Bibilia. Lupua Russell ni babibuza bakue, baabombele bali nga mukenzi waalandilue ntaanzi nangue ‘wakeezula nzila’ ntaanzi ya kutendeka kwa Bukolo bwa Kimesia. (Mal. 3:1) Bantu bakue Leeza baamwenekele kabili! Eba, kwaali ni ma buteeko akata mu kyalo abanga apalile kuluisia bantu bakue Leeza? Ale tumone.

7. Naani waali likolo wa ku nkungulua musita wa Bului bwa Mambo bwa Kyalo?

⁷ Kubambila mu 1870, Uingereza waalukile buteeko bukata saana pa kyalo, kabili libumba lyakue lya balukale i lyaali lyalumine saana. Bobo buteeko i lisengo liniini lyaationene masengo ange atatu​—Ufaransa, Hispania ni Uholanzi. (Dan. 7:7, 8) Kabili Uingereza waalukile likolo wa ku nkungua mpaka ku Bului bwa Mambo bwa Kyalo. Mu musita wenka ozo, Amerika waalukile ni buviinde bukata bwa bunoonsi mu kyalo, kabili waatendekele kubombela saana pamo ni Uingereza.

8. Mu nsiku ya mpeleezio, likolo wa ku nkungulua naani?

⁸ Mu Bului bwa Mambo bwa Kyalo, balukale ba Uingereza ni Amerika baaungheene pamo ni kwaluka libumba likwateene lya balukale lili ni maka saana. Ozo musita, Uingereza ni Amerika baalukile babibuza ni kwaluka buteeko bukata saana mu kyalo. Nga vyaalandile Danieli, ozo likolo waakolonghaniizie “kisepe kikata saana kya balukale kabili kili ni maka.” (Dan. 11:25) Mu nsiku ya mpeleezio, buteeko  bukwateene bwa Uingereza ni Amerika i likolo wa ku nkungulua. * Ale likolo wa ku nkungua naani?

9. Likolo wa ku nkungua waamonekele kabili musita ki, ale bukabika buli mu Danieli 11:25 bwaafikiliziiziwe siani?

⁹ Likolo wa ku nkungua waamonekele kabili mu 1871, muaka umo kisia Russell pamo ni benakue kutendekezia kikundi kyabo kya basambi ba Bibilia. Mu ozo muaka, Otto von Bismarck waakolonghaniizie pamo tuzonga twingi ni toto tuzonga twaalukile kyalo kili ni maka kya Ujerumani. Likolo Wilhelm wa Kuanza i waalukile kateeka wa kuanza wa mu Ujerumani. Kabili wamusaakuile Bismarck aaluke wa pensina pakue. * Mu miaka yaakoonkelepo, Ujerumani yaalukile buteeko bwa kikolooni, bwaali bwatungulula byalo bya mu Afrika ni mu Ocean Pacifique. Kabili, keekio kyalo kya Ujerumani kyaatendekele kuluisia buteeko bwa Uingereza. (Soma Danieli 11:25.) Buteeko bwa Ujerumani bwaaundile kisepe kya balukale balumine. Kabili baaundile ni kisepe kikata kya balukale ba mu menda kyaalukile kya bubili mu kyalo. Mu Bului bwa Mambo bwa Kyalo, Ujerumani yaabombiizie babo balukale eevi kuluisia baluani bakue.

10. Bukabika buli mu Danieli 11:25b, 26 bwaafikiliziiziwe siani?

¹⁰ Kabili Danieli waalandile bintu byakakitika mu buteeko bwa Ujerumani ni ku keelia kisepe kya balukale kyaaundile. Bukabika bwalanda nangue likolo wa ku nkungua “takaviinda kusimpa.” Waakalengua na ki? “Paantu bakaba kumukwatila mipaango. Ni baalia bonse bali balia maliila akue i bakaba kumuponia.” (Dan. 11:25b, 26a) Mu nsiku yakue Danieli, baalia babanga balia “maliila akue likolo” baali babiikile mukati bakulu ba mu buteeko baali “bamubombela likolo.” (Dan. 1:5) Bobo bukabika buli mukulandila ni? Buli mukulandila palua bakulu bali ni bifulo bya pa muulu saana ba mu Buteeko bwa Ujerumani. Babo bakulu babiikile mukati bajenerale bakue kateeka ni balukale baali ni miilo ya kusoka, baalia baalengiizie mu nzila kampanda buteeko bwa Ujerumani bupone. * Bobo bukabika te bwaalandiilesie palua kupona kwa buteeko, inzi bwaalandiile kabili palua beelia byakakitika kisia ezio vita pamo ni likolo wa ku nkungulua. Palua likolo wa ku nkungua, bukabika bwalanda eevi: “Ni kisepe kyakue kya balukale kyakenoonua, kabili bengi baakepaiwa.” (Dan. 11:26b) Nga vikyalandilue ntaanzi, mu Bului bwa Mambo bwa Kyalo, kisepe kya balukale kya Ujerumani ‘kyaainoonenue’ kabili bengi ‘baaipailue.’ Ku ezio vita kwafuile bantu bengi saana kukila vita yonse yaakitikile ntaanzi.

11. Likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua baakitile ki?

¹¹ Luili yalandila palua bintu byakukitika ntaanzi ya kufika ku Bului bwa Mambo bwa Kyalo, Danieli 11:27, 28 yalanda nangue, likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua, “baakeekala ku meza imo baali mukulanda bufi.” Kabili yalanda nangue likolo wa ku nkungua waakakolonghania “bintu bingi saana.” I vikyaakitikile. Ujerumani ni Uingereza baalandile pamo nangue batonene kuleeta mutende, inzi bobo bulanzi bwaamonekele kuya bwali bwa bufi musita vita luyatendekele mu 1914. Kabili, miaka ingi ntaanzi ya 1914, Ujerumani yaanoonkele saana ni kwaluka  kyalo kya bubili kili ni bunoonsi buingi mu kyalo. Mukufikiliziiwa kwa bukabika bwa Danieli 11:29 pamo ni seemu ya kuanza ya mulongo wa 30, Ujerumani waaluene ni likolo wa ku nkungulua, inzi waandilue.

12. Likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua baakitile ki mu Bului bwa Mambo bwa Kyalo?

¹² Kutendekela mu 1914 ni kutwalilila, babo ba makolo babili baatwaliliile kuluana beneenke, ni kuluisia saana bantu bakue Leeza. Kwa mufuano, mu Bului bwa Mambo bwa Kyalo, buteeko bwa Ujerumani ni Uingereza bwaasaanzile bantu bakue Leeza baali bakaana kwiingizia mu vita. Kabili buteeko bwa Amerika bwaabakakile mu buloko balupua baali baimaanine miilo ya kusimikila. Bobo busaanso bwafikiliziizie bukabika buli mu lileembo lya Nfyulo 11:7-10.

13. Mu miaka ya 1930 ni musita wa vita ya bubili ya kyalo, likolo wa ku nkungua waakitile ki?

¹³ Kisia, mu miaka ya 1930, inkile musita wa bului bwa bubili bwa kyalo, likolo wa ku nkungua waabasaanzile bantu bakue Leeza bila nkumbu. Musita kyama kya Nazi lukyatendekele kutungulula kyalo kya Ujerumani, Hitler pamo ni bantu bakue baakaniizie miilo ya bantu bakue Leeza. Baluani baaipaile bantu bakue Yehova 1500 eevi, ni kutwala maelufu ange ku nkambi ya masaanzo. Bebio bintu byaalandilue ntaanzi kuli Danieli. Likolo wa ku nkungua waaviindile “kufisia patakatiifu” ni “kufumiapo ngeleelo ya kila musita.” Waakitile evio kupitila kukania saana bantu bakue Leeza te kunti balumbanie liina lyakue Yehova ntaanzi ya bantu. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, ntunguluzi wa bobo buteeko, waalapile nangue wakaba kubapua bantu bakue Leeza mu kyalo kya Ujerumani.

14. Kisia vita ya bubili ya kyalo, naani waalukile likolo wa ku nkungua? Londolola.

¹⁴ Kisia vita ya bubili ya kyalo, buteeko bwa Kikomunisti bwa Buumo bwa Sovieti bwaatendekele kutungulula mu tuzonga tuingi twaapokelue kufuma ku buteeko bwa Ujerumani, kabili bwaalukile likolo wa ku nkungua. Nga evelia kyama kya Nazi vikyaali kyatitikiile bantu, Buumo bwa Sovieti ni bwene bwaasaanzile saana muntu onse waali wabiika lupupo lwakue Leeza wa kisinka pa ntaanzi mu buikazi bwakue.

15. Kisia Bului bwa Bubili bwa Kyalo kupua, likolo wa ku nkungua waakitile ki?

¹⁵ Musita uniini kisia Bului bwa Bubili bwa Kyalo kupua, likolo wa ku nkungua wa leenu, Buumo bwa Sovieti ni bakwasi bakue, bwaatendekele kubotokela bantu bakue Leeza. Nga vilandile bukabika buli mu Nfyulo 12:15-17, ozo likolo waakaniizie miilo yeetu ya kusimikila ni kukusiizia kule maelufu a bantu bakue Yehova. Kakiine, ntangia kutendeka nsiku ya mpeleezio, likolo wa ku nkungua ali mukuluka ao kupongola “mwenzi” wa masaanzo eevi kwikwinda kwanzia miilo ya bantu bakue Leeza, inzi ali mukwandua. *

16. Buumo bwa Sovieti bwaafikiliziizie siani lileembo lya Danieli 11:37-39?

¹⁶ Soma Danieli 11:37-39. Nga vyaalandile bobo bukabika, likolo wa ku nkungua taalangiliile ata kaniini “mukinzi kuli Leeza wa ba baba wakue.” Mu nzila ki? Buumo bwa Sovieti bwaali bwatonene kwinoona ma diini. Pakaako, bwaaeziizie kupuisia maka a ma diini. Eevi kufikilizia ozo mupaango, kutendekela mu muaka wa 1918 buteeko bwa Sovieti  bwaali bwasyakwete bupinguzi bwalengiizie batendeke kusambilizia ku masomo lifunde lilandile nangue Leeza taliiko. Eba, ozo likolo wa ku nkungua ‘waamupeele siani bulumba leeza wa bifyamino’? Buumo bwa Sovieti bwapoozele nfalanga ingi eevi kukosia libumba lyakue lya balukale ni kutengenezia biluilo bingi bya nyukilia eevi kukosia buteeko bwakue. Likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua bonse baafikiile kwaluka ni biluilo bingi bili ni buviinde bwa kwipaya ma milioni a bantu!

17. “Kintu kya nkeni kili kyaleeta buinooni” ni kiki?

¹⁷ Likolo wa ku nkungua waabombele pamo ni likolo wa ku nkungulua eevi bakite kintu kimo kikata; “baakitile kintu kya nkeni kili kyaleeta buinooni.” (Dan. 11:31) Buumo bwa Ntundu (ONU) i keekio “kintu kya nkeni.”

18. Juu ya ki Buumo bwa Ntundu bwakuutua nangue “kintu kya nkeni”?

¹⁸ Kuteania kwa Buumo bwa Ntundu kwalandua nangue ni kintu kya nkeni paantu kwibiikilepo nangue kunti kwaviinda kukita kintu kipalile kukituasie na Bukolo Bwakue Leeza​—kuleeta mutende mu kyalo. Kabili bukabika bwalanda nangue keeki kintu kya nkeni “kyaleeta buinooni” paantu Buumo bwa Ntundu bwakabotokela ni kwinoona diini yonse ya bufi.​—Mona karte “Makolo Ali Mukuluana mu Nsita ya Mpela.”

19-20. (a) Juu ya ki tupalile kumana eezi mpunda? (b) Ni kiipuzio ki kyakaba kwasukua mu lyasi likoonkelepo?

¹⁹ Tupalile kumana eezi mpunda paantu yasininkizia nangue kutendekela mu 1870 mpaka mu 1991, bukabika bwakue Danieli palua likolo wa ku nkungua ni likolo wa ku nkungulua bwaafikiliziiziwe. Kansi, tuli kuya twaketekeele nangue ni bukabika busyeleko ni bwene bwakaba kufikiliziiwa.

²⁰ Mu 1991, Buumo bwa Sovieti bwaaponene. Ale loonu, likolo wa ku nkungua naani? Lyasi likoonkelepo lyakaba kwasuka keekio kiipuzio.