MU MIAKA ya 670, Yesu tanavyalue, Ashuru yaalukile buteeko bukata saana bwa mu kyalo. Nga vilandile kitente kimo kya Enternete kya British Museum, Ashuru “Ibanga yatanteeme kutendekela ku Kipro kuzika koba mpaka ku Iran kutula koba, kabili mu nsita inge ibanga yabiikile mukati ni kyalo kya Misri.” Ninawi, muzi wakue ukata, i ubanga wali muzi ukata saana mu kyalo. Ibanga yali ni ma busitaani aweeme saana, bikuulua bikata byakindeeme, ni bikuulua bikata bya kusuungilamo bitabu. Maleembo abanga aali ku bibumba bya ku muzi wa kale wa Ninawi, alangiliile nangue, Likolo Ashurbanipal, waali waikuuta nangue “likolo wa kyalo kyonse,” nga evelia vyali vyaaikuuta bamakolo bange ba mu Ashuru. Mu buteeko bwakue, yaali yamonekele nangue, te kuli muntu ali ni buviinde bwa kuluisia Ashuru ni Ninawi.

Anzia evio, musita Ashuru luyaalukile ni buviinde bukata saana, Zefania kabika wakue Yehova waalandile eevi: “[Yehova] wakaba . . . kwinoona Ashuru. Kabili wakaba kulengia Ninawi ikabe kwaluka kibolia, ikabe kuuma nga kaseba.” Kukila pakaako, kabika wakue Yehova Nahumu waaalandile eevi: “Ale ibe nfalanga, ibe oro! . . . Muzi te ulimo kantu, waaluka kibolia, wainoonua! . . . Kila muntu wakaba kukumona wakaba kukubutuka ni kulanda eevi: ‘Ninawi yakinoonua!’” (Zef. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Kisia kunvua bobo bukabika, paange bantu baaiipuziizie eevi: ‘Paapo keekio kintu kunti kyakitikapo? Paapo Ashuru, kunti yaponiiwa?’ Kipalile yaamonekele nangue ezio milandu te ya kwitabizia.

Anzia evio, bintu byaali byamwenekele nangue tebiviinda kukitika, byaakitikile! Musita uniini ntaanzi ya muaka wa 600, Yesu tanavyalue, Ashuru yaainoonenue na Bababiloni ni Bamedi. Bantu baalekeele kwikala mu muzi wa Ninawi, kisia baafikiile kulaba muzi ozo! Nga vilandile kitabu kimo kya mu kikuulua kya kusuungilamo bintu bya bufuundi (Le Musée Métropolitain d’Art) kili ku New York, “muzi waaziikilue, kabili bantu bamaninesie nangue kwaali ni Ninawi kupitila Bibilia.” Libumba lya bantu basomeene bintu bya kale bya mu nsita ya Bibilia (Société d’Archéologie Biblique) lili lyalanda nangue “Te kuli muntu waamanine nangue muzi ukata wa ku Ashuru ubanga waliko.” Inzi mu muaka wa 1845, muntu umo asambiliile palua bintu bya kale ali wakuutua Austen Henry Layard waatendekele kwimbulula mu kibolia kya muzi wa Ninawi. Bintu byaapatile, byaasininkiziizie nangue Ninawi ubanga wali muzi wa bulumba.

Kufikiliziiwa kwa bukabika palua muzi wa Ninawi, kwakila kutusininkiziizia nangue bukabika buli mu Bibilia bulandiile palua kwinoonua kwa buteeko buliko leenu, ni bwene, bwakaba kufikiliziiwa.​—Dan. 2:44; Nfy. 19:15, 19-21.