1. Ni kiki kyaalengiizie Bababiloni bamupoozeko maano kabika Danieli?

 KABIKA Danieli abanga wakili mulumendo musita Bababiloni lubaamutweme wali muntu akakilue, ni kumutwala ku Babiloni, kule ni ku Yerusalemu. Inzi, atasie kine Danieli abanga wakili mulumendo, Bababiloni baamweneko bintu paleepale kuli weene. Baamwene nangue Danieli abanga wamwenekele buino, kabili nangue waafumine mu lupua lukindeeme. (1 Sam. 16:7) Pakaako, baamubeeleziizie eevi abombe mu nsesi yakue Likolo.​—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Yehova waaiunvuile siani juu yakue Danieli? (Ezekieli 14:14)

² Yehova waamutonene Danieli, apana juu ya kumoneka kwakue kwa kimubili, kabili apana paantu waali ni miilo iibeleele mu nsesi yakue Likolo, inzi waamutonene juu ya bumuntu bwaasaakuile kuya wali naabo. Kakiine musita Yehova lwaalandile nangue Danieli ali nga Noa ni Yobu, kipalile Danieli abanga walisie na miaka 20 eevi. Pakaako, Yehova waamumwene mulumendo Danieli kuya wali wa kisinka nga Noa ni Yobu, baalia baamubombeele Weene mu kisinka mu miaka ingi. (Kut. 5:32; 6:9, 10; Yob. 42:16, 17; soma Ezekieli 14:14.) Kabili Yehova waatwaliliile kumutona Danieli mu buikazi bwakue buleepele, kabili bwa mana.​—Dan. 10:11, 19.

3. Tuli kulondoluela ki mu leeli lyasi?

³ Mu leeli lyasi, tuli kulondoluela mibeele ibili pakati ka mibeele yakue Danieli, elia yaamulengiizie aye wali wa mana pa menso akue Yehova. Kya kuanza, mu ezio mibeele ibili, tuli kulondoluela kila mibeele palwakue ni kumona kine ni musita ki lwaailangiliile. Kisia paapo, tuli kumona keelia kyaamukwasiizie Danieli kukuzia ezio mibeele. Kupuako, tuli kumona vituli kuviinda kumupala. Atasie kine leeli lyasi lileembelue palua balumendo ni bakaziana, fwe bonse kunti twasambilila kupitila mufuano wakue Danieli.

4. Danieli waalangiliile siani mibeele ya kusipa? Leeta mufuano.

⁴ Baalia bantu basipile kunti baunvua muenzo, inzi te beezi kulekelela ozo muenzo ubanzie kukita bintu biweeme. Danieli abanga wali mulumendo waali wasipile saana. Mona vyaalangiliile mibeele ya kusipa mu nghendo ibili. Kipalile mu lwendo lwa kuanza, waalangiliile ezio mibeele miaka ibili eevi, kisia Bababiloni kwinoona muzi wa Yerusalemu. Likolo Nebukadneza wa ku Babiloni, waalootele kilooto kya kutiinia palua mukisi ukata saana. Waakambiile kwipaya balalume bakue bonse ba mulangue kubiika mukati ni Danieli, kine baandua kumubuila beelia byaakiloota, ni kulootolola mana yakue. (Dan. 2:3-5) Danieli waali wapalile kukita lubilo; kine te evio, bukose bwa bantu bengi nga bwazeezele. “Waaingiile ni kumuloomba likolo eevi amupeeleko musita wa kumulondoluela mana ya kilooto.” (Dan. 2:16) Keekio kilangiliile nangue Danieli abanga wali ni mibeele ya kusipa, ni kiketekelo. Pa siani? Bibilia te ilandile nangue Danieli waalootoluelepo kale bilooto binge lwa ntaanzi. Waabalandile benakue, baalia babanga bali ni meena a Bababiloni: Shadraki, Meshaki ni Abednego, “bapepe kuli Leeza wa ku muulu eevi abalangilile luse juu ya ezio siri.” (Dan. 2:18) Yehova waasukile mapepo abo. Leeza waamukwasiizie Danieli aviinde kulootolola kilooto kyakue Nebukadneza. Danieli pamo ni benakue, baapusukile.

5. Mibeele ya kusipa yakue Danieli yaaeziiziwe siani kabili?

⁵ Musita umo eevi, kisia Danieli kulootolola keelia kilooto kya mukisi ukata, mibeele yakue ya kusipa yaaeziiziwe kabili. Nebukadneza waalootele kabili kilooto kinge kya kutiinia. Waalootele palua kimuti kikata saana. Danieli waamubuilile likolo mana ya keekio kilooto wasipile. Kabili waamubuilile nangue wakaba kwaluka wa luuba, ni pa musita umo takaba kuya wali likolo. (Dan. 4:25) Paange likolo nga waatontonkaniizie nangue Danieli ni muluani wakue, kabili nga waamwipaile. Inzi Danieli waalangiliile mibeele ya kusipa ni kumubuila likolo ezio mpunda.

6. Paange ni kiki kyaamukwasiizie Danieli aye wasipile?

⁶ Paange ni kiki kyaamukwasiizie Danieli aye wasipile mu buikazi bwakue? Kakiine, Danieli lwaali wakili mulumendo muniini, waasambiliile kupitila mufuano wakue mama wakue ni baba wakue. Bila kutwisika, baali banakila malaizio akue Yehova, alia aapeelue baviazi Baisraeli. Kabili baamusambiliziizie muana wabo sheria yakue Leeza. (Mal Miz. 6:6-9) Danieli waali wamanine  Mizilo Likumi, inzi kabili waali wamanine ni bintu binge bingi palua Muzilo. Kwa mufuano, waali wamanine kintu kipalile kulia Baisraeli, ni keelia kibasipalile kulia. b (Bal. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Kabili Danieli waasambiliile istoria palua bantu bakue Leeza, ni kumana bintu bibaapatile musita ubaandilue kukoonka mafunde akue Yehova. (Dan. 9:10, 11) Bintu byaasaakeene ni Danieli mu buikazi bwakue, byaamusininkiziizie nangue waali wakwasiiwa na Yehova pamo ni bamalaika Bakue balumine.​—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Ni kiki kinge kyaamukwasiizie Danieli aye wasipile? (Mona ni foto.)

⁷ Danieli waasambiliile maleembo a bakabika bakue Leeza, alia abiikile mukati bukabika bwakue Yeremia. Kupitila kusambilila azo maleembo, Danieli waafikiile kwinika kisia musita nangue Bayuda, baalia baakitile musita waleepele bali mu buzia mu Babiloni, kwasiala bakabe kufumiiwa. (Dan. 9:2) Kumona bukabika bwa Bibilia bwafikiliziiwa, kakiine kwaalengiizie Danieli akile kumuswapila Yehova. Kabili, baalia bamuswapiile saana Leeza, kunti baaluka ni mibeele ya kusipa saana. (Palania ni Baroma 8:31, 32, 37-39.) Kabili kintu kya mana saana ni keeki, Danieli waali wapepa lingi kuli Baba wakue wa ku muulu. (Dan. 6:10) Waamubuilile Yehova mazaambi akue, ni kumubuila vyaali waiunvua. Kabili Danieli waali waloomba eevi akwasiiwe. (Dan. 9:4, 5, 19) Danieli abanga walisie muntu nga fwefue, pakaako taavyelue wali ni mibeele ya kusipa. Inzi, waakuziizie ezio mibeele kupitila kusambilila, kupepa, ni kumuswapila Yehova.

8. Kunti twakuzia siani mibeele ya kusipa?

⁸ Tupalile kukita siani eevi tukuzie mibeele ya kusipa? Paange baviazi betu bali batukinkizia eevi tuye twali ni mibeele ya kusipa, inzi tebaviinda kutukita twaluke ni mibeele ya kusipa atasie kine beene bali ni ezio mibeele. Kupata ezio mibeele, kuli nga kusambilila bufundi bwa leenu. Kukentesia wapoozeleko maano beelia bili byakita kasambilizia ni kukoonka mufuano wakue, kuli pakati ka bintu bya kukukwasia waaluke ni bufundi saana. Enka evio ni fwefue, kunti twasambilila mibeele ya kusipa kupitila kukentesia twapoozeleko maano bange vibali balangilila ezio mibeele, kisia ni kukoonka mufuano wabo. Ale twasambilila ki kupitila mufuano wakue Danieli? Tupalile kumana buino Mulandu Wakue Leeza nga vyaakitile Danieli. Tupalile kukita bukibuza bwa peepi pamo ni Yehova kupitila kulanda nakue lingi ni kumubuila aali yonse ituli mukwiunvua. Kabili tupalile kumuswapila Yehova twasininkiziizie nangue lyonse wakaba kuya watukwasia. Kisia, kine twasaakaana ni buezio mu kiketekelo kyetu, twakaba kulangilila mibeele ya kusipa.

9. Kunti twanoonkelamo siani kupitila kuya twasipile?

⁹ Kuya twasipile kuli kwatukwasia kunoonkelamo mu nzila ingi. Mona bintu byaaimweneene Ben. Waasomene ku masomo amo, mu kyalo kya Ujerumani. Ku azo masomo, kila muntu abanga wazumiine nangue bintu byaalukilekosie biine kupitila kwaluluka. Kabili waali wamwene nangue mpunda ya Bibilia, elia ilandile nangue bintu byaabumbilue, ni ya bufi. Busiku bumo, Ben waapeelue fuasi ya kulondolola ntaanzi ya banafunzi juu ya ki weene azumiine nangue bintu byaabumbilue. Waalondoluele buzumino bwakue wasipile. Keekio kyaalengiizie kwaluke ki? Ben walanda eevi: “Mwalimu wane waatuiliziizie wapoozeleko maano, kabili waakopiizie mpunda inaabombiizie musita unaali nalondolola palua buzumino bwane, ni kumupeelako kila mwanafunzi mu masomo.” Ale banafunzi benakue baakitile siani? Ben walanda eevi: “Bengi pakati kaabo baatuiliziizie beelia binaalandile, kabili baalandile nangue baaunvuile buino juu yane.” Nga vilangiliile bintu byaaimweneene Ben,  baalia bali ni mibeele ya kusipa, lingi bali bakindikua na bange. Kabili kunti babakulila kuli Yehova baalia bali ni mitima iweeme. Kakiine tuli ni nsaambu iweeme ya kukuzia mibeele ya kusipa.

10. Bukisinka ni kiki?

¹⁰ Mu Bibilia, mulandu wa Kiebrania upilibuilue na “bukisinka” ao “ntono ilamatiliile,” uleetele mana ya kulamatilila kwa ntono kabili kufumine ku mutima, lingi koolia kuli kwabombiiwa juu ya kulondolola Leeza vyali wasaangua wabatonene babombi bakue. Kabili, wenka ozo mulandu uli wabombiiwa juu ya kulondoluela palua ntono ili yalangilila babombi bakue Leeza pakati kaabo. (2 Sam. 9:6, 7) Bukisinka bwetu kunti bwakila kukosa mwaya nsiku. Kansi, tumone mibeele ya bukisinka yakue Danieli viyaafikiile kukosa.

11. Danieli waalangiliile siani mibeele ya bukisinka lwaali wasyakotele? (Mona foto ili ku ntendeko ya kazeeti.)

¹¹ Kubanga kwali bintu bingi byaakitikile mu buikazi bwakue Danieli, beelia byaamupeele fuasi ya kulangilila kine ali kusiala wali wa kisinka kuli Yehova ao abe. Inzi musita lwaali na miaka ikilile pa makumi kenda (90), kuli buezio bumo buli pakati ka meezio akata aapatile. Pa ozo musita, Babiloni yaali yakwetue na Bamedi ni Baperse, kabili yaali yatungululua na Likolo Dario. Baalia baali babomba mu tribinali ya bukolo baamusuulile Danieli, kabili te baali bamukindika Leeza wakue. Pakaako, baakwete mupaango wa kumwipaya Danieli. Baalengiizie likolo asinie sheria, elia ili kulengia Danieli aaluke mu buezio bwa kulangilila kine ali kusiala wali wa kisinka kuli Leeza ao kuli likolo. Danieli waali waloombelue kulekela kupepa kuli Yehova mu nsiku makumi atatu (30), eevi alangilile nangue ni wa kisinka kuli likolo, kabili nangue ali nga bantu bange bonse. Danieli waasaakuile kusiala wali wa kisinka kuli Yehova. Paantu waakeene, waapoozelue mu kiina kya ba nkalamu. Inzi, Yehova waamupaalile Danieli juu ya bukisinka bwakue kupitila kumupususia mu kanua ka ba nkalamu. (Dan. 6:12-15, 20-22) Kunti twakita siani eevi kusiala twali ba kisinka kuli Yehova nga evelia vyaakitile Danieli?

12. Danieli waakuziisie siani bukisinka bulumine kuli Yehova?

¹² Nga vitwamonanga ku ntendeko, mibeele ya bukisinka ili yasonseziiwa na ntono ikata. Danieli waasiele wali wa kisinka kuli Yehova paantu waali wamutonene saana Baba wakue wa ku muulu. Bila kutwisika, Danieli waalukile ni ezio ntono palwakue Yehova, kupitila kupisia nsita watontonkania palua mibeele yakue Yehova ni vyali walangilila mibeele ezio. (Dan. 9:4) Kabili Danieli waatontonkaniizie ni kutasia palua bintu  byaakitile Yehova ku bantu Bakue ni kuli weene.​—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Ni meezio ki ali apata balumendo ni bakaziana betu palua bukisinka? Leeta mufuano. (Mona ni foto.) (b) Nga vilangiliile viideo, kine bantu bange baipuzia nangue, eba Bakasininkizia Bakue Yehova bali babakwasia bantu bali batona kulaalana balalume kwa balalume ni banakazi kwa banakazi, weewe kunti wakita siani?

¹³ Nga vikibanga kuli Danieli, loonu balumendo ni bakaziana betu, bazyungulukiilue na bantu basiizi kumukindika Yehova ni mafunde akue. Bantu ba evio, kunti bamusuula muntu onse ali walanda nangue amutonene Leeza. Kabili bange bali baezia ni kubatutumia balumendo ni bakaziana betu eevi batione bukisinka bwabo kuli Yehova. Kwa mufuano, mona keelia kyaamupatile mulumendo umo ali wakuutua Graeme, olia ali waikala mu Australia. Musita lwaali wasoma ku masomo a pa muulu, waasaakeene ni buezio bukolele. Mwalimu waaipuziizie banafunzi mu lisomo nangue kunti bakita siani kine mwinabo wailanda nangue weene ali walaalana ni mwalalume ao mwanakazi nakue. Mwalimu waalandile nangue baalia bali kutona kumukwasia ozo mwanafunzi bekale ku lubali lumo, ni baalia bali kukaana kumukwasia ozo mwanafunzi ali wakita bya evio, bekale ku lubali lunge. Graeme walanda eevi: “Banafunzi bonse, baaimeene ku lubali lwa kumukwasia ozo mwanafunzi wali ni loolo lwendo, kufumiakosie neene pamo ni Kasininkizia unge.” Bintu byaakitikile kisia paapo, byaaeziizie kakiine bukisinka bwakue Graeme kuli Yehova. Walanda eevi: “Mu kipindi kyonse kya nsa imo kyaali kyasieleko kya kusambilila lisomo, banafunzi bange kubiika pamo ni mwalimu baatutukile. Naaikwindile kusakila kiketekelo kyane mu nzila iteekameene kabili ipalile, inzi te baaunvuile beelia binaalandile.” Graeme waaiunvuile siani? Walanda eevi: “Nsyaaunvuile buino musita banafunzi benane lubaali bantuka, inzi naaunvuile saana nsaansa paantu naasiele nali wa kisinka kuli Yehova ni kusakila buzumino bwane.” c

14. Ni nzila ki imo ili kuviinda kutukwasia kukuzia mibeele ya bukisinka kuli Yehova?

¹⁴ Kunti twakuzia mibeele ya bukisinka kuli Yehova kine twakila kumutona Weene nga evelia vyaakitile Danieli. Tuli twakila kumutona Yehova musita utuli twasambilila palua mibeele yakue. Kwa mufuano, kunti twasambilila bintu byaabumbile. (Bar. 1:20) Kine weewe utonene kukuzia ntona yobe kuli Yehova ni kukila kumukindika, kunti wasoma maasi afupi ali ni mutue ulandile, “Kitu Hiki Kilijifanya Chenyewe?” ao kunti wamona ma viideo ali mu wenka ozo mutue. Kabili kunti wasambilila bintu binge bingi mu broshua ilandile Uhai​—Ulitokana na Muumba? ni elia ilandile, Vitu Vyenye Uzima Vilianza Namna Gani?​—Maulizo 5 ya Kujiuliza. Palua ezio mpapulo, mona vyalanda Esther, nkazi umo mukaziana wa mu kyalo kya Danemark: “Bulondolozi buli moomo bukumiizie saana. Azo ma broshua te alandile beelia byupalile kuzumina; ali alandasie bintu vibili, kisia ni kukusiila we muine upingule.” Ben, olia utwazimbulanga lwa ntaanzi, walanda eevi: “Ezio mpunda yaalumiizie saana kiketekelo kyane. Yaansininkiziizie nangue Leeza i waabumbile bukose.” Kisia kusambilila ezio mpunda, kipalile weewe kunti waitabizia milandu ya Bibilia ilandile nangue: “We Mulopue Leeza weetu, bulumba ni mukinzi pamo ni maka ni byobe, paantu weewe i waalengele [ao waabumbile, NWT] byonse.”​—Nfy. 4:11. d

15. Ni nzila ki inge ili kuviinda kutukwasia kukosia bukibuza bwetu pamo ni Yehova?

¹⁵ Kutoosia twapoozeleko maano buikazi bwakue Yesu, Muana wakue Yehova, i nzila inge ya kutukwasia kukila kumutona Yehova. Evio, i vyaakitile Samira, nkazi umo mukaziana ali waikala mu Ujerumani. Walanda eevi: “Naafikiile kumumana buino Yehova kupitila Yesu.” Musita lwabanga wakili mwanike, Samira waali waandua kwinika nangue Yehova ali wasaangua watutonene.  Inzi waainikile Yesu vyaali waiunvua. Samira waongezia kulanda eevi: “Naali namutonene Yesu paantu abanga watona bukibuza, kabili abanga wabatonene banike.” Lwaakilile kusambilila palwakue Yesu, waakilile kukosia ni bukibuza bwakue pamo ni Yehova. Juu ya ki? Weene walanda eevi: “Naali naya nainika bukebuke nangue Yesu ali wamupala Baba wakue mu nzila ipuililikile. Bapaleene saana. Naafikiile kwinika nangue ezio ili pakati ka nsaambu yaalengiizie Yehova amutume Yesu ku kyalo, eevi bantu bamumane buino Yehova.” (Yoan. 14:9) Kine weewe utonene kukosia bukibuza bobe pamo ni Yehova, wamona siani kine wapisia musita wasambilila bintu byonse byuli kuviinda palwakue Yesu? Kine wakita evio, uli kukila kumutona Yehova, ni kukila kukosia bukisinka bobe kuli weene.

16. Tuli twanoonkelamo siani kupitila kuya twali ba kisinka? (Malumbo 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Lingi, baalia bali ni mibeele ya bukisinka bali bakita bukibuza bwa peepi kabili bwa loonse pamo ni bange. (Rut. 1:14-17) Kukila pakaako, kine tuli ba kisinka kuli Yehova, kunti twaiunvua kuya twateekameene kabili twali ni nsaansa. Juu ya ki? Paantu Yehova alaile nangue, weene wakaba kuya wali wakisinka ku muntu wa kisinka. (Soma Malumbo 18:25; Mika 6:8.) Tontonkanianke kaniini: Kine twapalaniiwa kuli Kabumba wamaka onse, fwefue tuli tubantu twa bulebule saana. Inzi weene alaile kutulangilila fwefue ntono lyonse! Kabili kine twaaluka ni bobo bukibuza bwa peepi pamo ni Yehova, te kuli buezio, aosie muntu ali watupinga, aosie lufu, bili kuviinda kutiona bobo bukibuza pakati keetu. (Dan. 12:13; Luk. 20:37, 38; Bar. 8:38, 39) Kansi, kili buino saana kumupala Danieli ni kusiala twali ba kisinka kuli Yehova!

17-18. Ni biki binge bituli kuviinda kusambilila kupitila mufuano wakue Danieli?

¹⁷ Mu leeli lyasi, twasambililasie mibeele ibili yaalangiliile Danieli. Inzi, kuli bintu binge bingi bituli kuviinda kusambilila kuli weene. Kwa mufuano, Yehova waamulangiliile Danieli bimonua ni bilooto bingi, kabili waamupeele buviinde bwa kulondolola mpunda ya bukabika. Buingi pakati ka bobo bukabika bwaafikiliziiziwe kale. Kuli bunge bukabika bulondoluele palua bintu byakaba kukitika musita uli waiza beelia byakaba kumukumia kila muntu pa kyalo.

¹⁸ Mu lyasi likoonkelepo, twakaba kutoosia bukabika bubili bwaaleembele Danieli. Kunvua mana ya bobo bukabika kunti kwatukwasia fwe bonse, balumendo, bakaziana ni bakulu eevi kukwata bupinguzi bwa mulangue loonu. Kabili bobo bukabika kunti bwakosia mibeele yeetu ya kusipa ni bukisinka bwetu eevi tuye twaiteaniizie buino kusaakaana ni meezio ali ku ntaanzi yeetu.