Eba, Wakiba Wamanine?
Mabiliki pamo ni nzila ya kukitilamo mabiliki, beelia byaavumbuilue mu bituuti bya Babiloni ya kale bilangiliile siani nangue Bibilia ni ya kisinka?
BANTU baalia bali bakebulula bintu bya kale, baakipata mabiliki engi saana aziile mu muzi wa kale wa Babiloni, alia aabombiiziwe pa kukuula ozo muzi. Robert Koldewey, olia ali wakebulula bintu bya kale, waalandile nangue mabiliki a evio, aali akitilua mu ma fulu abanga ali “panze pa muzi, koolia kuli bulongo buweeme, kabili koolia kuli bya kuziziiziako . . . bingi.”
Mpunda ya kale ilangiliile kabili nangue bakulu ba mu buteeko ba mu Babiloni babanga babombia ma fulu abo eevi kukitilamo kintu kya kutiinia. Paul-Alain Beaulieu, mwalimu wa ku iniversite ya Toronto, olia asomeene palua istoria ni lulimi lwa mu Ashuru ya kale, walanda eevi: “Bintu bingi bileembelue mu lulimi lwa Kibabiloni . . . bilangiliile nangue likolo waali wafumiizie nsaambu ilandile nangue kine bantu bakaana kumunakila weene ao bakaana kukindika bintu bitakatiifu, bapalile kupoozua mu fulu ya mulilo ni kuziziiwa moomo.” Kwa mufuano, maleembo amo a mu nsita yakue Likolo Nebukadneza alandile eevi: “Endo mubenoone, bazizie, bakange, . . . pa kikango kya kwelekelapo . . . kite byunsi byabo bifunke, bepaye kupitila kubapooza pa mulilo.”
Keekio kyabalangulusia baalia bali basoma Bibilia milandu ili mu kitabu kya Danieli katue ka 3. Moomo mulandilue nangue Likolo Nebukadneza waaimikile mukisi ukata saana mu bonde ya Dura, panze pa muzi wa Babiloni. Musita balumendo batatu Baebrania, i kulanda ba Shadraki, Meshaki, ni Abednego lubaakeene kufuinama ntaanzi ya ozo mukisi, Nebukadneza waauzikile saana, ni kulanda fulu yongeziiwe ‘mulilo mara saba kupita viyaali.’ Kisia, babo balalume batatu ‘baapoozelue mu fulu ya mulilo ututuukile saana.’ Malaika wa maka waabapususiizie mu lufu.—Dan. 3:1-6, 19-28.
Mabiliki alia aapatilue mu Babiloni akwasia kusininkizia nangue mpunda ili mu Bibilia ni ya kisinka. Pakati ka azo mabiliki pali ange engi alipo ni misemua ya kumulumbania likolo. Misemua imo ilandile eevi: “Nebukadneza, Likolo wa Babiloni . . . Nghanda yakue likolo, elia inaakuulile, ne Likolo Mukulu . . . Luvyalo lwane luteeke mu eezi nsesi loonse.” Ezio misemua ipaleene saana ni bulanzi buli mu lileembo lya Danieli 4:30. Moomo Nebukadneza waaitantamuine eevi: “Eba ozu te Babiloni Mukulu olia unaakikuula ne muine palua nghanda ya bukolo, kupitila maka ni buviinde bwane ne muine, kabili juu ya bulumba bwa bukulu bwane?”