Eba, Wakiba Wamanine?
Eba, mu nsita ya kale bantu baali babombia luko eevi kuunda maato?
Luko lumenene
BANTU bengi bamanine nangue mu miaka yapitile, mu Misri bantu baali baleemba saana pa mapapie akitilue na luko. Bagiriki pamo ni Baroma baali baleemba pa mapapie akitilue na luko. * Bantu bengi bamaninesie nangue luko lwaali lwabombiiwa eevi kutengenezia mapapie a kuleembelapo. Inzi, bantu baniinisie i bamanine nangue luko lwaali lwabombiiwa ni mu kuunda maato.
Maato a luko a misango ibili, aapatilue mu kilibu kya ku Misri
Papita kale miaka ikilile pa 2 500 ntangu kabika Isaya aleembe nangue bantu bali baikala “mu kazonga ka mienzi ya mu Etiopia” baatumine “bakenzi bapite mu lyezi, baabuke pa menda bali mu biombo bya luko.” Kisia, kabika Yeremia waalandile ntaanzi nangue, musita muzi wa Babiloni luwaakengililua na Bamedi ni Baperse, bakazizia “maato a luko” a bekazi ba ku Babiloni eevi tekuti babutuke.—Is. 18:1, 2; Yer. 51:32.
Bibilia itungulwilue na mupasi wakue Leeza. Kansi, basambi ba Bibilia te beezi kupapa kumana nangue bintu bya kale byaapatilue, bilangiliile nangue kakiine luko lwaali lwabombiiwa mu kuunda maato mu nsita ya kale. (2 Tim. 3:16) Ni biki byaavumbwilue? Bantu bali bakebulula bintu bya kale, baapatile bintu bilangiliile paswetele palua kuundua kwa maato a luko mu kyalo kya Misri.
MAATO A LUKO ABANGA AUNDUA SIANI?
Mu bilibu bya ku Misri, mubanga mwali bibumba byalimo mikisi ilangiliile bantu vibaali bateeta luko ni kuunda maato. Bantu baali bateeta luko, balonga pamo mu biliba ao bikako kisia bakakania byonse pamo. Luko luli lwasaangua na tutunfi tutatu. Musita luko lulwaali lwakakua pamo, lwaali lwakwatana ni kwaluka kikako kilumine saana. Nga vilandile kitabu A Companion to Ancient Egypt, maato a luko aali aundua paange ali na metre 17 mu kuleepa ao kukila paapo, kabili ku kila lubali kwaali kwasozua na nkafi 10 ao 12.
Mikisi ya ku Misri ibazilue mu kibumba ilangiliile buato bwa luko bwali mukuundua
JUU YA KI BANTU BAALI BAUNDA MAATO NA LUKO?
Luko lwaali lwaleengelesie kupatika mu Lulambe lwa muenzi uli wakuutua Nile. Kukila pakaako, maato a luko aali aleengele pa kuunda. Anzia kine bantu baatendekele kuunda maato akata na mbao, balobi ni bakumbi baatwaliile kubombia bizile ni maato akitilue na luko.
Papita kale musita waleepele bantu baali mukubombia maato a luko. Nga vyaalandile kaleemba umo Mugiriki ali wakuutua Plutarch, waaikeele pakati ka miaka mia imo ni mia ibili ya ku ntendeko Yesu wasyavyelue, bizile bya luko byaali byakimanikilesie ku bakabeleenga ba mu nsiku yakue.
^ kip. 3 Luko luli lwamena mu lunsabanga ao mu nkeende ya menda-menda ni moolia muli mwapita menda bukebuke. Luko kunti lwafikia metre 5 eevi mu kuleepa, ni kisinte kyakue kunti kyakita santimetre 15 eevi mu kutana.
