1-2. Ni bupinguzi ki bwa mana bwaali bwapalile kukwata Bayuda baali baikeele mu Babiloni? (Ezra 1:2-4)

 LIKOLO waapundile mpunda imo! Baalia Bayuda baakitile miaka makumi saba (70) eevi, bali mu buzia mu Babiloni, baali ni buntungua ao uru wa kubuela mu kyalo kyabo kya Israeli. (Soma Ezra 1:2-4.) Yehova sie bunke i waali ni buviinde bwa kufikilizia keekio. Juu ya ki kunti twalanda evio? Lingi Bababiloni te babanga balekelela bazia babo baye. (Is. 14:4, 17) Babiloni yaaponene, kabili kateeka wa leenu waabalandile Bayuda nangue kunti bafuma mu ozo muzi. Keekio kyaalengiizie kila Muyuda, asa mitue ya masesi, yaaluke ni bupinguzi bwa kukwata, i kulanda, kukwata bupinguzi bwa kufuma mu Babiloni ao kusiala moomo. Kipalile bobo bupinguzi te bwaali bwaleengele kukwata. Juu ya ki?

² Kipalile bantu bengi baali basyakotele saana, keekio kyaalengiizie kiye kyakolele kukita bobo bulendo buleepele. Kabili, paantu Bayuda bengi baavyaliilue ku Babiloni, ozo i muzi ubabanga bamaninesie. Ku babo Bayuda, Israeli ibanga yali kyalo kya babikolue babo. Kimwenekele nangue Bayuda bange baalukile ni bunoonsi mu Babiloni, pakaako paange baamwene kyakolele kusia masesi abo aweeme, ao busulu bwabo eevi kuya kwikala mu kyalo kibasiizibiile.

3. Ni mpaalo ki yaali yabapembeele Bayuda ba kisinka baali basielepo baalia baali bapalile kubuela ku Israeli?

³ Bayuda ba kisinka baali bamanine nangue, kubuela ku Israeli kwaali kwa mana saana kuliko bintu byonse bibali kwitana. Ezio mpaalo ikata yaali yabiikile mukati lupupo lwabo. Anzia kine mu Babiloni mubanga mwali maekalu akilile pa makumi asano (50) a kipagaani, mu ozo muzi te mubanga mwali ekalu ata imo yakue Yehova. Te mubanga mwali ata mazabau, koolia kwali kwapalile kuya kwaya ba Israeli, eevi kufumia ngeleelo yaali yaloombelue na Muzilo wakue Musa. Kabili, te kubanga kwapaangilue ata miilo ya bamakoani ya kufumia ngeleelo. Kukila pakaako, mu ozo muzi, mubanga mwali bantu bengi babanga bapupa baleeza ba  bufi, kuliko bantu baali bamukindika Yehova pamo ni mafunde akue. Pakaako, ma elufu a Bayuda baalia baali bamutonene Leeza, baali bapembeele kwa nkulu kubuela mu kyalo kyabo eevi baye babuezie lupupo luswetele.

4. Yehova waali walaile kubakwasia siani Bayuda baalia baali bakubuela ku Israeli?

⁴ Bulendo bwaviizie bwa kufuma ku Babiloni kuya ku Israeli bwaali bwakukita miezi ina eevi. Anzia evio, Yehova waalaile nangue bintu byonse byaali byamwenekele nangue kunti byalengia baandue kubuela, byakapuisiiwa. Isaya waaleembele eevi: “Sebe nzila yakue Yehova, olole musebo ukata upite mu kaseeba juu yakue Leeza weetu. . . . Bulongo bwa mputa-mputa bupalile kulinghaniiwa, ni bulongo bwa mabue-mabue, bwakaalulua bonde ya lulambe.” (Is. 40:3, 4) Ezia kutontonkania palua keeki: musebo ukata upitile mu kaseeba, fuasi ileele ili mukati ka mpili. Kakiine bapita nzila kunti basekelela saana kupitamo! Kunti baleengelua saana kupita mu musebo ukata olokele kuliko kupiluka mpili ni tutuntu ao kukooka mu tuponga. Lwendo luli kuleenga saana.

5. Musebo ukata wa mufuano pakati ka Babiloni ni Israeli waakuutilue siani?

⁵ Loonu, misebo ingi ikata ili yasaangua yali ni meena ao nimero. Ni olia musebo ukata wa mufuano waazimbuile Isaya, ubanga wali ni liina. Twasoma eevi: “Kooko kwakaba musebo ukata, een nzila ili yakuutua, Nzila ya Butakatiifu. Muntu afiitile takapitamo.” (Is. 35:8) Bobo bulayo bubanga bwali na mana ki ku Baisraeli mu ozo musita? Ale loonu, buli na mana ki kuli fwefue?

6. Juu ya ki ozo musebo waali wakuutua nangue nzila ya butakatiifu?

⁶ Kakiine ozo musebo ukata uli ni liina lyaweeme saana: “Nzila ya Butakatiifu”! Juu ya ki ezio nzila yaakuutilue nangue ya butakatiifu? Mu ntundu ya kabweziiwa ya Israeli, te mukaba fuasi palua “muntu afiitile.” Keekio kilangiliile nangue mu ezio ntundu te mukaba Muyuda wakeetabilua kwikala moomo, olia waali wapinguile kukita bintu bya bukambue, kupupa mikisi ao kukita mazaambi ange akata. Baalia Bayuda baali bakubuela, baali bakwaluka “bantu batakatiifu” pa menso akue Leeza wabo. (Mal Miz. 7:6) Inzi keekio tekilangiliile nangue baalia baafumine ku Babiloni te baali bakabiile kukita bupilibuko eevi kumusaansamusia Yehova.

7. Bayuda bange baali bakabiile kukita bupilibuko ki? Leeta mufuano.

⁷ Nga vitwalandanga ku ntendeko, Bayuda bengi baavyaliilue ku Babiloni. Kabili, bengi baali bamwenekele nangue baali basyaizibiile mafunde a Bababiloni ni malanga abo. Miaka ingi kisia Bayuda ba kuanza kubuela ku Israeli, Ezra waapatile mpunda nangue Bayuda bange baaupile banakazi bapagaani. (Kuf. 34:15, 16; Ezr. 9:1, 2) Kabili, kisia musita kupita, Guvernere Nehemia wapapile kunvua nangue baana baavyaliilue mu Israeli te baasambiliile atasie lulimi lwa Bayuda. (Mal Miz. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Ale babo banike kunti basambilila siani kumutona Yehova kine tebeezi kunvua lulimi lwa Kiebrania, lulimi lukata lubanga lwaleembeeluemo Mulandu Wakue Leeza? (Ezr. 10:3, 44) Kansi, babo Bayuda baali ni bupilibuko bukata bwa kukita. Inzi, kyaali kyaleengele kuli beene kukita bobo bupilibuko, paantu baali basyaikeele mu Israeli, moolia mwaali mwaya mwabueziiwa bukeebuke lupupo luswetele.​—Neh. 8:8, 9.

8. Ale, bintu byaakitikile kaako kale, kunti byatukwasia siani fwefue loonu? (Mona foto ku ntendeko ya kazeeti.)

⁸ Bange kunti batontonkania nangue ‘keekio ni kya mana saana, inzi eba, bintu byaakitikile ku Bayuda kaako kale, kunti byatukwasia ni fwefue loonu?’ Een, kunti byatukwasia ni fwefue, paantu bintu bituli mukukita loonu, kunti byapalaniiwa na kwenda mu “Nzila ya Butakatiifu.” Atasie kine tuli mu kikundi kya  baalia babiikilue mafuta ao mu “mikooko inge,” tupalile kusiala twali mu “Nzila ya Butakatiifu.” Kukita evio, kwakaba kutukwasia kutwalilila kumupupa Yehova loonu, ni mu musita uli mukuiza Bukolo lubwakaba kuleeta aali iweeme saana ku kyalo. b (Yoan. 10:16) Kutendekela mu muaka wa 1919 Yesu wasyavyelue, ma milioni a balalume, banakazi, ni banike aafumine mu Babiloni Mukulu, i kulanda ma diini a bufi a mu kyalo kyonse. Kabili, babo bantu batendekele kwenda mu musebo wa mufuano. Kipalile ni weewe uli pakati kaabo. Anzia kine papita kale miaka mia (100) eevi, tangia ezio nzila iizulue, bantu bange baatendekele kuteania ozo musebo ukata miaka ingi saana ntaanzi ya paapo.

9. Kukoonkana ni Isaya 57:14, mu “Nzila ya Butakatiifu” miilo ya kuteania musebo yaakitikile siani?

⁹ Palua Bayuda baafumine mu Babiloni, Yehova waamwene nangue bintu bya kubaanzia mu bulendo byaafumiiziwemo. (Soma Isaya 57:14.) Ale palua “Nzila ya Butakatiifu” ya mu enu nsiku? Mu ma mia engi a miaka, ntaanzi ya kufika mu muaka wa 1919, Yehova waatendekele kubombia bantu babanga bamukindika saana weene, eevi kukwasia bange baviinde kufuma mu Babiloni mukulu. (Palania ni Isaya 40:3.) Baakitile miilo ya mana, eevi kisia musita kiviindikane ku bantu bali ni mitima iweeme kufuma mu diini ya bufi, ni kutendeka kumupupa Yehova bali pamo ni bantu bakue. Ezio “miilo ya musebo” yaali yabiikile mukati kiki? Kansi tumone miilo paleepale ya kuteania musebo elia yaakitilue.

10-11. Miilo ya kukopia ni kupilibula Bibilia, yaakwasiizie siani kisinka kya Bibilia kisalanghane? (Mona ni foto.)

¹⁰ Kukopia Bibilia. Kufikiila mu muaka wa 1450 eevi, Bibilia yaali yakikopiiwasie na minue. Ezio miilo ibanga yatwama musita waleepele, ni ma Bibilia te ali aleengele kupatika, kabili abanga ali bei saana. Musita masini a kuleemba luaatendekele kubombiiwa eevi kufumia ma kopi a Bibilia, kyaaleengele saana kufumia ma Bibilia engi ni kuasalanghania ku bantu.

¹¹ Kupilibula Bibilia. Mu miaka ingi, Bibilia yaali yamoneka saana mu lulimi lwa Kilatini. Loolo lulimi, lubanga lwaunvuasie bantu basomene saana. Inzi, musita masini a kuleemba luaafikiile kumanika saana, bantu baali bamutiina Leeza baaongeziizie miilo ya kupilibula Bibilia mu ndimi ili yalandua na bantu bengi. Pa ozo musita, baalia baali basoma Bibilia, baatendekele kupalania masambilizio abaali basambiliziiwa na bantunguluzi ba ma diini ni beelia bili byasambilizia Bibilia.

12-13. Leeta mufuano ulangiliile bantu baali basambilila Bibilia bali ni mitima iweeme vibaatendekele kulangilila paswetele masambilizio a bufi a ma diini.

¹² Bintu bya kukwasia kusambilila Bibilia. Bantu baali basambilila Bibilia bapoozeleko maano, baasambiliile bintu bikata kupitila beelia bibaasomene mu Mulandu Wakue Leeza. Inzi, bantunguluzi ba ma diini bafiitilue musita baalia babanga basambilila Bibilia lubaatendekele kubabuilako bantu bange beelia bibaavumbuile. Kwa mufuano, kutendekela mu muaka wa 1835 eevi, bantu bengi babanga bali ni mutima uweeme, baatendekele kufumia ma trakti, alia aali alangiliile paswetele masambilizio a bufi a kidiini a ma kanisa.

¹³ Mu muaka wa 1835 eevi, Henry Grew, olia waali wamutiina Leeza, waafumiizie trakti yaali yalondoluela aali ya bantu bafuile. Mu ezio trakti waasininkiziizie kupitila maleembo nangue muntu ali wapata bukose busiizi kufua kinesie wapeelua na Leeza. Kabili wasininkiziizie nangue, kupusana ni vyaali vyasambilizia makanisa engi, muntu teezi kuvyalua waali ni mweo usiizi kufua. Mu muaka wa 1837, mubombi umo ali wakuutua George Storrs waapatileko kopi imo ya ezio trakti musita lwabanga wali mu bulendo  lwa tre. Waasomene ezio trakti ni kufikiila kusininkizia nangue waafikiile kupata kisinka kya mana. Waapinguile kubabuilako bange beelia byaasambiliile. Mu 1842, waafumiizie maasi ali ni mutue ulandile, “Eba, Babiifi Tebeezi Kufua?” Bintu byaaleembele George Storrs byaamukwasiizie mulumendo umo waali wakuutua Charles Taze Russell.

14. Lupua Russell pamo ni baalia baali wabomba pamo naabo, baanoonkelemo siani mu miilo ya kimupasi ya musebo musita wa kale? (Mona ni foto.)

¹⁴ Lupua Russell pamo ni baalia baali wabomba pamo naabo, baanoonkeelemo siani mu miilo ya kimupasi ya musebo musita wa kale? Musita ubaali basambilila, babanga bali ni buviinde bwa kubombia ma diksionere, ma konkordanse ni mpilibulo paleepale ya Bibilia. Bebio byonse byaateaniiziwe ntaanzi ya kutendeka miilo yabo. Kabili, baakwasiiziwe na bintu byaakebulwilue mu Bibilia na ba Henry Grew, George Storrs, pamo ni bange. Lupua Russell pamo ni baalia baali wabomba pamo naabo baakwasiizie bo beene miilo ya kimupasi ya musebo, kupitila kufumia bitabu bingi ni ma trakti bibanga byalandila palua maasi paleepale aswapiile Bibilia.

15. Ni bintu ki bya mana byaakitikile mu 1919?

¹⁵ Mu 1919, Babiloni Mukulu, waazeeziizie buviinde bwakue pa bantu bakue Leeza. Mu ozo muaka, “muzia wa kisinka ni wa maano” waatendekele kubomba, eevi bantu bali ni mitima iweeme babambe kwenda mu “Nzila ya Butakatiifu.” (Mat. 24:45-47, NWT) Miilo yaakitile balupua bange mu musita waapitile eevi kuteania ezio nzila, yaakwasiizie bantu baalia baatendekele kwenda mu ozo musebo ukata, basambilile bingi palwakue Yehova ni palua mipaango yakue. (Tus Maf. 4:18) Kabili keekio, kyaakwasiizie baalia bali ni mitima iweeme baviinde kupatanisia buikazi bwabo ni bintu biloombele Yehova. Yehova taswapiile bantu bakue bakite bupilibuko bwa mana mu kila kantu pa musita umosie. Inzi, weene ali waya wabawaamia bantu bakue bukebuke. (Mona kisanduku kilandile, “ Yehova Ali Waya Wabawaamia Bantu Bakue Bukebuke.”) Kakiine, fwe bonse twakaba  kuya twali ni nsaansa musita utwakaba twali ni buviinde bwa kumusaansamusia Leeza mu kila kintu kituli kuya twakita!​—Bakol. 1:10.

16. Kubambila mu 1919, “Nzila ya Butakatiifu” yaawaamiiziwe siani? (Isaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Kila musebo uli waloomba kuwaamiiwa. Kutendekela mu 1919, miilo ya musebo mu “Nzila ya Butakatiifu” itwaliliile eevi kukwasia bantu bengi baviinde kufuma mu Babiloni Mukulu. Muzia wa kisinka ni wa maano, olia waali waasaakwilue buleenu waatendekele kukita miilo. Kabili mu 1921, waafumiizie lupapulo lwa kukwasia kusambilila Bibilia eevi kukwasia basambi ba leenu basambilile kisinka kya Bibilia. Loolo lupapulo, i kulanda La Harpe de Dieu, lwaafikiile kufumiiwa mu mpendua milioni sita (6 000 000) eevi, lwali mu ndimi 36, kabili bantu bengi baasambiliile kisinka kupitila loolo lupapulo. Mu buleenusie twaakipokelela lupapulo lwa leenu luweeme luli lwakuutua Sekelela Buikazi Loonse! eevi kutukwasia kutungulula masambililo a Bibilia. Mu kipindi kya nsiku ya mpeleezio Yehova ali mukubombia kuteania kwakue, eevi kutwalilila kufumia malaizio kupitila mulandu wakue juu ya kukwasia fwe bonse tutwalilile kwenda mu “Nzila ya Butakatiifu.”​—Soma Isaya 48:17; 60:17.

17-18. “Nzila ya Butakatiifu” ili yatwalana ku pi?

¹⁷ Kunti twalanda nangue kine muntu waitabila kusambilila Bibilia, waaluka ni fuasi ya kwingila mu “Nzila ya Butakatiifu.” Bamo bali baendasie kaniini mu ozo musebo ukata, kisia ni kufumamo. Bange baapinguile kusiala mu ezio nzila mpaka bakafike kubali mukuya. Bali mukuya pi?

¹⁸ Ku baalia bali ni kiswapilo kya kuya ku muulu, “Nzila ya Butakatiifu” ili yabatwala ku “paradiso yakue Leeza” ku muulu. (Nfy. 2:7, NWT) Palua baalia bali ni kiswapilo kya kwikala pa kyalo, ozo musebo ukata wakabatwala mpaka ku mpela ya miaka elufu 1 000 ya buteeko bwakue Kristu musita kila muntu lwali wakapuililika. Kine uli mukwenda mu ozo musebo ukata loonu, te kukenta ku nyuma. Kabili, te kufuma mu ozo musebo mpaka ukabe kupua bulendo bobe, i kulanda mpaka ukabe kufika mu kyalo kya leenu! “Iilapo buino.”