Naavyelue pa nsiku 22 Mwezi wa 12, mwaka wa 1929, mu Noville, muzi unini wa makaba (Ferme) kenda mu pepi ni Bastogne, mu Ardennes ya mu Belgique. Ku bwanike bwane, naapisiizie musita waweme sana ku makaba pamo ni bavyazi bane. Nene pamo ni mwalawane, Raymond, twaali twafina mabele a ba nghombe betu juu yafumia maziwa, kabili twaali twakwasia miilo ya kuzombola. Mu muzi wetu, kila muntu waali waikwinda evi kukwasyana.

Bavyazi bane, ba Emile ni Alice, babanga bali ba Katolika bene-bene. Babanga baya ku kanisa kabo, kila nsiku ya Saba. Anzia evio, mu mwaka wa 1939 evi, ba painia bamo kufuma ku Uingereza baaizile mu muzi wetu. Baaizile kumwendela baba, ni kumupeela lisyuko lya kuya wapata kila musita kazeeti, elia ibanga yakuutua Consolation (lonu ili yakuutua Amuka!). Baba wane waainikile bila kukokola nangue belia byaali byalandua mu azo ma kazeeti, bibanga byali bya kisinka. Kisia, waatendekele kusoma Bibilia. Musita lwaalekeele kuya ku kanisa kabo, bekazi netu, baalia batubanga twamaneene nabo, baatendekele kumupinga sana. Baamukinkiziizie sana asyale wali Katolika. Kabili, kekio kyaalengiizie baye bakankabula sana.

Naakisikile kumona vibaali bamukitila baba wane. Kekio kyaalengiizie nene mulombe Leeza mu lipepo evi amukwasie. Lelio lipepo, i lelia linaazimbulanga ku ntendeko ya leli lyasi. Naaunvwile nsansa musita baalia babanga bamupinga baba lubaabambile kulekela bukebuke kumupinga. Kekio kyaalengiizie nsininkizie nangue Yehova i “Katwilizia wa lipepo.”

Pa nsiku 10 Mwezi wa 05, 1940, kyalo kya Belgique kyaaingiliilue na Ujerumani ya Nazi. Kekio kyaalengiizie, bantu bengi bakuuke mu kyalo kya Belgique. Lupua  lwetu lwaabutukiile ku Ufaransa ya kusini. Lutwaali twaabuka, nsita inge twaali twasangua mu fwasi ya bwavia, molia mubanga mwalwana bisepe bya basoda ba Ujerumani ni ba mu Ufaransa.

Musita utwaabwelele ku bukaba bwetu, twaasangile bintu byetu bingi byaibilue. Kabua ketu, ka Bobbie, kene kabanga kasyele koko. I kaatupokeleele. Bebio bintu byaatupatile byaalengiizie ngiipuzie evi, ‘Juu ya ki kuli vita ni maavia engi evi?’

Mu kekio kipindi, twaatekiiziwe sana mutima musita Lupua Emile Schrantz a lwaali waiza kutwendela. Ozo lupua wa kisinka abanga wali painia, kabili mukote. Waalondolwele kupitila Bibilia kelia kilengiizie kuye kwali maavia, kabili waasukile ni bipuzio byane binge palua bwikazi. Naabambile kukuzia burafiki bwa pepi pamo ni Yehova ni kufikiila kwinika nangue wene ni Leeza wa ntono.

Ata sie ntanzi ya kupua kwa vita, lupua lwetu lwaasekeleele sana kubamona ba lupua, ni kulanzyana nabo lingi. Mu Mwezi wa 08, 1943, Lupua José-Nicolas Minet waaizile kutupempula ku bukaba bwetu, ni kulanda lyasi. Waaipuziizie evi, “Nani atonene kubatiziiwa?” Nene, pamo ni baba wane, twaalendwile kuboko. Fwe bonse, twaabatiziiziwe mu katoni kanini kaalia kabanga kali mu pepi ni bukaba bwetu.

Mu Mwezi wa 12, 1944, Ujerumani yaabuusiizie lizibo likata lya kupelezia mu Bului bwa Bubili bwa Kyalo, mu Bulaya ya kutula-koba. Lelio lizibo lili lyakuutua nangue, bului bwa Ardennes (bataille des Ardennes). Tubanga twaikeele mu pepi ni fwasi ibaali balwilamo vita. Kabili, twaakitile mwezi umo twafyeme sie mu kiumba kya kunsina. Busiku bumo naafumine panze evi ngie ndisie nama yetu. Bunduki bukata bwaalasilue ni kuponena mu bukaba ni kwinoona mutenge wa butala. Soda umo wa Amerika, olia abanga wali mu kisesi kya ba nama, waasamwine ni kunghana nangue, “Lala pansi!” Naakundukile ni kulala pansi mu pepi nakue. Kisia waanvwikile kisote kyakue ku mutue evi ku nkingilila.

Kisia vita, naatendekele kulondolola lingi pamo ni ba lupua ni ba nkazi ba mu kilonghaano mu Liège, mu kilometre 90 evi, semu ya ku kaskazini kufuma kwetu. Kisia musita, twaatendekeziizie kikundi kinini kya kusambilila mu Bastogne. Naabambile kubomba miilo ya kulipisia mikanda, kabili naapatile fwasi ya kusambilila mizilo ao sheria ya kyalo. Kisia, naafikiile kubombela mu biro imo ya buteeko mu fwasi itwaali  twaikala. Mu 1951, twaapangile kulonghaana kunini kwa muputule mu Bastogne. Kwaasangilue bantu mu pepi ni mia imo, kubiika mukati ni Elly Reuter, nkazi umo painia olia abanga wali ni mute sana. Waakitile kilometre 50, evi eze ku kulonghaana. Kisia musita unini, twaatoneene ni kuchumbyana. Elly waapatile mukupo wa kuya ku Masomo a Gileadi mu Amerika. Waabalembeele ba lupua ba ku kitente kikata nsambu yaalengele akaane mukupo wa kuya kusoma. Lupua Knorr, olia abanga watungulula miilo ya bantu bakue Yehova, waamwasukile mu buwame nangue pange busiku bumo kunti baya kusoma azo masomo pamo ni mulume wakue. Twaaupeene mu Mwezi wa 02, 1953.

Mu wenka ozo mwaka, nene pamo ni Elly, twaaile ku kulonghaana kolia kwaali ni mutue ulandile, Bekazi ba mu Kyalo kya Lenu (La société du monde nouveau) kolia kwaakitilue mu Yankee Stadium, mu New York. Lutubanga twali koko, naasaakeene ni lupua umo, olia waampeele miilo yaweme, ni kunghana nkuukile ku Amerika. Kisia kupepa kuli Yehova palua kako, nene ni Elly twaapingwile kukaana ezio miilo. Kisia, twaabwelele ku Belgique evi kuya kukwasia kikundi kinini, kelia kibanga kyali na ba kasimika likumi evi, mu Bastogne. Mu mwaka waakonkelepo, twaaunvwile nsansa musita Elly lwaavyele mwana mwalalume. Twaamwinikile Serge. Inzi kya bulanda, kisia myezi saba Serge waalwele ni kufua. Twaamubwilile Yehova bulanda bwetu kupitila lipepo. Kabili twaakoseleziiziwe kupitila kiswapilo kya kisinka kya kutuntumunua.

Mu Mwezi wa 10, 1961, naapatile miilo ya kubombela, isili ya kubomba nsita yonse, elia yaasiile kunkwasia kupata musita wa kutendeka kubomba miilo ya bupainia. Inzi, mu bwenka bobo busiku, naakuutilue na mubombi umo wa ku musambo mu Belgique. Waangipuziizie kine kunti naitabila kwaluka mubombi wa muputule (lonu i olia ali wakuutua kangalila wa muputule). Naaipuziizie evi, “Eba, te tupalile kubombanke bupainia ntanzi ya kwitabila ezi miilo ya muputule?” Ba lupua baaitabiile tubombenke bupainia. Kisia kubomba bupainia mu myezi munane, twaatenekele miilo ya muputule, mu Mwezi wa 09, 1962.

Kisia kukita myaka ibili mu miilo ya muputule, twaakupilue kubomba ku Beteli, mu Bruxelles. Twaatendekele kubombela ku Beteli mu Mwezi wa 10, 1964. Ezio miilo ya lenu, yaatuleteele mpaalo ingi. Musita unini kisia Lupua Knorr kwendela ku Beteli yetu mu 1965, naapapile sana musita unaasaakwilue kubombela nali mubombi wa musambo. Kisia musita, nene ni Elly, mukazi wane, twaakupilue kuya kusoma masomo a Gileadi mu lisomo lya 41. Elia milandu yaalandile lupua Knorr yaafikiliziiziwe kisia myaka 13! Kisia kupua masomo, twaabwelele ku Beteli ya ku Belgique.

Naapatile fwasi ya kubombia bintu binaasambiliile palua mizilo, evi kukwasia kusakila nsambu palua uru wetu wa kupupa mu Bulaya ni mu fwasi inge. (Baf. 1:7) Kekio kyaalengiizie ngendele mu byalo bikilile pa 55, evi kuya kumonana ni bakulu ba mu buteeko ba mu fwasi mwaali mwakaaniiziwe miilo yetu. Kuliko kubabwila bakulu ba mu buteeko bintu binaali namanine palua sheria, mbanga nabalanda sie nangue “ndi muntu wakue Leeza.” Lyonse, mbanga nakeba butunguluzi bwakue Yehova kupitila lipepo. Naali nainikile nangue “mutima wakue likolo [ao, wakue mupinguzi] uli nga twezi twa menda mu minue  yakue Yehova. Ali wautungulula konse kwali kutona.”—Tus Maf. 21:1.

Mpaka lonu, ndangulukile bulondolozi bunaakitile pamo ni mukulu wa mu kabungue ka mizilo (ao, Parlement) mu Bulaya. Naamulombele lingi, evi ampeele nsambu ya kulanda nakue. Kupwako, waaitabiile evi ndande nakue. Waanganine evi, “Nakupeela sie dakika isano, apana kupisiapo ata dakika imo.” Kisia, naafwineeme ni kubamba kupepa. Ozo mukulu waangipuziizie wasasile kine ndi mukukita ki. Lunaabuusiizie mutue, naalandile evi, “Eba, ndi mukumutasia Leeza pantu wewe uli pakati ka babombi bakue.” Waangipuziizie evi, “Wakeba kulanda ki?” Naamulangiliile lilembo lya Baroma 13:4. Abanga wali wa mu dini ya ba Protestanti, pa kako, lelio lilembo lyaamukumiizie. Ni kiki kyaakitikile kisia papo? Twaakitile kipindi kya nusu nsa, twalanda sie nakue. Kabili twaalandile nakue bwino. Kukila pa kako, wene waalandile nangue ali wakindika miilo ili yabomba Bakasininkizia Bakue Yehova.

Mu myaka ingi, bantu bakue Yehova baakilwisia milandu ingi ya sheria mu Bulaya palua fwe Bakristu kukaana kwiingia mu politike, palua nsambu ya kusunga baana, palua kulipila mikanda, ni bingeko. Naakipata lisyuko lya kwimwena Yehova vyakiba watukwasia kuvinda ni kupata nsambu mu milandu ingi. Bakasininkizia Bakue Yehova baakipata nsambu mu milandu ikilile pa 140 mu Tribinali ya ku Bulaya, elia imaniine palua Nsambu ya Bantu!

Mu myaka ya 1990, naabombele pamo ni Lupua Philip Brumley, wa ku kitente kikata kya Bakasininkizia Bakue Yehova, pamo ni Lupua Valter Farneti, wa ku Italia, evi kubakwasia ba lupua ni ba nkazi mu kyalo kya Cuba bakile kwaluka ni nsambu ao uru wa kumupupa Yehova, pantu mu kekio kyalo miilo yetu paleepale ibanga yaakaaniiziwe. Mu Belgique, naalembeele biro ya ba ambasadere ba kyalo kya Cuba. Kisia, naaile kumonana ni mukulu umo wa mu buteeko, olia waasaakwilue evi kukonkezia milandu yetu. Lutwaasaakeene lya kwanza pamo nakue, te twaavindile bwino bwino kupwisia kusyunvwana kwaalengiizie miilo yetu paleepale ikaaniiwe.

Kisia kumulomba Yehova mu lipepo evi atutungulule, twaalombele nsambu ya kutwala ma Bibilia 500 mu kyalo kya Cuba. Twaaitabiilue. Azo ma Bibilia, aafikile bwino ni kukasaniiwa ku ba lupua. Kekio kyaatusininkiziizie nangue Yehova waali wapaala kwikwinda kwetu. Kisia twaalombele kabili nsambu ya kutwala ma Bibilia ange, elufu makumi abili na saba ni mia isano (27 500). Buteeko bwaaitabiile. Kubakwasia ba lupua ni ba nkazi batonua mu kyalo kya Cuba, evi kila muntu apate Bibilia, kwandeteele sana nsansa.

Naaile kwenda mu Cuba lingi, naya kukwasia kupwisia maavia mu milandu ya sheria palua miilo yetu. Musita wa ezio milandu, naali naunvwana bwino pamo ni bakulu bengi ba buteeko.

Mu 1994, bantu bakilile pa mia munane elufu (800 000), baaipailue ovio sana, mu musita waali waaviizie sana wa kusyuvwana kwa ma kabila mu Rwanda. Kya bulanda, bamo pakati ka ba lupua ni ba nkazi betu ni bene baaipailue. Kisia, kikundi kya ba lupua kyaasaakwilue evi kubakwasia ba lupua ni bankazi ba koko mu bulanda bwabo ni mu bintu bibaali bakabiile.

Musita kikundi kyetu lukyaafikile mu Kigali, muzi ukata wa kyalo kya Rwanda, twaasangile bibumba bya biro ya miilo ya kupilibula, ni depo ya mpapulo byali matundu-matundu na masase. Twaabwililue mpunda ingi palua ba lupua ni ba nkazi baaipailue na bipanga. Inzi, twaabwililue ni mpunda palua ba lupua ni ba nkazi baali baikwinda kulangilila ntono kupitila kukwasyana. Kwa mufuano, twaamoneene ni lupua umo Mutusi, olia waakitile nsiku 28, wafweme mu kiina. Waali wafiikilue na lupua lwa Bakasininkizia Bahutu. Musita utwaalongheene mu Kigali, twaabateekiizie mutima ni kubakoselezia ba lupua ni ba nkazi bakilile pa mia kenda (900).

Kisia twaabukiile mu Zaire (lonu i kyalo kya Kongo ya Kidemokrasi). Twaaile koko evi kubamona ba lupua ni ba nkazi bengi Bakasininkizia ba mu Rwanda, baalia babanga babutukiile mu kampu ya bakimbizi, mu pepi ni muzi wa Goma. Te twaabamwene, pa kako, twaamulombele Yehova atutungulule evi tufike kolia kubabanga bali. Kisia twaamwene muntu umo waiza evi tusaakaane. Twaamwipuziizie evi atubwile kine amanineko ni Kasininkizia umo wakue Yehova. Waasukile nangue, “Nene wenka panu, ndi Kasininkizia. Ndi kutona kumitwala ku kabungue ka kukwasia basanzilue.” Kisia kukita kilie kya kukoselezia pamo ni kabungue ka kukwasia basanzilue, twaamoneene ni bakimbizi elufu imo ni mia sita (1 600) evi. Twaabakoseleziizie ni kubateekia mutima kimupasi. Kabili, twaabasomeene mukanda kufuma ku Kabungue Kali Katungulula. Ba lupua ni ba nkazi baakumiiziwe sana kunvua milandu ya kubateekia mutima ni kubasininkiziizia. Ezio milandu yaali yalanda evi: “Lyonse, tuli twamibiika mu mapepo etu. Twinikile nangue Yehova tavinda kumisia.” Kakiine, ezio milandu kufuma ku Kabungue Kali Katungulula ibanga yali ya kisinka. Lonu, mu Rwanda muli Bakasininkizia bakilile pa elufu makumi atatu (30 000)!

Kisia kukita myaka mu pepi ni 58, mukazi wane mutonua Elly, waafwile mu mwaka wa 2011. Yehova waanteekiizie mutima musita unaamubwilile bulanda bwane kupitila lipepo. Kisia, naateekiiziwe mutima kupitila kubasimikila bantu bange mpunda iweme ya Bukolo.

Ata sie kine ndi ni myaka ikilile pa 90, kila mulungu ndi naya mu kusimikila. Ndi ni nsansa ya kukwasia Kabungue Kemaniine Mizilo konu ku musambo wa ku Belgique, kukwasiako bange bintu biimanine, ni kubakoselezia balumendo ni bakazyana mu lupua lwa Beteli.

Papita kale myaka makumi munane na ina (84) evi, tangu lunaapepele kuli Yehova lya kwanza. Papo, i paabambiile bulendo bwane buweme sana bolia bwaakilengia nkile kumupalama Yehova. Ndi mukutasia sana pantu Yehova wakiba watwilizia mapepo ane mu bwikazi bwane.—Malum. 66:19. b