Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

Glosario

A B C CH D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z

A

  • Abib.

    Xígi̱ kaʼnii nigumbiʼyuu timbá igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni juwan igu̱nʼ. Rí nandoo gáʼthúu̱n ‹iña dí kaʼníí ruduʼ›, gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ marzo asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ abril. Nigumbiʼyuu nisán nda̱wa̱á rí nitangi̱ín judíos bi̱ nijkha kiʼdiin náa Babilonia (Dt 16:1). Atayáá apéndice B15.

  • Acaya.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas nandoo gáʼthúu̱n mbá xuajin dí kaʼyoo Roma dí nirígá xígií náa agoo Grecia ga̱jma̱a̱ xuajin rí niʼtáñajuunʼ ninindxu̱u̱ Corinto (Hch 18:12).

  • Aceite rí naxtaʼwíin ga̱jma̱a̱.

    Náa ajngáa hebreo nandoo gáʼthúu̱n, rí aceite rígi̱ najmún mu ‹muxtajmáá›, ‹muxtiguíí› o ‹musngatramaʼ›. Nustramaʼ aceite náa edxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ o mbá rí majmaa mu xúʼko̱ makujmaa rí nixtaʼwíi mu maʼni mbá ñajunʼ kiejuunʼ. Náa Escrituras Griegas Cristianas, ajngáa rígi̱ ma̱ngaa najmaa mu maʼthí rí bi̱ nixtaʼwíin mu magúun mekhuíí, nixtaʼwíin ga̱jma̱a̱ espíritu santo (Éx 29:7; 1Sa 16:13; 2Co 1:21).

  • Adar.

    Nda̱wa̱á dí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, xígi̱ kaʼnii nixna mbiʼíí dí 12 igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni majun igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ febrero asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ marzo (Est 3:7). Atayáá apéndice B15.

  • A̱ʼdióo David.

    Ajngáa rígi̱ najmaa mbaʼa nuthu mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu Jesús, ma̱ngaa mu makujmaa rí ikhaa kaʼyoo náa rí nimbánúún ga̱jma̱a̱ numuu Xa̱bu̱ Ñajunʼ ndrígóo Dios, rí nimbánuu náa mbáa bi̱ ni̱ʼkha̱ náa David (Mt 12:23; 21:9).

  • A̱ʼdióo xa̱biya̱.

    Náa Evangelios, ajngáa A̱ʼdióo xa̱biya̱ nakujmaa itháan rí 80 nuthu rí naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Jesús. Jesús nindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ numbaaʼ, rúʼko̱ nasngájma rí ni̱ʼkha̱ náa mbáa a̱ʼgú numbaaʼ ga̱jma̱a̱ raʼkháa i̱ndó nindxu̱u̱ mbáa ángel bi̱ nigutajxi̱i̱ xa̱bu̱ numbaaʼ. Ma̱ngaa nakujmaa rí Jesús maʼnimbánuu rí kiʼtáriyaʼ náa Daniel 7:13, 14 (Mt 19:28; 20:28).

  • A̱ʼgua̱a̱n najtsi.

    Rí ma̱ngaa nindxu̱u̱ “a̱ʼgua̱a̱n bi̱ nambiʼii rí miʼcha̱”. Ikhaa nindxu̱u̱ iwáá a̱ʼgua̱a̱n bi̱ na̱ʼkha̱ náa xígií nagájnuu a̱jkha̱ʼ índo̱ inu majtsi (Ap 22:16; 2Pe 1:19).

  • A̱ʼgú ñawuun.

    Bi̱ nindxu̱u̱ a̱ʼgú ñawuun mbáa xa̱bu̱ hebreo nindxu̱u̱ xóo bi̱ maʼni a̱jmi̱i̱n gu̱ʼwi̱i̱. Gu̱ʼu̱ bugi̱ nindxu̱ún ñumbáá: Ma̱ndoo manidxu̱u̱ mbáa dxáʼgú hebrea bi̱ anu̱u̱ nigujua̱a̱ (Éx 21:7-9), mbáa dxáʼgú bi̱ nitsi̱i̱ náa imbo̱o̱ xuajin, o mbáa dxáʼgú bi̱ nirugua̱a̱ náa guerra (Dt 21:10-14). Ma̱ngaa ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ a̱ʼgu̱ bi̱ nambáyúu a̱ʼgiu̱u̱ o a̱ʼgú ñumbáá ndrígóo, xó má nigíʼnuu Sara, Lea ga̱jma̱a̱ Raquel (Gé 16:3,4; 30:3-13; Jue 8:31; 9:18).

  • Ajenjo.

    Nindxu̱u̱ mbaʼa enii iná dí ra̱ʼkhá tháán miʼkhu̱u̱n ga̱jma̱a̱ gakhi̱i̱ xu̱u̱ʼ. Náa Biblia najmaa ajngáa rígi̱ xóo mbá xkri̱da dí ra̱májánʼ na̱ʼkha̱ nda̱wa̱á á mu natabáaʼ xkawiʼ kayuuʼ gajmiáanʼ eʼwíinʼ, índo̱ naguma gínáán mu matiejunʼ, índo̱ tséguma rí jmbu ga̱jma̱a̱ índo̱ mbáa nartajxi̱i̱ ajngóo Dios. Náa Apocalipsis 8:11, nandoo gáʼthúu̱n mbá rí miʼkhu̱u̱n ga̱jma̱a̱ mbiiʼ, ma̱ngaa nagumbiʼyuu absintio. (Dt 29:18, Pr 5:4, Jer 9:15)

  • Ajngáa rí májánʼ.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas, nandoo gáʼthúu̱n ajngáa rí májánʼ ga̱jma̱a̱ numuu Xa̱bu̱ Ñajunʼ ndrígóo Dios ga̱jma̱a̱ dí mbáa ma̱ndoo makríyáaʼ á mu nagiʼdoo fe náa Jesucristo (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).

  • Ajua̱nʼ.

    Nindxu̱u̱ mbá xúgíʼ ajua̱nʼ rí nugíʼ soldados mu muñewumíjna̱ ga̱jma̱a̱. Rí nindxu̱u̱ casco, ajua̱nʼ rí nañewu̱u̱n tsoxtu̱ún, cinturón, rí nañewu̱u̱n itsu̱ rajkhúún ga̱jma̱a̱ escudo (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).

  • Alabastro.

    Xígi̱ kaʼnii exnámbiʼyíí ru̱jtu̱ náa ka̱jnu̱ʼ perfume rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ itsí dí nirígá mijngii náa Alabastrón (Egipto). Smídú nindxu̱u̱ aphuu mu xúʼko̱ ma̱ndoo maguguáa xa̱ʼ mu xágadíí perfume. Nda̱wa̱á nixna mbiʼíí ikháá má xóo itsí rí nuni̱ ga̱jma̱a̱ (Mr 14:3).

  • Alamot.

    Ajngáa dí najmún náa ajmúú dí nandoo gáʼthúu̱n ‹doncellas› o ‹wa̱ʼxa̱ʼ›. Mbáa nandoo gáʼthúu̱n aʼwún wa̱ʼxa̱ʼ dí nawáán smídú rí najmaa mu makujmaa rí ndayóoʼ mawáán smídú mbá ajmúú (1Cr 15:20, Sl 46:edxu̱u̱).

  • Alfa ga̱jma̱a̱ Omega.

    Nindxu̱u̱ timbáa letra ga̱jma̱a̱ bi̱ naguámbáa náa abecedario griego. Nakujmaa a̱jma̱ nuthu ajngáa rígi̱ náa Apocalipsis xóo rí najuiʼthán Dios. Índo̱ naʼthí “Alfa ga̱jma̱a̱ Omega” ikháá má dí eyoo gáʼthúu̱n “bi̱ ginii ga̱jma̱a̱ bi̱ iwáá kayuuʼ” (Ap 1:8; 21:6; 22:13).

  • Alma.

    Náa hebreo ajngáa rígi̱ nindxu̱u̱ néfesh ga̱jma̱a̱ náa griego psykhḗ. Índo̱ nduʼyáá májánʼ xú káʼnii ejmuu ajngáa rígi̱ náa Biblia, naʼni mbuʼyáá kaʼwu rí naʼthí ga̱jma̱a̱ numún 1) xa̱bu̱, 2) xujkhúʼ o 3) rí xtáa ndaʼya xa̱bu̱ o xujkhúʼ (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20, nota). Náa tikhuu religión mixtiʼkhu xóo ejmúún ajngáa alma raʼkháa xóo phú naʼthí náa Biblia. Náa Biblia ajngáa néfesh ga̱jma̱a̱ psykhḗ, najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numún bi̱ kúwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ, mbá rí ma̱ndoo mataxkajma, ma̱ta̱ya̱a̱ ga̱jma̱a̱ mbá rí nakháñuu. Rí xóo najuiʼtájuíi ajngáa rígi̱ naxtiʼkhuu náa mámbá xó má náa na̱ʼkha̱ raʼthí, nguáná najmaa xóo “vida”, “bi̱ ndaʼya”, “xa̱bu̱”, “xúgíʼ xóo nindxu̱u̱” o nguáná i̱ndó najuiʼthá ga̱jma̱a̱ numuu mbáa (mbá xkri̱da, “ikhaa” tséʼthi “alma ndrígóo”). Mú nguáná naguanúu náa nota “alma” numuu rí xúʼko̱ nindxu̱u̱ i̱mba̱ xóo najuiʼtájuíi. Índo̱ najmaa ajngáa “alma” náa nota ndayóoʼ makru̱ʼu̱lú xó má nijuiʼthá rigúúʼ. Índo̱ najuiʼthá rí mbáa naʼni ga̱jma̱a̱ xúgíʼ xóo nindxu̱u̱, nandoo gáʼthúu̱n naʼni ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱u̱n o naxná kájxi̱ vida ndrígóo mu maʼni mbá ñajunʼ (Dt 6:5; Mt 22:37). Náa tikhuu dí na̱ʼkha̱ raʼthí ma̱ndoo majuiʼtájuíi rí nagua̱ʼa̱ o rí nanigu̱u̱ʼ mbáa. Ma̱ngaa ma̱ndoo maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbáa bi̱ nikháñuu o xuyuuʼ bi̱ nikháñuu (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).

  • Áloes.

    Xígi̱ nigumbiʼyuu mbá ixi̱ rí nagájnuu iyooʼ ga̱jma̱a̱ ndataun, rígi̱ nijmún xóo perfume nákhá mbiʼi rí naʼthí náa Biblia.

  • Ángel.

    Náa ajngáa hebreo najuiʼthá, malʼákh, ga̱jma̱a̱ náa ajngáa griego, ágguelos. Nájma̱ ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n ‹bi̱ na̱jkha̱ kayóo ajngáa›, najuiʼtájuíi xóo “ángel” índo̱ najuiʼthá ga̱jma̱a̱ numuu mbáa bi̱ na̱jkha̱ kayóo ajngóo Dios (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Ángeles nindxu̱ún espíritus bi̱ guáʼdáá tsiakii, Dios niʼniwíin nákha xóó tséʼniin xa̱bu̱ numbaaʼ. Náa Biblia ma̱ngaa naxná mbiʼñún “e̱ji̱i̱n Dios” ga̱jma̱a̱ “a̱ʼgua̱a̱n najtsi” (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Tágumawíin mu maguáʼdiin e̱jñu̱ún, mámbíin nigumiin. Kúwá itháan rí cien millones ángeles (Da 7:10). Náa Biblia naʼthí rí mámbáa gíʼdoo mbiʼyuu ga̱jma̱a̱ rí xú káʼnii nindxu̱ún, numuu dí na̱nguá eni̱ mbaʼumíjna̱, ikha jngóo tséniña̱a̱ʼ rí mbiʼyamajkhún ga̱jma̱a̱ mbaʼin tséthi xú káʼnii mbiʼñún (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Guáʼdáá mixtiʼkhu ñajunʼ rí nuni̱, xóo muni̱ ñajunʼ náa inuu xíliu̱u̱ Jeobá, magún ku̱ñu̱u̱n ajngóo, mumbañún xa̱bi̱i̱ Jeobá bi̱ kúwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ, nunimbáníí rí Dios niraʼwíí ga̱jma̱a̱ nuñambáá náa najuiʼtaraʼa ajngáa rí májánʼ (2Re 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Índo̱ ga̱ʼkha̱ Armagedón muxmíjná mbóó gajmiún Jesús (Ap 19:14, 15).

  • Anticristo.

    Náa ajngáa griego rígá a̱jma̱ rí nandoo gáʼthúu̱n: Timbá, nindxu̱u̱ bi̱ tsíyoo gáʼyoo Cristo, raga̱jma̱, mbáa bi̱ naʼninduwaʼ rí nindxu̱u̱ Cristo o naʼniminaʼ rí nindxu̱u̱ xóo Cristo. Ma̱ndoo muʼthá rí anticristos ni̱ndxu̱ún xúgíinʼ xa̱bu̱ o mbá guéjmi̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ tsíñún gúyáá Cristo gajmíi̱n xa̱bi̱i̱, o bi̱ nuthíí rí nuni̱ ñajuunʼ Cristo o rí ni̱ndxu̱ún Mesías (1Jn 2:22, nota).

  • Apostasía.

    Náa griego ajngáa apostasía nandoo gáʼthúu̱n ‹matani̱ tsíngumina̱ʼ náa›. I̱ʼwáʼ rí nandoo gáʼthúu̱n, ‹matatsiʼñááʼ› o ‹manújngurámáaʼ›. Náa Escrituras Griegas Cristianas najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numún bi̱ nu̱ni̱ña̱a̱ʼ religión rí gajkhun (Pr 11:9; Hch 21:21; 2Te 2:3, nota).

  • Apóstol.

    Ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n ‹kaxúʼmaa›, ma̱ngaa najmaa ajngáa rígi̱ mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu Jesús o tikhuun xa̱bu̱ bi̱ niwaxuʼmiin mumbañún eʼwíinʼ, mú itháan má najuiʼthá ga̱jma̱a̱ numún bi̱ mbá 12 xa̱bi̱i̱ Jesús bi̱ ikhaa má niraʼwíin (Mr 3:14; Hch 14:14).

  • Arameo.

    Ajngáa rígi̱ nandoo gáyáa má xóo ajngáa hebreo. Ikha̱á abecedario rí najmaa. Nákhá ginii xa̱bu̱ nuthi ajngáa arameo, mú nda̱wa̱á nijmaa ajngáa rígi̱ náa naxtangujua̱ ga̱jma̱a̱ nijmún xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa niʼtáñajunʼ Asiria ga̱jma̱a̱ Babilonia. Ajngáa rígi̱ nijmaa índo̱ xa̱bu̱ Persa nitañajunʼ (Esd 4:7). Tikhu rí nigumarámáʼ náa libros ndrígóo Esdras, Jeremías ga̱jma̱a̱ Daniel nigumaraʼmáʼ náa ajngáa arameo. Tikhu ajngáa arameo nijmaa náa Escrituras Griegas Cristianas (Esd 4:8-6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b-7:28; Mr 14:36, nota; Hch 9:36, nota).

  • Areópago.

    Bíjní tsídánʼ dí nirígá náa Atenas, náa tsu̱du̱u̱ Acrópolis. Ma̱ngaa xúʼko̱ nigumbiʼyuu guʼwá ñajunʼ dí nirígá ikhí náa nagimbúun munimbaníí xkujndu. Mbóo mbiʼi, tikhuun filósofos ndrígóo estoicos ga̱jma̱a̱ epicúreos nigún kuya̱a̱ Pablo náa Areópago mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí ikhaa naʼsngáa (Hch 17:19).

  • Armagedón.

    Na̱ʼkha̱ náa ajngáa hebreo rí najuiʼthá Har Meghiddóhn, rí nandoo gáʼthúu̱n ‹kúbá ndrígóo Meguidó›. Armagedón kuajtuminaaʼ ga̱jma̱a̱ “guerra dí marigá náa mbiʼi mba̱a̱ ndrígóo Dios bi̱ gíʼdoo xúgíʼ tsiakii”, náa “reyes bi̱ kúwá náa xúgíʼ ku̱ba̱ʼ” nagimbúun mu muxmijná gajmiún Jeobá (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Atayáá MAJPHÚ MBA̱A̱ GA̱ʼKHU̱.

  • Armazón.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ xó má cuádriuu mbá ventana, niguma xígi̱ kaʼnii mu ndxajkun bi̱ natu̱ʼu̱u̱n náa guʼwá xtíin ma̱ndoo mbuñún querubines bi̱ kiʼxmijmii náa xtíin dí lino (Ex 26:15-18). Atayáá apéndice B5.

  • Asarion.

    Ninindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ romana rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ cobre o bronce. Rígi̱ nadaʼ mbáa xa̱bu̱ bi̱ nañajunʼ mbá hora (Mt 10:29, nota; Lu 12:6, nota).

  • Asia.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas naʼthí rí mbayuuʼ Roma nagumbiʼyuu Asia rí xúgi̱ nindxu̱u̱ Turquía ga̱jma̱a̱ tikhu islas xóo Samos ga̱jma̱a̱ Patmos. Xuajin rí niʼtáñajuunʼ ninindxu̱u̱ Éfeso (Hch 20:16; Ap 1:4).

B

  • Baal.

    Dios ndrígu̱ún xa̱bu̱ cananeos. Ikhiin ndiyáá rí ikhaa kaʼyoo mekhu ma̱ngaa rí nindxu̱u̱ dios ndrígóo ruʼwa ga̱jma̱a̱ bi̱ naʼni dí ma̱jma̱a̱. Ajngáa rígi̱ ma̱ngaa najmaa mu muxnambiʼñún dioses bi̱ raguáʼdáá wéñuuʼ numún. Náa hebreo nandoo gáʼthúu̱n ‹bi̱ kaʼyoo› (1Re 18:21; Ro 11:4).

  • Bálsamo.

    Aceite rí ndataun dí nagájnuu náa tikhu iná ga̱jma̱a̱ ixi̱. Najmaa xóo thana ga̱jma̱a̱ perfume ga̱jma̱a̱ minumuu wéñuuʼ (Gé 37:25).

  • Bato.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ dí iyooʼ. Nuthi dí najnu̱ʼ xóo mbá 22 litro, xó má naʼthí náa dí nixka̱ma̱a̱ arqueólogo daan rayaʼ náa naʼthí “bato”. Xóo nguáthá mba̱ji̱nʼ e̱jni̱ʼ náa bato nayambáá mu mbuyáá nguáthá mba̱ji̱nʼ e̱jni̱ʼ náa i̱ʼwáʼ dí nixtiewan ga̱jma̱a̱ dí iyooʼ ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ dí najma̱a̱ náa nudu, dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia (1Re 7:38, Eze 45:14). Atayáá apéndice B14.

  • Belcebú.

    I̱mba̱ rí xóo nagumbiʼyuu Gixa̱a̱, bi̱ kayá edxu̱u̱ o bi̱ naʼtáñajúúnʼ xa̱bu̱ wéñiiʼ. Mbáa rígi̱ nixtiʼkura̱ʼa̱a̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa Baal-Zebub, Baal bi̱ ndiyamajkuíí filisteos náa Ecrón (2Re 1:3; Mt 12:24, nota).

  • Bi̱ kayá edxu̱u̱.

    Náa ajngáa griego nandoo gáʼthúu̱n ‹bi̱ phú kayá edxu̱u̱›. Nandoo gáʼthúu̱n ñajunʼ rí naʼni Jesucristo mu maʼni káwíin xa̱bu̱ jmbiin náa aʼkhá ga̱jma̱a̱ maxnún ikha mu makuwá kámuu mbiʼi (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

  • Bi̱ kuya̱ edxu̱u̱.

    Nindxu̱ún xa̱bu̱ guanii. Náa Biblia naʼthí rí nindxu̱u̱ mbáa bi̱ nakhánáá mbá ñajunʼ o bi̱ guáʼdáá mbá ñajunʼ náa xuajin. Náa libro Apocalipsis ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n bi̱ kúwá mekhuíí. Náa ajngáa griego presbýteros najuiʼtájuíi xóo “bi̱ kayá edxu̱u̱” índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numún bi̱ guáʼdáá ñajunʼ rí muxná ikha ga̱jma̱a̱ muñewu̱u̱n bi̱ nagimbíi̱n (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4). Rí naʼni makrua̱ʼa̱a̱ náa griego ga̱jma̱a̱ ajngáa epískopos nindxu̱u̱ bi̱ nañewa̱a̱n. Ajngáa rígi̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa presbýteros ikháá má rí nandoo gáʼthúu̱n náa congregación cristiana. Ajngáa presbýteros nasngájma xú káʼnii míjíinʼ xa̱bu̱ nindxu̱ún bi̱ nundrigú ñajunʼ rígi̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa epískopos nandoo gáʼthúu̱n ñajunʼ rí ndayóoʼ maʼnimbánuu.

  • Bi̱ ma̱ndoo maʼtsiwáánʼlú.

    Xa̱bu̱ bi̱ ma̱ndoo maʼni kríyáaʼ o maʼtsiríyáaʼ mbáa bi̱ mijngii kaʼyoo náa rí nindxu̱u̱ ñumbáá, o maʼtsiri̱ya̱a̱ʼ mbaaʼ o dí nigruigúu mbáa bi̱ mijngii kaʼyoo (Le 25:25-27, 47-54). Ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n xóo rí naguʼwún nuni̱ dí ikhaa kaʼyoo mbayáa a̱ʼgiu̱u̱ xa̱bu̱ bi̱ nikháñuu bi̱ mijngii kaʼyoo mu xúʼko̱ ikhaa magiʼdiin e̱ji̱i̱n (Rut 4:7-10).

  • Bi̱ nagujuamínáʼ.

    Nindxu̱ún bi̱ nubúúnʼ xkawiʼ kayuuʼ gajmiún eʼwíinʼ bi̱ na̱nguá nindxu̱ún ajmbiu̱ún o guʼñu̱ún, nuni̱ rígi̱ mu makánún mbújkha̱a̱. Náa griego ajngáa pórnē nandoo gáʼthúu̱n ‹naxtagujua̱›. Náa Xtángoo ndrígóo Moisés mbájkhú má tsíyoo gáʼyoo rí nugujuamíjná xa̱bu̱. Náa goʼwóo Jeobá tséxtrigú mbújkha̱a̱ rí na̱ʼkha̱ náa nugujuamíjná xa̱bu̱, raʼkháa xóo nuni̱ i̱ʼwáʼ religión bi̱ tséyamajkuíí Dios rí najmún ñajunʼ rígi̱ mu muguáʼdáá itháán mbújkha̱a̱ (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Náa Biblia ma̱ngaa najmaa ajngáa nagujuamínáʼ mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu xa̱bu̱, xuajin, mbá nguáthi̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ nduyamajkuíí mbá xtiʼkhuu maski má nuthíí rí nuni̱ dí nandoo Dios. Xúʼko̱ kaʼnii eʼthí náa Apocalipsis ga̱jma̱a̱ numuu “Babilonia rí Mba̱a̱”, numuu rí nimbájxu̱u̱ gajmíi̱n xa̱bu̱ ñajunʼ numbaaʼ mu xúʼko̱ magiʼdoo itháan tsiakii ga̱jma̱a̱ mbújkha̱a̱ (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).

  • Bi̱ na̱nguá nindxu̱u̱ ñumbáá.

    Náa mbaaʼ rí niʼtáñajuunʼ Roma, mbáa xa̱bu̱ bi̱ na̱nguá ninindxu̱u̱ ñumbáá ma̱ndoo maʼni o magiʼdoo xúgíʼ xó má mbáa xa̱bu̱ romano. Mú mixtiʼkhu nindxu̱u̱ mbáa bi̱ niguma kríya̱a̱ʼ náa rí ninindxu̱u̱ ñumbáá. Mbáa xa̱bu̱ bi̱ niguma kriyaáʼ ma̱ndoo makánáán rí mani̱ndxu̱u̱ xa̱bu̱ romano mú xándoo makanáá mbá ñajunʼ maʼni náa xa̱bu̱ ñajunʼ ni má rí magiʼdoo xóo rí guáʼdáá xa̱bu̱ romano (1Co 7:22).

  • Bi̱ naʼtáñajúúnʼ ángeles.

    Náa Biblia i̱ndó naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbáwíí ángel, rígi̱ nandoo gáʼthí dí káaʼ mbáwíí ángel bi̱ mbiʼyuu xúʼko̱. Náa Biblia naʼthí rí bi̱ naʼtáñajúúnʼ ángeles mbiʼyuu Miguel (Da 12:1; Jud 9; Ap 12:7).

  • Bi̱ nigumaa ginii.

    O a̱ʼdá giʼnii najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu a̱ʼdá giʼniuu mbáa xa̱bu̱, bi̱ nindxu̱u̱ dxámá. Mbiʼi rí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia, a̱ʼdá giʼnii gíʼdoo mbá ñajunʼ kiejuunʼ náa mbá guʼwíin. Índo̱ anu̱u̱ nakháñuu, a̱ʼdá giʼnii nindxu̱u̱ bi̱ ndayá edxu̱u̱ náa mbá guʼwíin. Jesús nindxu̱u̱ a̱ʼdá gíʼniuu Jeobá mú ma̱ngaa “nigumaa ginii kayuuʼ náa xúgíʼ dí nigumawíi” ga̱jma̱a̱ nindxu̱u̱ “bi̱ nigabi̱i̱ ginii náa majñu̱únʼ bi̱ nikháñún” (Gé 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).

  • Bul.

    Xígi̱ kaʼnii mbiʼyuu gu̱nʼ migiñuʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos mu náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni a̱jma̱ igu̱nʼ. Rí nandoo gáʼthúu̱n ‹maraxna› o ‹mawiʼtóo›, gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ octubre asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ noviembre (1Re 6:38). Atayáá apéndice B15.

C

  • Cab.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ dí najma̱a̱ náa nudu, naʼni 1,22 litro, mbíʼthán ga̱jma̱a̱ bato (2Re 6:25). Atayáá apéndice B14.

  • Caldeos.

    Nindxu̱u̱ xuajin dí nirígá náa mijngii mañu Tigris ga̱jma̱a̱ Éufrates. Nákhá ginii xuajin rí itháan nigiʼdoo numuu ninindxu̱u̱ Ur, náa xuajin rí nigumaa Abrahán (Hch 7:4).

  • Carro.

    Nákhá mbiʼi rí naʼthí náa Biblia, carro rígi̱ gíʼdoo a̱jma̱ llanta ga̱jma̱a̱ nuxmajtaa wáyú najmún mu magún ga̱jma̱a̱ o nijmún náa guerra (Éx 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28; Ap 9:9).

  • Cepo.

    Nindxu̱u̱ mbá rí nijmún mu muni̱ gínáa mbáa xa̱bu̱ rí asndu xándoo maʼbayimínáʼ. Ikhí nuxuda̱ʼ rajkhúún, ñawúúnʼ ga̱jma̱a̱ aphúún mu xúʼko̱ xúbayimíjna̱ mú nguáná i̱ndó rajkhúún (Jer 20:2; Hch 16:24, nota).

  • César.

    Nindxu̱u̱ mbá apellido romano rí xóo nijmaʼniúnʼ ga̱jma̱a̱ xa̱bu̱ bi̱ nitañajunʼ náa Roma. Náa Biblia na̱ʼkha̱ mbiʼñún tikhun xóo: Augusto, Tiberio ga̱jma̱a̱ Claudio. Maski ajndu tséʼkha̱ mbiʼyuu Nerón, mú ma̱ngaa nutháán César. Ajngáa César ma̱ngaa najmaa náa Escrituras Griegas Cristianas mu majuiʼthá ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ ñajunʼ o xuajin (Mr 12:17; Hch 25:12).

  • Congregación.

    Nindxu̱ún mbá guéjmi̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ nagimbíi̱n ga̱jma̱a̱ mbá numuu o mu muni̱ mbá ñajunʼ. Náa Escrituras Griegas Cristianas, nandoo gáʼthúu̱n: Mbá xúgíinʼ cristianos bi̱ kúwá náa xúgíʼ numbaaʼ (mbá xkri̱da náa Mt 16:18; 1Co 10:32); nindxu̱ún mbá guéjmi̱i̱n cristianos bi̱ kaxtaʼwíin mu magúun mekhuíí (Heb 12:23); mbá guéjmi̱i̱n cristianos bi̱ kúwá náa mbá xuajin (Hch 8:1; 1Co 1:2; Ap 1:11); o mbá nguéjmi̱i̱n cristianos bi̱ nagimbíi̱n náa mbá guʼwá mu muni̱ gájmaa (Ro 16:5; Flm 2).

  • Coro.

    Nijmaa mu mixtagiéwan ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí iyooʼ ma̱ngaa i̱ʼwáʼ rí najma̱a̱. Naʼni xóo mbá 220 litro, rí nagájnáa índo̱ naxtagiéwan mbá gu̱wa̱ʼ bato (1Re 5:11; Lu 16:7, nota).

  • Corredor ndrígóo Salomón.

    Kaʼyoo náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios nákha mbiʼi ndrígóo Jesús, guʼwá rí gíʼdoo xi̱gu̱u̱ rígi̱ naguanúu náa na̱ʼkha̱ a̱jkha̱ʼ náa rexo̱o̱ guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Nakumu̱ún rí ninindxu̱u̱ dí nirígá náa guʼwá rí ndiyamajkuíí Dios dí niʼni Salomón. Ikhí ni̱jkha̱ kruígo̱o̱ Jesús índo̱ niʼni “migúwán” ga̱jma̱a̱ ikhí nigimbíin timbíin cristianos mu mbuyamajkuíí Dios (Jn 10:22, 23; Hch 5:12).

  • Cortina.

    Ninindxu̱u̱ mbá xtíin mitsaanʼ náa kujmiin querubines dí naruiʼtha̱a̱ náa rí kaʼwu ga̱jma̱a̱ náa phú mikaʼwu xó má náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ guʼwá rí nduyamajkuíí Dios (Éx 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3).

  • Cristianos.

    Xúʼko̱ Dios nixná mbiʼñún xa̱bi̱i̱ Jesucristo (Hch 11:26; 26:28).

  • Cristo.

    Nindxu̱u̱ xóo najuiʼthán Jesús. Na̱ʼkha̱ náa ajngáa griego Khristós rí nambríguii rí xóo najuiʼtájuíi náa ajngáa hebreo “Mesías” o “bi̱ Kixtiyáaʼ” (Mt 1:16; Jn 1:41).

Ch

  • Chi̱ji̱ʼ.

    Nindxu̱u̱ chijñún xujkhúʼ rí najmaa xóo vaso, mu ma̱jni̱ʼ ceite, yaʼtsín ga̱jma̱a̱ náa nuxiña̱nʼ rí nuni̱ tsiʼyamíjná ga̱jma̱a̱, ma̱ngaa najmaa xóo ajua̱nʼ rí mudi̱i̱ ga̱jma̱a̱ dí mundííʼ (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Nguáná chi̱ji̱ʼ najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu mbáa bi̱ gíʼdoo tsiakii, muxmíjná ga̱jma̱a̱ rí maʼngu̱u̱n (Dt 33:17; Miq 4:13; Lu 1:69).

D

  • Dárico.

    Nindxu̱u̱ mbá mbújkha̱a̱ oro dí najmaa náa Persia dí ki̱wu̱n 8,4 g (0,27 oz tr) (1Cr 29:7). Atayáá apéndice B14.

  • Decápolis.

    Ninindxu̱u̱ mbá nguéjma̱ xuajin náa nikúwá xa̱bu̱ griegos, nákha ginii ninindxu̱u̱ mbá gu̱wa̱ʼ (náa ajngáa griego déka, nandoo gáʼthúu̱n ‹gu̱wa̱ʼ› ga̱jma̱a̱ ajngáa pólis, nandoo gáʼthúu̱n ‹xuajin›). Ma̱ngaa xúʼko̱ nigumbiʼyuu mbaaʼ rí gíʼ náa nagájnuu a̱jkha̱ʼ náa lamáa ndrígóo Galilea ma̱ngaa náa mañu Jordán, náa rígá mbaʼa xuajin rúʼko̱. Náa xuajin rígi̱ nindxu̱u̱ náa nugu̱jua̱ xa̱bu̱ griegos. Jesús ninújngoo náa mbaaʼ rúʼko̱, mú na̱nguá nigúmarámáʼ á mu ni̱jkha̱ náa xuajin rúʼko̱ (Mt 4:25; Mr 5:20).

  • Denario.

    Ninindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ tsuajiʼ romana ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ plata rí ki̱wu̱n naʼni mbá 3,85 gramo ga̱jma̱a̱ náa mbá níjñúu ka̱ma xtiʼkhuu César. Rígi̱ nada̱a̱ʼ mbáa xa̱bu̱ bi̱ nañajunʼ mámbá mbiʼi, ma̱ngaa mbújkha̱a̱ rígi̱ dí nirumiin ga̱jma̱a̱ xa̱bu̱ judíos bi̱ romanos (Mt 22:17; Lu 20:24).

  • Diezmo.

    Ninindxu̱u̱ mbá chíʼgíiʼ o mbá 10% rí najuixná o rí nininuma náa xa̱bu̱ ñajunʼ mú itháan náa religión (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23, nota). Náa Xtángoo ndrígóo Moisés naʼthí rí bi̱ levitas gíʼmaa mundrígú mámbá tsiguʼ mbá nguéjma̱ rí najma̱a̱ náa najuiʼdu, ma̱ngaa xujkhúʼ bi̱ nakúwá xóo xede̱ ga̱jma̱a̱ mugu̱. Ga̱jma̱a̱ levitas ndiyóoʼ muxnún ndxajkun bi̱ naguwáʼ náa Aarón mbá nguéjma̱ rí nakhánún. Ma̱ngaa rígá i̱ʼwáʼ rí xóo nuxna diezmo. Bi̱ nindxu̱ún cristianos nánguá má eyóoʼ muxna diezmo.

  • Dios bi̱ gajkhun.

    Náa ajngáa Hebreo naʼthí: ha·ʼElo·hím, náa Génesis 5:22 nindxu̱u̱ timbá aʼphu̱ rí ajngáa ʼElo·hím, xóo muʼthá “Dios” ginii nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa rígi̱, ha, ikhaa rúʼko̱ numuu dí nijuiʼtájuíi xóo “Dios bi̱ gajkhun”. Índo̱ ajngáa rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mayúscula naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Jeobá bi̱ nindxu̱u̱ Dios bi̱ gajkhun, mú índo̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ minúscula naʼthí ga̱jma̱a̱ numún eʼwíinʼ dioses.

  • Dracma.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas, naʼthí rí ninindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ griega rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ plata, rí ki̱wu̱n naʼni mbá 3,4 gramo (Mt 17:24, nota).

E

  • Efá.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ dí najma̱a̱ náa nudu. Ajngáa rígi̱ ma̱ngaa nuthán mbá rí nugiewan ga̱jma̱a̱ mbá efá. Nindxu̱u̱ ikháá xó má bato, mu bato nijmaa mu mugiewan ga̱jma̱a̱ dí iyooʼ, naʼni xóo mbá 22 litro (Éx 16:36; Eze 45:10). Atayáá apéndice B14.

  • Efod.

    Nindxu̱u̱ mbá xtíin xóo rí nugíʼ mbájníí ndxajkun. Ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ kagíʼ mbá efod rí kiejuunʼ. Náa tsoxto̱o̱ nagiʼma mbá náa tima 12 itsí mitsaanʼ (Éx 28:4, 6). Nguáná xa̱bu̱ bi̱ na̱nguá nindxu̱ún ndxajkun nugíʼ efod. (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Atayáá apéndice B5.

  • E̱jna̱ dí nimbánúún.

    E̱jna̱ rígi̱ niguma ga̱jma̱a̱ ixi̱ acacia rí kagu̱u̱ oro dí nixtagijxi̱i̱ náa níʼkhóo rí phú mikaʼwu ndrígóo guʼwá xtíin, nda̱wa̱á nixtagijxi̱i̱ náa phú mikaʼwu dí nirígá náa guʼwá rí mbiʼyamajkuíí Dios dí niʼni Salomón. Rí kúgóo ga̱jma̱a̱, nindxu̱u̱ mbawíí oro ikhí trámíinʼ a̱jmi̱i̱n querubines bi̱ mbóó náa eʼni inún. Mbá rí gíʼdoo itháan numuu rí gajti ikhí ninindxu̱u̱ a̱jma̱ itsí wajpa náa na̱ʼkha̱ gu̱wa̱ʼ kiʼtáñajunʼ (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4).

  • Elul.

    Nda̱wa̱á dí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, xígi̱ kaʼnii nixna mbiʼíí dí maʼni majun igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni 12 igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ agosto asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ septiembre (Ne 6:15). Atayáá apéndice B15.

  • Epicúreos.

    Nindxu̱ún xa̱bu̱ bi̱ nagún kidxuuʼ filósofo griego bi̱ mbiʼyuu Epicuro (341-270 ts.g.). Ikhaa naku̱mu̱u̱ rí itháan gíʼdoo numuu náa mbáa xa̱bu̱ nindxu̱u̱ rí maʼni gagiminaʼ (Hch 17:18).

  • Espíritu santo.

    Nindxu̱u̱ tsiaki̱i̱ ndrígóo Dios dí tsékujmaa rí najmuu mu maʼnimbánuu rí nandoo. Nindxu̱u̱ kaʼwu numuu rí na̱ʼkha̱ náa Jeobá bi̱ nindxu̱u̱ mikaʼwii ga̱jma̱a̱ jmbii, rígi̱ najmuu mu maʼnimbánuu rí nindxu̱u̱ kaʼwu (Gé 1:2; Lu 1:35; Hch 1:8).

  • Estadio.

    Mbá rí nigiewan rí xóo mbaʼ, nindxu̱u̱ ikhaa má 185 metro o 1/8 milla romana (Lu 24:13, nota; Ap 21:16, nota).

  • Estoicos.

    Nindxu̱u̱ náa nunigajmaa filósofos griegos bi̱ nakumu̱ún dí maraxtaa gagi nindxu̱u̱ dí maraxtaa xó má ku̱ma̱a̱ʼ ikháán ga̱jma̱a̱ dí maraxtaa mbóó ga̱jma̱a̱ʼ dí nigumawíi. Ikhiin nakumu̱ún rí mbáa xa̱bu̱ bi̱ nakro̱ʼo̱o̱ nindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ tséxmiéjuunʼ á mu nagawúunʼ o rí maʼni gagiminaʼ (Hch 17:18).

  • Etanim.

    Xígi̱ kaʼnii nigumbiʼyuu rí maʼni juwan igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ gu̱nʼ timbá. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ septiembre asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ octubre. Nigumbiʼyuu tisri nda̱wa̱á rí nitangiín bi̱ judíos náa Babilonia (1Re 8:2). Atayáá apéndice B15.

  • Éufrates.

    Mañu rí itháan mbaʼ ga̱jma̱a̱ ra̱ʼkhá tháán gíʼdoo numuu náa mbá chíʼgíiʼ mbayuuʼ Asia, nindxu̱u̱ mbá rí maʼni a̱jma̱ mañu rí itháan mba̱a̱ dí rígá náa Mesopotamia. Timbá aʼphu̱ rí naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mañu rígi̱ náa Génesis 2:14, nindxu̱u̱ mbá dí a̱jkhu̱ mañu dí nirígá náa Edén. Ma̱ngaa nuxná mbiʼíí “mañu” (Gé 31:21). Nindxu̱u̱ náa na̱jkha̱ gártumuu mbañúúnʼ xa̱bu̱ Israel rí naguanúu xígií norte (Gé 15:18; Ap 9:14; 16:12).

  • Eunuco.

    Rí phú nandoo gáʼthúu̱n, mbáa xa̱bu̱ bi̱ nagájnuu xndúu. Ikhiin nindxu̱ún bi̱ nuñambáá ga̱jma̱a̱ bi̱ nuñewa̱a̱n reina ga̱jma̱a̱ ñawiin rey. Ma̱ngaa ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n mbáa xa̱bu̱ ñajunʼ bi̱ gíʼdoo ñajunʼ náa inuu rey, maski má tágajnuu xndúu. Ma̱ngaa najmaa xóo mbá xkri̱da rí tikhuun nindxu̱ún “eunuco” ga̱jma̱a̱ numuu Xa̱bu̱ Ñajunʼ ndrígóo Dios, xóo muʼthá naʼngu̱u̱n nuxprigumíjná mu muni̱ kájxi̱ ñajuunʼ Dios (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27, nota).

F

  • Faraón.

    Xóo nigumbiʼñún reyes bi̱ nikúwá náa Egipto. Náa Biblia naʼthí ga̱jma̱a̱ numún mbá witsiin faraón (Sisac, So, Tirhacá, Nekó ga̱jma̱a̱ Hofrá); eʼwíinʼ tséʼkha̱ mbiʼñún, tikhuun dí ikhiin nindxu̱ún bi̱ nikúwá nákha nixtáa Abrahán, Moisés ga̱jma̱a̱ José (Éx 15:4; Ro 9:17).

  • Fariseos.

    Ninindxu̱ún mbá nguéjmi̱i̱n judíos bi̱ nikúwá nákha siglo timbá. Ikhiin na̱nguá eguwáʼ náa e̱jñu̱ún ndxajkun, mú nunimbáníí kuduun dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Xtángoo xúʼko̱ má eni̱ ga̱jma̱a̱ rí nuthíí (Mt 23:23). Tsíñún gúnimbáníí rí xóo nuni̱ xa̱bu̱ griego, numuu rí ikhiin nakru̱ʼu̱u̱n májánʼ dí naʼthí náa Xtángoo ga̱jma̱a̱ rí nuni̱, ikha jngóo xa̱bu̱ niguánú ndiyáá dí guáʼdáá numún (Mt 23:2-6). Tikhuun rí ikhiin ninindxu̱ún xa̱bu̱ ede̱ náa Sanedrín. Mbaʼa nuthu nitawéñííʼ Jesús numuu rí tséʼyamajkhuu sábado ga̱jma̱a̱ rí xóo naguʼwún nuni̱, ma̱ngaa ga̱jma̱a̱ numuu rí nambáxu̱u̱ gajmíi̱n xa̱bu̱ aʼkhá ma̱ngaa bi̱ nuruma mbújkho̱o̱ guʼwá ñajunʼ. Tikhuun fariseos xóo Saulo de Tarso, ninindxu̱ún cristianos (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

G

  • Ganitsu wañuu Tátá.

    Náa ganitsu wañuu rígi̱ rígá pan dí ragíʼdoo levadura ga̱jma̱a̱ vino rí nandoo gáʼthúu̱n xuyuuʼ ga̱jma̱a̱ eʼdiuu Cristo, índo̱ najmaku̱ma̱a̱ xóo nikháñuu Jesús. Náa Biblia naʼthúún cristianos rí gíʼmaa munikuma̱a̱ mbiʼi rígi̱ ikha jngóo ma̱ngaa nagumbiʼyuu Conmemoración (1Co 11:20, 23-26).

  • Gehena.

    Xúʼko̱ nigumbiʼyuu mata ndrígóo Hinón náa ajngáa griego, dí nirígá náa agoo Jerusalén dí nirígá nákha ginii (Jer 7:31). Náa mbaaʼ rígi̱ dí nirígá náa rexo̱o̱ xuajin nijmaa mu mi̱kha náskha. Náa kiʼtáriyaʼ naʼthí rí mata rígi̱ mani̱ndxu̱u̱ mbaaʼ náa majthíi̱n bi̱ nikháñún (Jer 7:32; 19:6). Nda̱a̱ nimbá náa naʼthí rí á mu nitsikhi̱i̱n mbiʼñún xa̱bu̱ o xújkhúʼ náa Gehena. Ikha jngóo Gehena xándoo mani̱ndxu̱u̱ mbá náa mikhiin kámuu xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ aguʼ. Índo̱ Jesús gajmíi̱n xa̱bi̱i̱ nijmún ajngáa Gehena, nindún gúthi ga̱jma̱a̱ numuu rí mbáa mamínuuʼ kámuu ma̱ngaa nagumbiʼyuu ‹makhañúu a̱jma̱ nuthu›, xóo muʼthá, makhañúu mbá kayuuʼ (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).

  • Gíná.

    Nindxu̱u̱ rí nusngajma índo̱ nakháñuu mbáa o índo̱ narígá i̱mba̱ ga̱ʼkhu̱. Nákha mbiʼi rí naʼthí náa Biblia xa̱bu̱ naguʼwún makuwá gíná nguáthá mbiʼi. Raʼkháa i̱ndó nindxa̱ʼwa̱ská ma̱ngaa nigíʼ mbá xtíin kiejuunʼ, nigrigu idiʼ edxu̱ún, nixkuʼtu xtíñún ga̱jma̱a̱ nixnáá tsu̱xtu̱ún. Nguáná niriji̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ nuruma mu magún gúmbi̱ya̱ʼ índo̱ mbáa nakháñuu (Est 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Jn 11:33; Ap 21:4).

  • Griego.

    Nindxu̱u̱ ajngáa rí nuthi xa̱bu̱ Grecia. Náa Escrituras Griegas Cristianas, ikhí nandoo gáʼthúu̱n xa̱bu̱ bi̱ na̱nguá nindxu̱ún judíos o bi̱ nuthi ajngáa griego ga̱jma̱a̱ bi̱ nuni̱ xó má ikhiin naguʼwún nuni̱ (Joe 3:6; Jn 12:20).

  • Gu̱nʼ rudiiʼ.

    Timbá mbiʼi rí ndayáa gu̱nʼ náa calendario judío. Nindxu̱u̱ mbá mbiʼi rí nagimbíi̱n, nuni̱ ndxa̱a̱ ga̱jma̱a̱ nuxnajxi̱ tsigijñaʼ kiejuunʼ. Nda̱wa̱á ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ mbá ndxa̱a̱ mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ nigiʼdoo numuu rí asndu tséñajunʼ mbiʼi rúʼko̱ (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

  • Guʼwá rí nduyamajkuíí Dios.

    Guʼwá rígi̱ niguma náa Jerusalén dí niriʼkuriya̱a̱ʼ guʼwá xtíin náa rí nuxnáá gamajkhu Dios xa̱bu̱ israelitas. Timbá guʼwá rí nduyamajkuíí Dios niʼni Salomón rí nini̱ gámbáa xa̱bu̱ babilonios. Dí raga̱jma̱ niʼni Zorobabel índo̱ ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, rí itháan nda̱wa̱á niʼni májáanʼ Herodes bi̱ mba̱a̱. Náa Biblia ma̱ngaa naʼthí rí templo nagumbiʼyuu ‹goʼwóo Jeobá› (Mt 21:13; Lu 11:51; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1).

  • Guerás.

    Mbá guerá ki̱wu̱n 0,57 gramo naʼni xóo 0,05 siclos (Le 27:25). Atayáá apéndice B14.

  • Guʼxáaʼ.

    Rí xóo naxtagiewan rígi̱, nagi̱ʼdu̱u̱ náa itsu̱ gúʼxáaʼ na̱jkha̱nú asndu náa inuu a̱ʼdióo ñawáanʼ rí itháan mbaʼ. Bi̱ israelitas najmún mbá guxúʼ rí naʼni mbá 44,5 centímetros rí mbaʼ, mú ma̱ngaa najmún mbá guʼxuʼ rí nagrigu̱u̱ mbá cuarta, rí naʼni mbá 51,8 centímetros rí mbaʼ (Gé 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Ap 21:17).

H

  • Hades.

    Ajngáa rígi̱ na̱ʼkha̱ náa griego rí nambríguii ga̱jma̱a̱ ajngáa hebreo rí nindxu̱u̱ “Seol”. Najuiʼtájuíi xóo “Iñá wajinʼ”, índo̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mayúscula nandoo gáʼthúu̱n náa ndu̱ya̱a̱ xu̱únʼ bi̱ nikháñún. Atayáá IÑÁ WAJINʼ.

  • Hebreo.

    Xígi̱ nindxu̱u̱ timbá aʼphu̱ rí xóo nimajniiʼ Abrán (Abrahán) náa majñúnʼ xa̱bu̱ amorreos bi̱ nixtáa gajmíi̱n. Nda̱wa̱á xúʼko̱ nigumbiʼñún e̱ji̱i̱n Abrahán bi̱ niguwáʼ náa a̱ʼdá xíñíiʼ bi̱ nindxu̱u̱ Jacob, nijmaʼniún xígi̱ kaʼnii numuu rí ajngáa rúʼko̱ nindxu̱u̱ rí nuthi. Mbiʼi rí nixtáa Jesús, ajngáa hebreo nigandawo̱o̱ ga̱jma̱a̱ ajngáa arameo, ajngáa rígi̱ dí niʼthí Jesús gajmíi̱n xa̱bi̱i̱ (Gé 14:13; Éx 5:3; Hch 26:14).

  • Hermes.

    Ninindxu̱u̱ mbáa dios griego, a̱ʼdióo Zeus. Nijmaʼniiʼ xóo bi̱ ni̱jkha̱ kayóo ajngún dioses ga̱jma̱a̱ nindxu̱u̱ dios bi̱ najmaa naʼthí. Ikhaa rúʼko̱ numuu rí xa̱bu̱ Listra nikumu̱ún dí Pablo nindxu̱u̱ Hermes (Hch 14:12).

  • Herodes.

    Apellido ndrígu̱ún xa̱bu̱ bi̱ Roma nigruigi̱i̱n mu mutañajúúnʼ xa̱bu̱ judíos. Herodes bi̱ mba̱a̱ nijmaniiʼ numuu rí niʼni májáanʼ goʼwóo Dios náa Jerusalén ga̱jma̱a̱ nigíʼ maxíyáa Jesús índo̱ nikuʼma dí muradíin e̱ji̱n (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes Arquelao ga̱jma̱a̱ Herodes Antipas, nindxu̱ún e̱ji̱i̱n Herodes bi̱ mba̱a̱, nikhánún rí mutañajunʼ náa mixtiʼkhu mbaaʼ rí niʼtáñajunʼ anu̱ún (Mt 2:22). Antipas ninindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ ñajunʼ maski ajndu xa̱bu̱ xuajin nutháán rey, ikhaa niʼtáñajunʼ mbá ajtsú tsiguʼ tikhu índo̱ Jesús nixtáa raʼtáraʼa, ikháá má nixtáa raʼtáñajunʼ índo̱ nirígá dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Hechos capítulo 12 (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Nda̱wa̱á Herodes Agripa I, a̱ʼdá xíñíiʼ Herodes bi̱ mba̱a̱, na̱nguá niʼtáñajunʼ mbayuuʼ índo̱ ángel ndrígóo Dios nixíyáa (Hch 12:1-6, 18-23). Nda̱wa̱á a̱ʼdióo bi̱ nigumbiʼyuu Herodes Agripa II, nigruigúu rí maʼtáñajunʼ ga̱jma̱a̱ nixtáa raʼtáñajunʼ asndu índo̱ bi̱ judíos nigiʼdu̱u̱n gajmiún bi̱ Roma (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

  • Hin.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí iyooʼ. Gíʼdoo mbá 3,67 litro. Ndiyáá dí xígi̱ mba̱ji̱nʼ eʼngo̱o̱ e̱jni̱ʼ náa mbá hin, numuu rí xúʼko̱ niʼthí historiador Josefo, ikhaa niʼthí dí mbá hin nindxu̱u̱ ikháá má rí a̱jma̱ congios atenienses (Éx 29:40). Atayáá apéndice B14.

  • Homer.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ dí najma̱a̱ náa nudu dí nambánii ga̱jma̱a̱ coro. Naʼni 220 litro, mbíʼthán ga̱jma̱a̱ bato (Le 27:16). Atayáá apéndice B14.

I

  • Ilírico.

    Mbayuuʼ Roma dí niguanúu xígií náa nijniúu Grecia. Pablo ni̱jkha̱nú asndu náa xuajin rígi̱ índo̱ niʼtáraʼaʼ, mú tsékujmaa kaʼwu á mu niʼtáraʼaʼ náa xuajin rígi̱ o i̱ndó ni̱jkha̱nú asndu ikhí (Ro 15:19).

  • Índo̱ gártumuu mbiʼi.

    Nindxu̱u̱ mbiʼi nákhá xóó tséguma gámbáa dí rígá ga̱jma̱a̱ índo̱ gaguma gámbáa o rí xóo xtáa rarígá náa numbaaʼ rí naʼtáñajunʼ Gixa̱a̱. Dí marigá índo̱ gátanga̱a̱ Cristo. Jesús maxnún ikha ángeles mu “muni̱ wájíinʼ bi̱ míjíinʼ náa bi̱ ra̱míjíinʼ” ga̱jma̱a̱ muni gámbíin (Mt 13:40-42, 49). Xa̱bi̱i̱ Jesús ra̱ʼkhá tháán nindúún mbuyáá nguáná “gártumuu mbiʼi” (Mt 24:3). Nákhá Jesús xóó tséjkha̱a̱ mekhuíí, niʼthún xa̱bi̱i̱ rí maxtáa má xúʼko̱ gajmíi̱n asndu índo̱ gártumuu mbiʼi (Mt 28:20). Atayáá MBIʼI XÚGI̱.

  • Iñá mbiʼ.

    Ajngáa rígi̱ na̱ʼkha̱ náa griego ábyssos, rí nandoo gáʼthúu̱n ‹mi̱jnu̱ʼ›, ‹tsétumuu›. Náa Escrituras Griegas Cristianas nandoo gáʼthúu̱n náa xtáa, xóo xtáa mbáa o náa nánguá xóo kaʼnii magajnáa. Ma̱ngaa ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ iñá wajinʼ mú raʼkháa i̱ndó rúʼko̱ nandoo gáʼthúu̱n (Lu 8:​31; Ro 10:7; Ap 20:3).

  • Iñáʼ náa nuduunʼ uva.

    Rígi̱ ninindxu̱u̱ a̱jma̱ iñáʼ rí niguma náa itsí idiʼ, mbá nindxu̱u̱ itháan mi̱jnu̱ʼ ki xóo imbo̱o̱ ga̱jma̱a̱ kajua̱a̱ ga̱jma̱a̱ mbá rigiyooʼ. Iñáʼ dí grígu rijma̱a̱ ikhí nuxuʼduunʼ uva o aceituna, iyooʼ o aceite rí nagájnuu najnu̱ʼ náa i̱mba̱ iñáʼ rí gíwánʼ mi̱jnu̱ʼ. Iñáʼ náa nuduunʼ uva ma̱ngaa najmaa xóo mbá xkri̱da rí Dios manda̱ʼa̱a̱ cuenta (Mt 21:33; Ap 19:15).

  • Iñá wajinʼ.

    Ma̱ndoo manidxu̱u̱ mbóó iñáʼ náa najnguáan mbáa xa̱bu̱ o ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n rí nakháñún xúgíinʼ xa̱bu̱ numbaaʼ ma̱ngaa nambríguii ga̱jma̱a̱ ajngáa hebreo Seol mú náa ajngáa griego nindxu̱u̱ Hades. Nájma̱ ajngáa rígi̱, náa Biblia najmaa mu maʼthí náa nibáánʼ bi̱ nikháñún o náa nduya̱a̱ xu̱únʼ náa ni xándoo muni̱ nimbá ñajunʼ ni má nándáa rí ekumu̱ún (Gé 47:30; Ec 9:10; Mt 27:61; Hch 2:31). Náa griego ajngáa mnēméion ma̱ngaa najuiʼtájuíi xóo “iñáʼ náa nudi̱ín wajinʼ” rí na̱ʼkha̱ náa ajngáa “marmáʼáan a̱jkia̱a̱nʼ”. Ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n rí marmáʼáan a̱jkia̱a̱nʼ xtayáá xa̱bu̱ bi̱ nikháñúu (Jn 5:28, 29).

  • Israel.

    Nindxu̱u̱ rí xóo Dios nixná mbiʼyuu Jacob. Xúʼko̱ nigumbiʼñún xúgíinʼ bi̱ niguwáʼ náa ikhaa. Bi̱ niguwáʼ náa mbá 12 e̱ji̱i̱n Jacob ma̱ngaa nijmaʼniún xóo e̱ji̱i̱n Israel, goʼwóo Israel, xuajin Israel, xa̱bu̱ Israel o israelitas. Índo̱ niwiʼtoo niʼni a̱jma̱ reino mbá ninindxu̱u̱ dí nirígá náa sur ga̱jma̱a̱ i̱mbo̱ʼ norte, dí norte nikánáán mbiʼyuu Israel náa nirígá mbá gu̱wa̱ʼ xuajin majkhaʼ. Nda̱wa̱á xígi̱ nigumbiʼñún cristianos bi̱ kaxtaʼwíin, “Israel ndrígóo Dios” (Gál 6:16; Gé 32:28; Hch 4:10; Ro 9:6).

  • Itsí mba̱a̱.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ nújndú rí nagrigu náa imbo̱o̱ itsí rí nunu̱ ga̱jma̱a̱ tsígáʼ. Náa tapo̱o̱ itsí rí gíʼ agoo najuaʼan mbá ixi̱ mu ma̱ndoo magrigu imbo̱o̱ itsí náa tsu̱du̱u̱. Mbiʼi dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia nirígá itsí rígi̱ náa mámbá guʼwá ga̱jma̱a̱ gu̱ʼu̱ nindxu̱ún bi̱ nurtua̱ʼa̱n. Mu ma̱ndoo muguáʼdáá rí mu̱phu̱ ndayóoʼ marigá itsí rígi̱, ikha jngóo náa Xtángoo ndrígóo Moisés naʼthí rí mbáa xa̱bu̱ bi̱ rígá mbá rí naxnátíʼña xándoo maguanúu ga̱jma̱a̱ itsí dí grígu rijma̱a̱. Itsí rí majkhaʼ nindxu̱u̱ ikháá má xóo itsí rí itháan mba̱ʼu̱, mú rígi̱ nurtua̱ʼa̱n xujkhúʼ (Dt 24:6; Mr 9:42).

  • Itsí rí itháan gíʼdoo numuu.

    Nindxu̱u̱ itsí rí nagiwa̱nʼ náa skínúu mbá guʼwá. Itsí rígi̱ gíʼdoo numuu, ikhaa nagi̱ʼi̱ kayóo mbá nájma̱ níjñúu guʼwá. Nduyáʼ mbá itsí rí itháan gújkhúʼ mu magi̱ʼi̱ kayóo guʼwá mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ xtátsí ndrígóo xuajin. Ajngáa rígi̱ najmaa ma̱ngaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ rí xóo nigi̱ʼi̱ ku̱ba̱ʼ. Ma̱ngaa xúʼko̱ egumbiʼyuu Jesús, “itsí rí itháan gíʼdoo numuu dí nigi̱ʼi̱ ga̱jma̱a̱” congregación cristiana, rí naʼni mbríguii ga̱jma̱a̱ goʼwóo Dios (Ef 2:20; Job 38:6).

  • Iwáá mbiʼi.

    Najmaa ajngáa rígi̱ náa kiʼtáriyaʼ rí na̱ʼkha̱ náa Biblia ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ ajngáa, xóo “índo̱ gártumuu mbiʼi”, mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbiʼi índo̱ naguámbá mbá dí xtáa rarígá (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Mixtiʼkhu má xóo nambánuu, ma̱ndoo maʼni mbá nguáthá tiempo o mba̱yu̱u̱ʼ tsiguʼ. Náa Biblia najmuu ajngáa rígi̱ mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu “iwáá mbiʼi” ndrígóo numbaaʼ rígi̱ índo̱ gáʼkha̱a̱ Jesús (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).

  • Ixi̱.

    Nindxu̱u̱ mbá ixi̱ mbaʼ náa rí najuiʼdujmaa mbáa bi̱ makhañúu. Náa tikhuu xuajin najmún mu muxiyáa mbáa o murajkháa mbáa bi̱ nikháñuu mu muni̱ májthi̱i̱ʼ o mu munimiñúúnʼ eʼwíinʼ. Asirios najmaniún rí tségáwíinʼ a̱jkiu̱ún muradíin xa̱bu̱, najmún ixi̱ kúdú mu mutsraʼangañii bi̱ nurugui̱i̱n. Mú náa xtángoo ndrígu̱ún judíos naʼthí rí bi̱ nutanumáá Dios o bi̱ nduyamajkhún xándú ginii nuradíin ga̱jma̱a̱ itsí o i̱mba̱ xóo nuradíin, nda̱wa̱á nurajkhíin náa ixi̱ mu xúʼko̱ mamiñún eʼwíinʼ (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Nguáná xa̱bu̱ romanos nurajkháa náa ixi̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ makhañúu, frájkháa má xúʼko̱ mbayuuʼ mbiʼi asndu índo̱ nakháñuu ga̱jma̱a̱ numuu rí na̱ʼkhu̱ náa nigawúun, nakándawuuʼ, naxkidxu̱u̱ o rí ndaʼyoo mijkha. O nguáná narígá xó má nini̱i̱ Jesús, rí nudujma clavos náa ñawúúnʼ ga̱jma̱a̱ rajkhúún bi̱ nudujmiin náa ixi̱ (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Atayáá IXI̱ NÁA MAKHAÑÚU.

  • Ixi̱ dí naxná rí ndaʼya.

    Nindxu̱u̱ ixi̱ rí nijuaʼan náa Edén. Náa Biblia na̱nguá eʼthí á mu xndúu naʼni rí maraxtaa. Ixi̱ rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n rí Dios maxnún makuwá kámuu bi̱ maniñúúnʼ muphu xndúu. Náa Apocalipsis nandoo gáʼthúu̱n mbá rí Dios maxnúún makuwá kámuu (Gé 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19).

  • Ixi̱ kúdú.

    Rígi̱ najmún xa̱bu̱ bi̱ nudu mu muni̱ magún xujkhúʼ. Xúʼko̱ má naʼni mbríguii ajngún xa̱bu̱ bi̱ najmañún índo̱ nuxnáá consejo mbáa bi̱ tséndxaʼwóo májánʼ edxu̱u̱. Ajngáa xtaa ratani̱ gawúminaʼ ga̱jma̱a̱ ixi̱ kúdú nasngájma xú kaʼnii xede̱ naʼni gawúminaʼ ikháá má índo̱ najmangu̱u̱ʼ ga̱jma̱a̱ najngúproʼoo ixi̱ kúdú (Hch 26:14; Jue 3:31).

  • Ixi̱ náa makhañúu.

    Náa ajngáa griego najuiʼtájuíi xóo staurós, rí nandoo gáʼthúu̱n mbá ixi̱ jmbu, xóo náa rí nijuiʼdujmaa Jesús. Nda̱a̱ nimbá náa nasngájma dí rígi̱ náa ajngáa griego nandoo gáʼthúu̱n mbá cruz, xóo rí najmún xa̱bu̱ bi̱ tséyamajkuíí Dios nákha xóó tséʼkha̱ Cristo. Ajngáa “ixi̱ náa makhañúu” naʼni makru̱ʼu̱lú xó má rí nandoo gáʼthúu̱n náa ajngáa dí nigumarámáʼ, numuu rí ajngáa staurós najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu índo̱ mbáa nuni̱ gínáa, nuni̱ mamínuuʼ ga̱jma̱a̱ majti dí muraʼníí xa̱bi̱i̱ Jesús (Mt 16:24, nota; Heb 12:2). Atayáá IXI̱.

J

  • Jacob.

    Ninindxu̱u̱ a̱ʼdióo Isaac ga̱jma̱a̱ Rebeca. Nda̱wa̱á Dios nixná mbiʼyuu Israel. Ikhaa ninindxu̱u̱ anu̱ún xa̱bu̱ xuajen Israel (ma̱ngaa nigumbiʼñún israelitas, nda̱wa̱á judíos). Nigiʼdiin mbá 12 e̱ji̱i̱n. Ikhiin ga̱jma̱a̱ bi̱ niguwáʼ náa ikhiin ninindxu̱ún mbá 12 xuajen majkhaʼ ndrígóo xuajen Israel. Jacob nijmaa má xúʼko̱ mu magumbiʼyuu xuajen o xa̱bu̱ xuajen Israel (Gé 32:28; Mt 22:32).

  • Jeobá.

    Náa Biblia me̱ʼpha̱a̱ rí nakánún bi̱ makuwá náa numbaaʼ nuxi̱ʼ nakujmaa itháan dí 7,000 nutu mbiʼyuu Jeobá.

  • Judá.

    Ninindxu̱u̱ bi̱ maʼni a̱jkhui̱i̱n e̱ji̱i̱n Jacob bi̱ nigiʼdaa ga̱jma̱a̱ Lea. Nákhá inu makhañúu Jacob niʼtáriyaʼ dí náa e̱ji̱i̱n Judá maxtáa mbáa xa̱bu̱ ñajunʼ bi̱ maʼtáñajunʼ mba̱yu̱u̱ʼ tsiguʼ. Nákhá Jesús nixtáa xóo xa̱bu̱ numbaaʼ ninindxu̱u̱ bi̱ ni̱ʼkha̱ náa e̱ji̱i̱n Judá. Ma̱ngaa nijmaa mu mixnambiʼíí mbá xuajin chíʼgíiʼ, nda̱wa̱á xúʼko̱ nigumbiʼyuu reino ndrígóo Judá (Gé 29:35; 49:10; Heb 7:14).

  • Judío.

    Xúgi̱ kaʼnii etháán mbáa xa̱bu̱ bi̱ na̱ʼkha̱ náa xuajin chíʼgíiʼ ndrígóo Judá nda̱wa̱á rí niguma gámbáa mbá gu̱wa̱ʼ xuajin majkhaʼ ndrígóo Israel (2Re 16:6). Nda̱wa̱á rí israelitas nitangiín dí nijkha kiʼdiin náa Babilonia nijmaa ajngáa rígi̱ mu miʼthúún tséʼniuu má náa xuajin eguwáʼ (Esd 4:12). Nda̱wa̱á nijmaa náa xúgíʼ numbaaʼ mu miʼthúún xa̱bu̱ israelitas (Est 3:6). Pablo nijmuu ajngáa rígi̱ xóo xkri̱da índo̱ niʼthí rí tséʼniuu má náa e̱ʼkha̱ mbáa xa̱bu̱ mu mani̱ndxu̱u̱ xa̱bi̱i̱ Jesús (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).

K

  • Kamba̱a̱ rí gajkhun.

    Náa Biblia, kamba̱a̱ najmaa xóo mbá xkri̱da rí xóo mbáa xa̱bu̱ naʼni mu Jeobá magruiguíi o xágruiguíi. Xa̱bi̱i̱ Jesucristo najuiʼthá rí kaʼñún “kamba̱a̱”, numuu rí xóo kúwá nasngájma rí guáʼdáá fe náa Jesucristo ga̱jma̱a̱ rí nduyaridáá xkri̱da ndrígóo (Hch 19:9).

  • Kaʼwu ga̱jma̱a̱ kaʼwii.

    Xígi̱ kaʼnii nindxu̱u̱ Jeobá, xúgíʼ rí xóo nandxa̱ʼwáminaʼ nindxu̱u̱ kaʼwu ga̱jma̱a̱ mitsúʼkháan (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11). Índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ numbaaʼ (Mr 6:20; Hch 3:21), dí rígá (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), mbaaʼ (Mt 4:5; Hch 7:33; Heb 9:1) ga̱jma̱a̱ numuu ñajunʼ (Éx 36:4), náa ajngáa hebreo ga̱jma̱a̱ griego nandoo gáʼthúu̱n rí matani̱ wájíʼ, matiejxí nga̱jua̱a̱ʼ o naguma kaʼwi̱i̱ mu makhánáá Dios, nindxu̱u̱ mbá rí niguma wájíʼ mu majmaa náa nduyamajkuíí Jeobá. Náa Escrituras Griegas Cristianas, ajngáa rí najuiʼtájuíi xóo “kaʼwu” ga̱jma̱a̱ “kaʼwii” najmaa mu miʼtá rí xóo májánʼ eʼni mbáa xa̱bu̱ (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).

  • Kislev.

    Nda̱wa̱á dí judíos nitangiín dí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, xígi̱ kaʼnii nixna mbiʼíí dí maʼni mijna gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni ajtsú igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ noviembre asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ diciembre (Ne 1:1, Zac 7:1). Atayáá apéndice B15.

  • Kiʼtáriyaʼ.

    Nindxu̱u̱ mbá ajngáa rí na̱ʼkha̱ náa Dios, rí niwasngájma o mbá rí najuiʼthá rí nandoo Dios. Ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ mbá kiʼsngáa, mbá kiʼtáñajunʼ, mbá rí Dios naraʼwíí maʼni o mbá rí najuiʼthá marigá nda̱wa̱á (Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).

  • Ku̱ba̱ʼ mitsaanʼ.

    Rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n mbá jardín mitsaanʼ. Timbá dí nirígá ninindxu̱u̱ rí Jeobá niʼni náa Edén mu makuwá timbíin xa̱bu̱ numbaaʼ. Índo̱ Jesús frájkaa náa ixi̱, rí niʼthúu̱n xa̱bu̱ bi̱ frájkaa ga̱jma̱a̱ niʼni makro̱ʼo̱o̱ rí náa ku̱ba̱ʼ gi̱i̱ maguajtha̱a̱ mbá ku̱ba̱ʼ mitsaanʼ. Ajngáa rígi̱ na̱ʼkha̱ náa 2 Corintios 12:4 mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu ku̱ba̱ʼ mitsaanʼ dí marigá nda̱wa̱á ga̱jma̱a̱ náa Apocalipsis 2:7, naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu dí rígá mekhuíí (Can 4:13; Lu 23:43).

  • Kulámbra.

    Ninindxu̱u̱ rí naguma ga̱jma̱a̱ xtún xujkhúʼ xóo tsujthu̱nʼ o mugu̱ náa nuxiña̱ʼ vino ga̱jma̱a̱ iyaʼ. Índo̱ vino naʼkhu̱u̱, ikhú nagájnuu jxu̱u̱ʼ ga̱jma̱a̱ naʼni dí ma̱jnu̱ʼ giñánʼ kulámbra. Ikhaa rúʼko̱ numuu rí vino nuxiña̱ʼ náa kulámbra nuxi̱ʼ numuu rí na̱ʼkho̱o̱ʼ. Numuu rí kulámbra wayuu itháan gujkhuʼ ikha jngóo najmídá índo̱ najnu̱ʼ giñánʼ (Jos 9:4; Mt 9:17).

L

  • Legión.

    Ninindxu̱ún soldados romanos bi̱ nikúwá nákhá wajyúuʼ naʼni mbá 4,000 o 6,000 soldados. Náa Escrituras Griegas Cristianas ajngáa ‹legión› mbáa nandoo gáʼthúu̱n mbaʼin wéñuuʼ rí asndu xáʼngo̱o̱ gágixnii (Mt 26:53, nota; Mr 5:9; Lu 8:30).

  • Lepra, bi̱ gíʼdoo nandii lepra.

    Nandii mbiiʼ dí nagiʼdoo náa xuyuuʼ xa̱bu̱. Nandii lepra dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia nindxu̱u̱ itháan mbiiʼ ki xóo nandii lepra dí rígá xúgi̱, numuu rí ma̱ngaa naʼni gachúu xtíin ga̱jma̱a̱ guʼwá. Xa̱bu̱ judío bi̱ nikúwá nákhá wajyúuʼ, nduyáá dí lepra naʼni rí mbáa xa̱bu̱ mani̱ndxu̱u̱ tsagaa ga̱jma̱a̱ xándoo mambajxúu gajmíi̱n eʼwíinʼ. Ikha jngóo ajngáa “matani̱ thanuʼ” ga̱jma̱a̱ “ga̱ʼni̱i̱ a̱jkia̱a̱nʼ” nandoo gáʼthúu̱n rí maʼni a̱jkiu̱u̱n ga̱jma̱a̱ nandii ma̱ngaa rí mani̱ndxu̱u̱ kaʼwii ga̱jma̱a̱ rí maxtriguíi mu mbaʼyamajkuu Dios ma̱ngaa rí ma̱ndoo mambajxúu gajmíi̱n eʼwíinʼ (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

  • Leptón.

    Mbiʼi dí nigumarámáʼ Escrituras Griegas Cristianas ninindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ rí itháan chíʼgíiʼ dí nijmún judíos rí niguma ga̱jma̱a̱ cobre o bronce (Mr 12:42, nota; Lu 21:2, nota).

  • Levadura.

    Nindxu̱u̱ rí nagandawo̱o̱ʼ náa xúwáʼ o náa mbá iyaʼ mu maʼni magayu̱u̱ʼ. Ma̱ngaa xúwáʼ rí nigayu̱u̱ʼ má nagijxi̱i̱ mu maʼni magayu̱u̱ʼ i̱ʼwáʼ xúwáʼ. Náa Biblia najmaa xóo mbá xkri̱da mu miʼthá ga̱jma̱a̱ numuu aʼkhá ma̱ngaa rí nachúu. Ma̱ngaa najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu rí nda̱ja̱a̱ ga̱jma̱a̱ dí najkaroʼoo asndu náá rí asndu tsékujmaa (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).

  • Leví, levita.

    Nindxu̱u̱ bi̱ maʼni ragajtsíin e̱ji̱i̱n Jacob bi̱ nigiʼdaa ga̱jma̱a̱ Lea, xúʼko̱ má nigumbiʼyuu xuajin chíʼgíiʼ. Ajtsíin e̱ji̱i̱n Leví niruiʼta̱a̱ mbá ajtsú rí itháan gíʼdoo numuu náa levitas. Nguáná ajngáa levitas nandoo gáʼthúu̱n mbá xúgíʼ xuajin majkhaʼ, mú tsétu̱ʼu̱u̱n bi̱ naguwáʼ náa goʼwóo ndxajkun Aarón. Xuajin chíʼgíiʼ ndrígóo Leví na̱nguá nikhánáá nimbá mbaaʼ rí nijuiʼthá makánún. Nijuixnún mbá 48 xuajin dí rígá má náa awúu̱n mbaaʼ dí nikhánún i̱ʼwáʼ xuajin (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

  • Libra.

    Rígi̱ nijmaa mu mugiewan ga̱jma̱a̱ rí ki̱wu̱n, káaʼ a̱jma̱ nuthu e̱ʼkha̱ náa Biblia (Jn 12:3; 19:39). Libra romana ki̱wu̱n mbá 327 gramo.

  • Log.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ dí iyooʼ dí naʼthí náa Biblia. Xó má eʼthí náa Talmud judío, naʼni 0,083 hin. Mbá log naʼni xóo 0,31 litro (Le 14:10). Atayáá apéndice B14.

M

  • Macedonia.

    Ninindxu̱u̱ mbaaʼ dí nirígá tsu̱du̱u̱ Grecia rí nijmaʼnuuʼ wéñuuʼ índo̱ niʼtáñajunʼ Alejandro Magno. Ninindxu̱u̱ mbaaʼ náa nda̱wa̱a̱ tsáa kaʼyoo asndu índo̱ nindrigúu xa̱bu̱ romanos. Índo̱ apóstol Pablo ni̱jkha̱ timbá aʼphu̱ náa Europa nindxu̱u̱ mbaaʼ ndrígóo Roma. Pablo ni̱jkha̱ náa mbaaʼ rígi̱ mbá ajtsú nutu (Hch 16:9).

  • Majnguáaʼ iyááʼ, majuatsúwáán.

    Nandoo gáʼthúu̱n rí ‹mamáʼáán náa iyaʼ›, xóo muʼthá rí majnguáanʼ mbá kayuuʼ náa iyaʼ. Jesús nikuʼma rí xa̱bi̱i̱ majngún iyááʼ. Náa Kiʼniraʼmáʼ najuiʼthá ga̱jma̱a̱ numuu rí Juan nikumíinʼ iyááʼ xa̱bu̱, rí nijuatsúwíin ga̱jma̱a̱ espíritu santo ma̱ngaa ga̱jma̱a̱ aguʼ, ma̱ngaa rígá i̱ʼwáʼ (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).

  • Majphú mba̱a̱ ga̱ʼkhu̱.

    Náa ajngáa griego “majphú mba̱a̱ ga̱ʼkhu̱” naʼni rí matatsaʼwamínáʼ ga̱jma̱a̱ numuu mbá tsingíná ma̱ngaa rí matanimíníiʼ gáʼni mbá ga̱ʼkhu̱. Jesús niʼthí rí Jerusalén maraʼnuu mbá “ga̱ʼkhu̱ rí majphú mba̱a̱” rí nimbá miʼtsú xóó tárígá. Ma̱ngaa niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbá “gaʼkhu rí majphú mba̱a̱” dí muraʼníí xúgíinʼ xa̱bu̱ nda̱wa̱á, índo̱ ikhaa gásngájma nguáthá mba̱a̱ tsiakii gíʼdoo (Mt 24:21, 29-31). Pablo niʼthí dí rígi̱ nindxu̱u̱ mbá rí májánʼ maʼni Dios ‹gajmíi̱n bi̱ tséni nuwiinʼ ga̱jma̱a̱ bi̱ tsénimbu̱ún ajngáa rí májánʼ› ga̱jma̱a̱ numuu Jesucristo. Náa Apocalipsis capítulo 19 nakujmaa rí Jesús nindxu̱u̱ bi̱ naxná ikhúún soldados ndrígóo mu maxmínaʼ ga̱jma̱a̱ xujkhú xkawi̱i̱ʼ, reyes bi̱ kúwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ gajmiún soldados ndrígu̱ún (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Ma̱ngaa naʼthí rí “mbaʼin xa̱bu̱” makáwíin náa majphú mba̱a̱ ga̱ʼkhu̱ rígi̱ (Ap 7:9, 14). Atayáá ARMAGEDÓN.

  • Malcam.

    Mbáa ikháá má nindxu̱u̱ Mólek, dios ndrígu̱ún ammonitas bi̱ gíʼdoo itháan numuu (Sof 1:5). Atayáá MÓLEK.

  • Mambajxíín.

    Náa Escrituras hebreas, rígi̱ kuajtuminaʼ ga̱jma̱a̱ tsigijñaʼ rí nuxnaxi̱ mu ma̱ndoo muxuʼmamijná náa Dios ga̱jma̱a̱ rí mbuyamajkuíí. Xó má naʼthí náa Xtángoo ndrígóo Moisés, nuxnaxi̱ tsigijñaʼ rígi̱ mámbá tsiguʼ índo̱ na̱jkha̱nú mbiʼi rí majmangudi̱i̱ aʼkhúún, mu xúʼko̱ ma̱ndoo mambajxíín gajmiún Dios maski ajndu nixudami̱jná aʼkhá. Tsigijñaʼ rúʼko̱ nandoo gáʼthúu̱n tsigijñaʼ ndrígóo Jesús, rí niʼni majngudi̱i̱ mbá kayuuʼ aʼkhúún xa̱bu̱ numbaaʼ mbóó miʼtsú asndu kámuu. Xúʼko̱ niʼni rí xúgíinʼ xa̱bu̱ ma̱ndoo mambajxíín gajmiún Jeobá (Le 23:28; Col 1:20; Heb 9:12; 1Jn 2:2; 4:10).

  • Maná.

    Ninindxu̱u̱ ganitsu rí phú ni̱ʼphu̱ israelitas mbá 40 tsiguʼ náa desierto. Ni̱ʼkha̱ náa Jeobá ga̱jma̱a̱ nijngutiga̱ mbayííʼ xóo índo̱ najngutígú ajmaʼ xúgíʼ miʼcha̱ i̱ndó sábado dí na̱nguá. Timbá miʼtsú dí israelitas nithi “ndiéjunʼ nindxu̱u̱ rígi̱ rá.” Rí náa hebreo nandoo gáʼthúu̱n “¿Man huʼ?” (Éx 16:13-15, 35). Jesús ma̱ngaa niʼthí numuu maná xó mbá xkri̱da (Jn 6:49, 50).

  • Mañu rí nakha.

    Rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n “mañu rí nakha ga̱jma̱a̱ azufre”. Ma̱ngaa nagumbiʼyuu “rí makhañún a̱jma̱ nuthu”. Ikhí najthiin xa̱bu̱ aʼkhá bi̱ tsétanga̱a̱ a̱jkiu̱ún, ma̱ngaa Gixa̱a̱, rí nakháñulú ga̱jma̱a̱ Iñá wajinʼ (o Hades). Índo̱ naʼthí rí náa mañu rí nakha najti rí aguʼ xándoo matsikhá xóo mbáa bi̱ nindxu̱u̱ espíritu, rí nakháñulú ga̱jma̱a̱ Hades, nasngájma dí mañu rígi̱ nindxu̱u̱ dí nandoo gáʼthúu̱n, maguma gámbáa asndu kámuu, raʼkháa náa numíniiʼ asndu kámuu (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).

  • Mataxkrámáanʼ.

    Nuxkrama̱a̱ʼ mbáa mu muxnáá mbá ñajunʼ kiejuunʼ o muni̱ tsajkurámáanʼ, muni̱i̱ a̱jkiu̱u̱n o mu makánáán mbá rí naxná espíritu santo (Nú 27:18; Hch 19:6; 1Ti 5:22).

  • Mbiʼi rí majmangudi̱i̱ aʼkhúún.

    Ninindxu̱u̱ mbá mbiʼi kaʼwu ga̱jma̱a̱ gíʼdoo wéñuuʼ numuu eyáá xa̱bu̱ israelitas, ma̱ngaa mbiʼyuu Yom Kipur (náa hebreo najuiʼthá yohm hakkippurím, rí nandoo gáʼthúu̱n ‹mbiʼi dí nuruguáá›). Nagumariya̱a̱ʼ 10 ñajuunʼ etanim. Mbóó mbiʼi rígi̱ dí mbá tsiguʼ ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ nato̱ʼo̱o̱ náa níʼkhóo guʼwá xtíin rí phú mikaʼwu, tsiguʼ nda̱wa̱á náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Ikhí nuxnaxi̱ eʼdiún xujkhú bi̱ najuixnájxi̱i̱n xóo tsigijñaʼ mu muruguáá aʼkhá ndrígu̱ún ikhiin ga̱jma̱a̱ aʼkhá ndrígu̱ún levitas ma̱ngaa ga̱jma̱a̱ aʼkhá ndrígu̱ún xa̱bu̱ xuajin. Nindxu̱u̱ mbóo mbiʼi kaʼwu rí nagimbúun ga̱jma̱a̱ nurkuéyimijná. Nindxu̱u̱ mbóo mbiʼi sábado, mbiʼi rí tséñajunʼ (Le 23:27, 28; Hch 27:9; Col 1:20; Heb 9:12).

  • Mbiʼi rí mixtanda̱ʼa̱a̱ cuenta.

    Mbiʼi o tiempo rí Dios mandi̱ʼi̱i̱n cuenta xa̱bu̱. Mbáa nindxu̱u̱ mbiʼi rí magudíin bi̱ nijuiʼthá má makhañún. Mú eʼwíinʼ, mbiʼi rígi̱ ma̱ndoo makáwíin mu makuwá kámuu mbiʼi. Jesucristo gajmíi̱n xa̱bi̱i̱ nithi rí nda̱wa̱á marigá mbá “mbiʼi rí mixtanda̱ʼa̱a̱ cuenta”, mixtandiʼíín cuenta bi̱ nduya ga̱jma̱a̱ bi̱ nikháñún (Mt 12:36).

  • Mbiʼi rí nagumaratáá.

    Xúʼko̱ nigumbiʼyuu mbiʼi nákha xóó tséyáa sábado, índo̱ judíos nuniratáá rí majmúún mbiʼi sábado. Mbiʼi rígi̱ naguámbá índo̱ narámáaʼ a̱jkha̱ʼ rí xúgi̱ nuxná mbiʼíí viernes, ikhú má nagi̱ʼdu̱u̱ mbiʼi sábado. Náa xa̱bu̱ judíos mbiʼi nagi̱ʼdu̱u̱ índo̱ naʼni kríná (Mr 15:42; Lu 23:54).

  • Mbiʼi xúgi̱.

    Ajngáa rígi̱ náa griego nindxu̱u̱ aiṓn nandoo gáʼthúu̱n numbaaʼ rígi̱, mbiʼi, tiempo dí nirígá, tiempo dí xtáa rarígá mbá rí gíʼdoo numuu o ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ índo̱ naxtáa mbáa xa̱bu̱ bi̱ gíʼdoo numuu ga̱jma̱a̱ tiempo rúʼko̱ na̱jkha̱nú nagumbiʼyuu xó má mbiʼyuu xa̱bu̱ buʼko̱ o dí xtáa rarígá, mbá xkri̱da xóo “mbiʼi ndrígóo Noé”, “iwáá mbiʼi”. Mú índo̱ náa Biblia naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu “mbiʼi xúgi̱” o “numbaaʼ rígi̱” nandoo gáʼthí ga̱jma̱a̱ numuu dí xtáa rarígá náa numbaaʼ (1Co 2:6; 2Ti 4:10). Nákhá nimbánúún náa Xtángoo, Dios nigíʼdu̱u̱ mbá awan rí tikhuun nixna mbiʼíí, mbiʼi ndrígu̱ún israelitas o judíos. Nda̱wa̱á nijmiuu Jesucristo ga̱jma̱a̱ tsigijñaʼ ndrígóo mu magíʼ i̱mba̱ nuxi̱ʼ awan rí mambáñún i̱ndó bi̱ kaxtaʼwíin. Náa i̱mba̱ nuxi̱ʼ awan rígi̱ nigíʼdu̱u̱ nimbánuu xúgíʼ rí nijuiʼtáriyaʼ wapháá náa Xtángoo. Índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu “mbiʼi”, nandoo gáʼthúu̱n dí nirígá náa numbaaʼ o dí marigá (Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11). Atayáá ÍNDO̱ GÁRTUMUU MBIʼI.

  • Mbiʼyamajkuíí Dios.

    Nindxu̱u̱ rí matani̱ mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ matani̱ ñajuunʼ Jeobá Dios, ma̱ngaa rí matasnga̱jmá dí xtaa ratambáyíí rí ikhaa kaʼyoo maʼtáñajunʼ (1Ti 4:8; 2Ti 3:12).

  • Mediador.

    Ninindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ nañambáá mu a̱jmi̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ nagiʼdu̱u̱n mambaxi̱ín. Náa Biblia naʼthí rí Moisés ninindxu̱u̱ bi̱ niñambáá náa rí nimbánún ga̱jma̱a̱ numuu Xtángoo, Jesús náa rí nimbánún nuxi̱ʼ (Gál 3:19, nota; 1Ti 2:5, nota; Heb 12:24, nota).

  • Medos.

    Nindxu̱u̱ xuajin náa nikúwá bi̱ niguwáʼ náa Madái bi̱ nindxu̱u̱ a̱ʼdióo Jafet. Bi̱ nikúwá náa xkua̱ ndrígóo kúbá iraní, rí ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ xuajin Media. Nákha Pentecostés tsiguʼ 33 ts.n. nikúwá xa̱bu̱ medos náa Jerusalén (Hch 2:9).

  • Mesías.

    Nindxu̱u̱ ajngáa rí nagájnuu náa hebreo rí nandoo gáʼthúu̱n “bi̱ kaxtaʼwíi”. Mú náa ajngáa griego nandoo gáʼthúu̱n Cristo (Da 9:25; Jn 1:41).

  • Mikaʼwu.

    Ninindxu̱u̱ náa timbá níʼkhóo guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios, níʼkhóo rígi̱ ninindxu̱u̱ mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ mixtiʼkhu ki xóo náa rí phú mikaʼwu dí nirígá asndu awúún. Náa níʼkhóo guʼwá xtíin rí mikaʼwu, nirígá candelabro dí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro, náa nikarámáʼ rí ndataun rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro, mesa náa nijngútama pan rí nijuixnájxi̱ ma̱ngaa i̱ʼwáʼ rí nijmaa rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro, náa níʼkhóo guʼwá rí nduyamajkuíí Dios náa rí mikaʼwu, rígá náa nikarámáʼ tsigijñaʼ dí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro ga̱jma̱a̱ ikhí nirígá mbá gu̱wa̱ʼ candelabros rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro ga̱jma̱a̱ mbá gu̱wa̱ʼ mesa náa nijngútama pan rí nijuixnájxi̱ (Éx 26:33; Heb 9:2).

  • Milagro.

    Nindxu̱u̱ mbá dí narígá rí xa̱bu̱ numbaaʼ ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígu̱ún xáʼngu̱u̱n gúni̱, i̱ndó maʼngu̱u̱n muni̱ bi̱ guáʼdáá itháán tsiakii ki xóo xa̱bu̱ numbaaʼ. Náa Biblia nguáná najmuu ajngáa xóo “seña”, “milagro rí tháan mba̱ʼu̱” ga̱jma̱a̱ “ñajunʼ rí nasngájma tsiakii” mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu milagro (Mt 11:20; Hch 4:22; Heb 2:4).

  • Milla.

    Ninindxu̱u̱ rí xóo nigiewan nguáthá mitsínguánʼ, náa Escrituras Griegas Cristianas, i̱ndó najmaa ajngáa rígi̱ náa Mateo 5:41. Mbáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n milla romana rí naʼni xóo 1,479,5 metro rí mbaʼ.

  • Mina.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas, mbá mina naʼni mbá 100 dracmas ga̱jma̱a̱ rí ki̱wu̱n 340 gramo (Lu 19:13).

  • Mirra.

    Nindxu̱u̱ wajyaʼ rí ndataun dí nagájnuu náa mixtiʼkhu xtaʼduun iná ga̱jma̱a̱ tikhuu ixi̱ tsuwanʼ rí mbiʼyuu Commiphora. Nindxu̱u̱ mbá rí nunda̱wa̱a̱ʼ náa aceite kaʼwu rí najmaa mu maxtaʼwíin ga̱jma̱a̱. Ma̱ngaa nuxtajmáán náa xtíin, xia̱woo ga̱jma̱a̱ náa aceite rí najmún mu maxuʼduun ga̱jma̱a̱, ma̱ngaa náa crema rí nuni̱i̱ xuñúnʼ, ma̱ngaa najmún xóo thana índo̱ nunda̱wa̱a̱ʼ ga̱jma̱a̱ vino. Ma̱ngaa najmún mu muxtajmáá xuñúnʼ bi̱ nikháñún mu majuiʼdi̱ín (Éx 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39).

  • Mitsaga.

    Náa Biblia nandoo gáʼthúu̱n rí mbáa o mbá nindxu̱u̱ mitsaga o bi̱ nanújngurámúuʼ xtángoo rí xóo gíʼmaa maʼni, nguáná nandoo gáʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbá rí tsextrigú o na̱nguá nindxu̱u̱ kaʼwu xó má naʼthí náa Xtángoo ndrígóo Moisés (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Hch 10:14; Ef 5:5).

  • Mólek.

    Ninindxu̱u̱ dios ndrígu̱ún ammonitas mbáa nindxu̱u̱ ikháá má Malcam, Milcom o Moloc (Hch 7:43).

  • Moloc.

    Atayáá MÓLEK.

  • Muthu xtóo xuyuuʼ tsáʼkhún.

    Rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n rí muthu mbájndi xtóo xuyuuʼ tsáʼkhúun xa̱biya̱. Rígi̱ ndiyóoʼ maʼnimbánuu Abrahán gajmíi̱n bi̱ naguwáʼ náa ikhaa, mú nánguá má eyóoʼ muni̱ cristianos. Nguáná najmaa xóo xkri̱da (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).

N

  • Náa nakarámáʼ.

    Rígi̱ ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ oro, plata o cobre rí najmaa náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios mu mikarámáʼ rí ndataun, najmaa mu muriya̱a̱ʼ ga̱jma̱a̱ xámbúʼ náa nakarámáʼ tsigijñaʼ ma̱ngaa murigúu ga̱jma̱a̱ mecha rí nikha náa candelabro dí oro. Ma̱ngaa nagumbiʼyuu incensario (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

  • Náa nakarámáʼ tsigijñaʼ.

    Rígi̱ ma̱ndoo miʼni ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ, itsí o ixi̱ náa nda̱wa̱á nutamaʼ ajua̱nʼ mu maʼni mitsídánʼ, ikhí nixnajxi̱ tsigijñaʼ ga̱jma̱a̱ rí ndataun, rígi̱ nindxu̱u̱ mbá rí xóo nduyamajkuíí Dios. Náa timbá níʼkhóo guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios rígá mbá “náa nakarámáʼ tsigijñaʼ rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro” náa najuixnájxi̱ rí ndataun. Niguma ga̱jma̱a̱ ixi̱ rí kagu̱u̱ oro. Rexa̱a̱ rígá mbá “náa nakarámáʼ tsigijñaʼ rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ cobre” nindxu̱u̱ itháan mba̱a̱ mu mikarámáʼ tsigijñaʼ. Mangiin bi̱ nduyamajkhún dioses bi̱ ragájkhun najmún náa nakarámáʼ tsigijñaʼ (Éx 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23).

  • Nagabi̱ín.

    Nindxu̱u̱ índo̱ natanga̱a̱ naxtáa mbáa xa̱bu̱ bi̱ nikháñuu. Náa griego ajngáa anástasis nandoo gáʼthúu̱n ‹nagijxi̱i̱› o ‹natujxi̱i̱›. Náa Biblia najuiʼthá mbá mijna gu̱wa̱ʼ rí nigabi̱ín xa̱bu̱ rí niʼni Jeobá, asndu dí nigabi̱i̱ Jesús. Maski ajndu Elías, Eliseo, Jesús, Pedro ga̱jma̱a̱ Pablo ninigabi̱ín xa̱bu̱, nakujmaa kaʼwu rí tsiakii ndrígóo Dios nijmún. Rí magabi̱ín xa̱bu̱ náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ “bi̱ nini̱ rí májánʼ ga̱jma̱a̱ bi̱ túni̱ rí májánʼ” xúʼko̱ gámbanúu rí nandoo Jeobá (Hch 24:15). Náa Biblia ma̱ngaa naʼthí ga̱jma̱a̱ numún “bi̱ nigabi̱ín ginii” mekhuíí o “timbíin bi̱ nigabi̱ín”, bi̱ nindxu̱ún a̱ngui̱i̱n Jesús bi̱ kaxtaʼwíin ga̱jma̱a̱ espíritu (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

  • Najuiʼninuma.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas naʼthí rí nindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ rí kaʼyoo maxná mbáa xa̱bu̱ (Ne 5:4; Ro 13:7).

  • Najuiʼtá tsrígú.

    Matani̱ miñín o marata̱ dí magíʼnuu mbá dí ra̱májánʼ mbá o mbáa. Mú rígi̱ na̱nguá nindxu̱u̱ dí marata wéñííʼ mbáa o matatsaʼwajmáa. Rí marata tsrígú nindxu̱u̱ dí marata dí magíʼnuu mbá dí ra̱májánʼ mbáa. Á mu Dios nindxu̱u̱ bi̱ naʼthí o mbáa bi̱ ikhaa nagiʼmaa maʼthí, nagiʼdoo numuu ga̱jma̱a̱ nambánuu tsiakii (Gé 12:3; Nú 22:12; Mr 11:21; Hch 23:12; Ro 12:14; Gál 3:10).

  • Nakúwá ngíná.

    Rí xóo nusngajma dí nagawúunʼ a̱jkiu̱ún índo̱ mbáa nakháñúu o ga̱jma̱a̱ numuu mbá gamiéjunʼ dí narígá. Nákhá mbiʼi rí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia xa̱bu̱ naguʼwún makuwá ngíná nguáthá mbiʼi. Xa̱bu̱ numbiyaʼ ngínún ma̱ngaa nugíʼ mbá xtíin kiejuunʼ, nuxtrámáʼ idiʼ edxu̱ún, nuxkuʼtu xtíñún ga̱jma̱a̱ nuxnáá tsoxtún. Nguáná náa nakháñúu mbáa nuthúún magún xa̱bu̱ bi̱ nuruma mu mumbi̱ya̱ʼ (Gé 23:2; Est 4:3; Ap 21:4).

  • Nambánún.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ índo̱ a̱jmi̱i̱n xa̱bu̱ nuxudamijna̱ dí rígá mbá rí munimbaníí o rígá mbá rí muniña̱a̱ʼ runi̱. Ma̱ndoo maʼni Dios gajmíi̱n xa̱bu̱ numbaaʼ, o kaníkhíín xa̱bu̱ numbaaʼ. Nguáná, mbáwíí má tsáa eyóoʼ maʼnimbánuu. Mú nguáná, nájmi̱i̱n ndayóoʼ munimbáníí rí nixudami̱jna̱. Raʼkháa i̱ndó Dios nambánuu gajmíi̱n xa̱bu̱, náa Biblia ma̱ngaa naʼthí rí nambánún xa̱bu̱, xuajin majkhaʼ, xuajin mba̱ʼu̱ ga̱jma̱a̱ mbá nguéjmi̱i̱n xa̱bu̱. Rí itháan gíʼdoo numuu rí nimbánún nindxu̱u̱ rí Dios nimbánuu ga̱jma̱a̱ Abrahán, David ma̱ngaa náa xa̱bu̱ Israel (rí nimbánún náa Xtángoo) ga̱jma̱a̱ náa Israel ndrígóo Dios (nimbánúún nuxi̱ʼ) (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7; Lu 22:29; Hch 3:25; 2Co 3:6; Heb 8:6).

  • Nardo.

    Ninindxu̱u̱ mbá aceite maña̱ʼ rí ndataun ga̱jma̱a̱ minumuu wéñuuʼ. Nagájnuu náa iná rí mbiʼyuu espicanardo (Nardostachys jatamansi). Xa̱bu̱ naguʼwún munda̱wa̱a̱ʼ aceite rí na̱nguá májánʼ wéñuuʼ o nuninduwaʼ rí nindxu̱u̱ aceite nardo. Mbáa rígi̱ numuu rí Marcos ga̱jma̱a̱ Juan ninirámáʼ rí aceite dí “mbawíí nardo” nixtra̱ma̱a̱ʼ Jesús (Mr 14:3; Jn 12:3).

  • Náskoo.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ mbújniúu tsígáʼ rí nagájnuu índo̱ nurujtsi̱ o nundijthíí. Najmaa ajngáa rígi̱ mu miʼtá ga̱jma̱a̱ mbá dí ragíʼdoo numuu o mbá rí tsíñún gúyáá (Sl 1:4, nota; Mt 3:12).

  • Naxtaʼwíi.

    Náa ajngáa hebreo nandoo gáʼthúu̱n ‹mataxtíguíí aceite›, ‹mataxtajmáá› o ‹mataxidirámááʼ›. Nuxidirámááʼ aceite náa edxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ o náa mbá rí majmaa mu mixnájxi̱ náa maguma mbá ñajunʼ kiejuunʼ. Náa Escrituras Griegas Cristianas, ajngáa rígi̱ najmaa mu miʼtá rí nikhánún espíritu santo náa bi̱ nixtaʼwíin mu makuwá mekhuíí (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).

  • Nazareno.

    Nindxu̱u̱ i̱mba̱ xóo nutháán Jesús numuu rí na̱ʼkha̱ náa xuajin Nazaret. Mbáa ajngáa rígi̱ nambríguii ga̱jma̱a̱ ajngáa hebreo rí nandoo gáʼthúu̱n “nakráʼáan” rí nijmaa náa Isaías 11:1. Nda̱wa̱á xúʼko̱ nijmaniún xa̱bi̱i̱ Jesús (Mt 2:23; Hch 24:5).

  • Nazareo.

    Na̱ʼkha̱ náa ajngáa hebreo dí najmaa mu miʼtá “nixtaʼwíi”, “nixnájximinaʼ”, “niguma wájíiʼ”. Nirígá a̱jma̱ enii nazareo: Bi̱ nandún ikhi̱ín mani̱ndxu̱ún ga̱jma̱a̱ bi̱ Dios naʼni rí mani̱ndxu̱ún. Xa̱bekha ga̱jma̱a̱ gu̱ʼu̱ ma̱ndoo muxudamíjna̱ mbá rí kiejunʼ muni̱ náa Jeobá mu makuwá xóo nazareo mbá nguáthá mba̱yu̱u̱ʼ. Bi̱ nandún ikhi̱ín mani̱ndxu̱ún rígá mbá ajtsú dí xándoo muni̱: Xándoo muwa̱a̱n iya najnga̱a̱, ni má i̱ʼwáʼ dí naguma ga̱jma̱a̱ iyooʼ uva, xándoo mi̱ʼda̱ edxu̱ún ga̱jma̱a̱ xándoo murugua̱a̱ mbáa wajinʼ. Bi̱ Dios naʼni mani̱ndxu̱ún nazareo, nanindxu̱ún náa mbá xúgíʼ mbiʼi rí nakúwá, ga̱jma̱a̱ Jeobá naʼthúún ndiéjunʼ gáʼyóoʼ munimbaníí (Nú 6:2-7, Jue 13:5).

  • Ndxajkun.

    Ninindxu̱u̱ bi̱ niwi̱ji̱ inún xa̱bu̱ xuajin náa inuu Dios, niʼsngúún xa̱bu̱ tsáá nindxu̱u̱ Dios ga̱jma̱a̱ xtángoo ndrígóo. Ikhaa ninindxu̱u̱ bi̱ nixnájxi̱ tsigijñaʼ ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ xuajin, ma̱ngaa niʼtájkáan ga̱jma̱a̱ numún. Nákha xóó nda̱a̱ Xtángoo ndrígóo Moisés, bi̱ niʼni ñajunʼ rígi̱ nindxu̱u̱ bi̱ kayá edxu̱u̱ náa guʼwá. Xó má naʼthí náa Xtángoo rí bi̱ ninindxu̱ún ndxajkun nindxu̱ún e̱ji̱i̱n Aarón bi̱ niguwáʼ náa xuajin chíʼgíiʼ ndrígóo Leví ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ levitas numbañún. Mú índo̱ nimbánuu nuxi̱ʼ, Israel dí rígá mekhuíí ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ mbá xuajin náa kúwá ndxajkun, náa Jesucristo nindxu̱u̱ ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ (Éx 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).

  • Ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱.

    Náa Xtángoo ndrígóo Moisés, ndxajkun bigi̱ gíʼdoo itháan numuu. Náa inuu Dios ikhaa kajkuáa ñawúunʼ xuajin ga̱jma̱a̱ kayá edxu̱u̱ náa eʼwíinʼ ndxajkun. I̱ndó ikhaa ma̱ndoo mato̱ʼo̱o̱ náa phú mikaʼwu, náa mbá níʼkhóo guʼwá xtíin, nda̱wa̱á niʼni náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. I̱ndó nato̱ʼo̱o̱ káaʼ mbá miʼtsu rí mbá tsiguʼ, mbiʼi rí najmangudi̱i̱ aʼkhúún. Ajngáa ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n Jesucristo (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14). Náa Escrituras Griegas Cristianas najmaa mu majuiʼthá ga̱jma̱a̱ numún mbá nguéjmi̱i̱n “ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱”, ajngáa rígi̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ bi̱ itháán guáʼdáá numún náa ndxajkun, mbáa ikhí ma̱ngaa kúwá ndxajkun bi̱ phú kuya̱ edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ bi̱ nutañajúúnʼ mbá 24 grupo ndxajkun (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

  • Ndxo̱o̱ guʼwá rí nduyamajkuíí Dios.

    Ndxa̱a̱ rígi̱ nigumariya̱a̱ʼ mu maguma kaʼwii goʼwóo Dios nda̱wa̱á dí Antíoco Epífanes niʼni gachúu. Ndxa̱a̱ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ 25 ñajunʼ gu̱nʼ kislev ga̱jma̱a̱ ndajyúuʼ mbá migiñuʼ mbiʼi (Jn 10:22).

  • Ndxo̱o̱ guʼwá xtúguá.

    Ma̱ngaa nigumbiʼyuu Ndxo̱o̱ guʼwá xtíin o Ndxo̱o̱ rí naxtagijxi̱i̱. Rígi̱ nigumariya̱a̱ʼ mbiʼi 15 asndu 21 ñajunʼ etanim nirígá rígi̱ ga̱jma̱a̱ numuu dí xa̱bu̱ Israel nirajxi̱i̱ rí nixná iwáá tsiguʼ rúʼko̱. Nindxu̱u̱ mbá mbiʼi tsímáá mu muxnáa núma̱aʼ Jeobá ga̱jma̱a̱ numuu dí niʼni tsajkurámuuʼ rí nidu. Índo̱ xtáa rarígá ndxa̱a̱, xa̱bu̱ nakúwá náa guʼwá xtúguá mu marmáʼáan a̱jkiu̱ún xóo nikúwá índo̱ nigájnún náa Egipto. Xa̱bekha ndayóoʼ rí magún náa Jerusalén mu muniriya̱a̱ʼ ajtsú enii ndxa̱a̱ mbá rí ikhaa nindxu̱u̱ ndxo̱o̱ guʼwá xtúguá (Le 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2).

  • Ndxo̱o̱ Pan dí ragíʼdoo Levadura.

    Timbá rí mbá ajtsú ndxa̱a̱ rí itháán gíʼdoo numuu dí nuniriya̱a̱ʼ israelitas. Nagi̱ʼdu̱u̱ 15 ñajuunʼ nisán, mbiʼi nda̱wa̱á dí nirígá Pascua ga̱jma̱a̱ ndajyúuʼ mbá juwan mbiʼi. Mbiʼi rúʼko̱ i̱ndó naʼphu̱ pan dí ragíʼdoo levadura, mu xúʼko̱ marmáʼáan a̱jkiu̱ún xóo nikúwá nákha nigájnún náa Egipto (Éx 23:15; Mr 14:1).

  • Nefilim.

    Ninindxu̱ún e̱jñu̱ún ángeles bi̱ nirtajxi̱mi̱jna̱ xa̱bu̱ bi̱ niguáʼdiin gajmiún wa̱ʼxiúnʼ xa̱bu̱ numbaaʼ nákhá xóo tséxnúu ruʼwambiʼ ikhiin ninindxu̱ún mixkawiinʼ wéñuuʼ (Gé 6:4).

  • Ngajua rí tsétumuu.

    Xóo najuiʼtájuíi ajngáa jésedh náa hebreo. Nandoo gáʼthúu̱n ngajua rí naxkajxi̱i̱ mbáa mu maʼnimbánuu dí nikudaminaʼ, rí maʼni má xúʼko̱ dí májánʼ, dí mawiji̱ jmbu ga̱jma̱a̱ rí mambajxúu má xúʼko̱ ga̱jma̱a̱ mbáa. Ngajua rígi̱ nindxu̱u̱ dí Dios nasngájmúún xa̱bu̱ numbaaʼ, mú mbáa xa̱bu̱ ma̱ngaa ma̱ndoo masngájmuu i̱mba̱a̱ ngajua rígi̱ (Éx 34:6; Rut 3:10).

  • Ngu̱ʼwa̱ rí mitsúʼkháan.

    Nindxu̱u̱ mbá rí Dios nandoo maʼni rí niyéjxi̱i̱ ngu̱ʼwa̱ mu masngájma mbiʼi rí kaʼyoo, i̱ndó nasngájmúún bi̱ ikhaa nandoo mbuyáá (Mr 4:11; Col 1:26).

  • Nijuiʼtsiwáanʼlú.

    Nindxu̱u̱ mbá rí naguma numáá mu maguma kríya̱a̱ʼ mbáa bi̱ xtáa náa guʼwá e̱jua̱nʼ, mbá náa rí naguma gínáa, namínuuʼ, mbá aʼkhá o mbá náa kaxtúmaa maʼni. Nguáná tséjmanumáá ga̱jma̱a̱ mbújkha̱a̱ (Is 43:3). Mbá xkri̱da, náa Israel jiámá bi̱ nindxu̱ún ejín guaʼnii ga̱jma̱a̱ xujkhúʼ i̱ya̱ bi̱ nagumiin ginii, kaʼñún Jeobá ga̱jma̱a̱ niwaxtaʼwíin mu muni̱ ñajuunʼ ikhaa. Ndiyóoʼ rí miʼtsiwíin o maguma numáá mu ma̱ndoo makáwíin náa rí kaxtumiin muni̱ rígi̱ (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Á mu mbáa xede̱ bi̱ najmangu̱u̱ʼ jngruigo̱o̱ xúʼkhíín ga̱jma̱a̱ naxíyáa mbáa, bi̱ xediu̱u̱ gíʼmaa rí maʼni numa mu xúʼko̱ xákháñúu (Éx 21:29, 30). Mú tséndrigú rí naxná mbáa bi̱ naxíyáa kiejuunʼ ndxájuu (Nú 35:31). Náa Biblia naʼthí rí itháán gíʼdoo numuu nindxu̱u̱ rí Cristo niʼtsiwáánʼ índo̱ ikhaa nixnáximinaʼ xóo tsigijñaʼ mu maʼni káwáánʼ náa aʼkhá ga̱jma̱a̱ rí nakháñulú (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

  • Nisán.

    I̱mba̱ nuxi̱ʼ xóo nigumbiʼyuu gu̱nʼ abib nda̱wa̱á rí nitangiín rí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia. Gu̱nʼ nisán nindxu̱u̱ rí nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario rí najmún mámbá mbiʼi, gu̱nʼ rígi̱ nindxu̱u̱ rí maʼni juwan. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ marzo asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ abril (Ne 2:1). Ndxa̱a̱ pascua rí nuni̱ judío nagumariya̱a̱ʼ 14 ñajunʼ gu̱nʼ Nisán, ikhú má Jesucristo nigíʼ dí magumariya̱a̱ʼ ganitsu wañuu Tátá (Lu 22:15, 19, 20). Ikháá má mbiʼi rúʼko̱ nijuiʼdujmaa náa ixi̱ (Lu 23:44-46).

  • Nixkuʼtu xtíñuu.

    Dí nuxkuʼtu xtíñún nindxu̱u̱ mbá dí xóo nusngajma dí kúwá ngíná judío. Nuxkuʼtu náa aphuu xtíin mu xúʼko̱ maguanúu pa̱ʼtha náa tsu̱xtu̱ún, raʼkháa má xúgíʼ exkuʼturiga̱a̱ rí asndu nánguá kaʼnii mugíʼ (Gé 37:34, Est 4:1, Hch 14:14).

  • Nubúúnʼ xkawiʼ kayuuʼ.

    Ajngáa rígi̱ najuiʼtájuíi náa ajngáa griego pornéia, nandoo gáʼthúu̱n mbá xúgíʼ enii rí xóo xa̱bu̱ nubúúnʼ rí náa xtángoo ndrígóo Dios tsíyoo gáʼyoo. Rígi̱ nindxu̱u̱ índo̱ mbáa nakudaminaʼ aʼkhá ga̱jma̱a̱ i̱mba̱a̱, rí nugujuamíjna̱, rí xa̱bu̱ bi̱ xóó tsédamíjná nubúúnʼ, rí nubúúnʼ kanikhiin xa̱bekha ga̱jma̱a̱ gu̱ʼu̱ ma̱ngaa rí nubúúnʼ gajmiún xujkhúʼ. Náa Apocalipsis índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu religión rí nindxu̱u̱ xóo a̱ʼgu̱ bi̱ nagujuamínáʼ rí najmaʼnuuʼ xóo “Babilonia rí Mba̱a̱”, nindxu̱u̱ numuu rí nimbáxu̱u̱ gajmíi̱n xa̱bu̱ ñajunʼ numbaaʼ mu xúʼko̱ magiʼdoo itháan tsiakii ga̱jma̱a̱ mbújkha̱a̱ (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Atayáá BI̱ NAGUJUAMÍNÁʼ.

  • Nuni̱ aʼkhá gajmiún i̱mba̱a̱.

    Nindxu̱u̱ índo̱ xa̱bu̱ bi̱ nidamijná nubúúnʼ gajmiún mbáa bi̱ na̱nguá ndiya̱a̱ (Éx 20:14; Mt 5:27; 19:9).

  • Nuri̱ya̱ʼ suerte.

    Rí naguʼwún nuni̱ xa̱bu̱ nákha wajyúuʼ mu muraʼwíí rí muni̱. Nundri̱ya̱ʼ itsí majkhaʼ o ixi̱ majkhaʼ náa xtábúxa o náa mbá traste nda̱wa̱á nubajngaa. Rí nagájnuu o dí nuri̱ya̱ʼ nasngájma ndiéjunʼ rí ma̱ndoo muni̱. Nuni̱ rígi̱ nda̱wa̱á rí nutajkáan.

  • Nurkuéyimijná.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ rí mbájkhu nuniña̱a̱nʼ ruphiʼtsu mbá nguáthá mbiʼi. Xa̱bu̱ israelitas nurkuéyimijná índo̱ na̱jkha̱nú mbiʼi rí majmangudi̱i̱ aʼkhúún o índo̱ kúwá náa mbiʼi mingíjyúuʼ ga̱jma̱a̱ índo̱ ndañuúnʼ ikha ndrígóo Dios. Xa̱bu̱ judíos nurkuéyimijná mbá a̱jkhu̱ nuthu rí mbá tsiguʼ mu marmáʼáan a̱jkiu̱ún rí xú kaʼnii niguwáʼ rakúwá. Bi̱ cristianos na̱nguá má extandu̱ʼu̱u̱n dí murkueyimijná (Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).

  • Nuxna ajngún.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ índo̱ mbáa xa̱bu̱ naʼthúu̱n Dios dí rígá mbá rí maʼnimbánuu, maxnájxi̱ mbá tsigijñaʼ, mbá regalo o maʼni mbá ñajunʼ, ma̱ngaa rí maʼni gaʼduunʼ tikhuu dí na̱nguá má nindxu̱u̱ ra̱májánʼ. Ma̱ngaa nuxná ajngún mu muthi rí gajkhun nindxu̱u̱ mbá rí ndiyáá o mbá rí nakudaminaʼ mbáa xa̱bu̱ maʼnimbánuu o xáʼnimbánuu. Índo̱ nuxná ajngún nindxu̱u̱ náa mbáa xa̱bu̱ bi̱ itháán gíʼdoo numuu, mú itháan náa Dios. Jeobá nixná ajngóo rí gajkhun maʼnimbánuu rí niʼthúu̱n Abrahán (Gé 14:22; Heb 6:16, 17).

  • Nuxpajtii.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas naʼthí rí najmún látigo mu muxpajxtii ga̱jma̱a̱ mbáa rí trámáʼ xndúu o rí mikúdú náa inuu (Jn 19:1).

O

  • Olíbano.

    Ninindxu̱u̱ mbá rí nijndooʼ o wajyooʼ ixi̱ ga̱jma̱a̱ rí nagájnuu náa xtáʼdu̱u̱ iná rí nagumbiʼyuu Boswellia. Índo̱ nakha nagájnuu xu̱u̱ʼ rí ndataun. Nindxu̱u̱ mbá rí nunda̱wa̱a̱ʼ náa rí ndataun dí najmaa náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Ma̱ngaa nugri̱gu náa tsu̱du̱u̱ tsigijñaʼ dí tsígáʼ ga̱jma̱a̱ náa pan dí najuixnájxi̱ dí rígá náa mikaʼwu (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

  • Omer.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ dí naʼni xó mbá 2,2 litro, o mbá décima parte ndrígóo efá (Éx 16:16, 18). Atayáá apéndice B14.

P

  • Palmo.

    Nindxu̱u̱ xóo mbá paskoo ñawáanʼ, dí nagiʼdu̱u̱ náa aʼdióo ñawáanʼ rí mba̱a̱ asndu náa aʼdióo ñawáanʼ rí chíʼgíiʼ índo̱ nataxuájan. Awan rígi̱ nagájnuu náa mbá gúʼxúʼ dí nindxu̱u̱ 44,5 centímetros, ikha jngóo mbá paskoo ñawáanʼ naʼni mbá 22,2 centímetros (Éx 28:16; 1Sa 17:4). Atayáá apéndice B14.

  • Pan rí najuixnájxi̱.

    Nindxu̱u̱ pan rí a̱jma̱ naxtajngujxi̱ majun pan náa mámbá (rí mbá xúgíʼ 12 pan) rí jngútámáʼ náa mesa dí rígá náa níʼkhóo rí kaʼwu náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ guʼwá náa nduyamajkuíí Dios. Ma̱ngaa mbiʼyuu “pan rí krangujxi̱”. Mámbá sábado naxtiʼkhu̱u̱ pan rígi̱ rí najuixnájxi̱ náa Dios. I̱ndó ndxajkun e̱ʼphu̱ pan rí nagajta̱a̱ rúʼko̱ (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).

  • Pascua.

    Nindxu̱u̱ ndxa̱a̱ dí nigumariya̱a̱ʼ mámbá tsiguʼ índo̱ ni̱jkha̱nú 14 ñajunʼ gu̱nʼ abib (rí nda̱wa̱á nigumbiʼyuu nisán) mu xúʼko̱ marmáʼáan a̱jkiu̱ún bi̱ israelitas xóo nikáwíin náa Egipto. Nuxiyáa ga̱jma̱a̱ nuxumbi̱i̱ʼ mbáa a̱ʼdá mugu̱ o mbáa a̱ʼdá tsújtuunʼ nda̱wa̱á naʼphi̱i̱ ga̱jma̱a̱ yaʼwu miʼkhu̱u̱n ma̱ngaa pan dí ragíʼdoo levadura (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

  • Pectoral.

    Nindxu̱u̱ mbá xtíin náa tima itsí mitsaanʼ dí nagiʼma náa tso̱xto̱o̱ ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ náa Israel mámbá rí nato̱ʼo̱o̱ náa rí Mikaʼwu. Nagumbiʼyuu, “xtíin dí magiʼma náa tsoxto̱o̱ ndxajkun rí majmaa mu mbiʼyáá ndiéjunʼ eraʼwíí maʼni Dios” numuu rí ikhí ma̱ngaa gíʼma Urim ga̱jma̱a̱ Tumim, dí najmaa mu mbiʼyáá dí niraʼwíí maʼni Jeobá (Éx 28:15-30). Atayáá apéndice B5.

  • Pentecostés.

    Ninindxu̱u̱ dí maʼni raga̱jma̱ ndxa̱a̱ rí itháan mba̱ʼu̱, náa xúgíinʼ xa̱bekha judíos ndiyóoʼ muniriya̱a̱ʼ náa Jerusalén. Náa Escrituras Hebreas ndxa̱a̱ rígi̱ nagumbiʼyuu Ndxa̱a̱ índo̱ naxtagímbóó o Ndxo̱o̱ xmáná, mú náa Escrituras Griegas Cristianas nindxu̱u̱ Pentecostés rí nagumariya̱a̱ʼ 50 mbiʼi nda̱wa̱á rí 16 ñajunʼ gu̱nʼ nisán (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).

  • Pergamino.

    Nindxu̱u̱ xtún mugu̱, tsujtuunʼ o ejín xede̱, nijmún ikhí mu muniraʼmáʼ. Ndajyúuʼ itháan ki xóo papiro ga̱jma̱a̱ nijmaa mu miʼnirámáʼ rí naʼthí náa Biblia. Mbáa pergaminos dí Pablo nindo̱ʼo̱o̱ Timoteo ninindxu̱u̱ tikhuu dí nigájnuu náa Escrituras Hebreas. Tikhuu rollo dí nikujmaa náa mar Muerto nindxu̱u̱ pergaminos (2Ti 4:13, nota).

  • Pim.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱, xóo nuruma filisteo dí nunu̱u̱ ajua̱nʼ. Náa nindii arqueólogo náa Israel nikujma̱a̱ mbaʼa itsí dí nugiewan ga̱jma̱a̱ dí nirígá nákha wájyúuʼ náa tima consonante hebreo náa na̱ʼkha̱ ajngáa pim, dí ki̱wu̱n naʼni 7,8 g (0,2508 oz tr), dí naʼni xóo 0,67 siclos (1Sa 13:20, 21).

  • Pinzas.

    Rígi̱ niguma ga̱jma̱a̱ oro, najmún náa guʼwá xtíin ma̱ngaa náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios mu mutsijui̱i̱ʼ agiuuʼ lámpara (Éx 37:23).

  • Poste rí mitsúʼkháan.

    Ajngáa hebreo (ʼasheráh) nandoo gáʼthúu̱n 1) mbá poste rí nandoo gáʼthúu̱n Aserá, diosa cananea bi̱ naʼni rí muguaʼdíin e̱ji̱n, o 2) mbá xtiʼkhuu diosa bigi̱. Nakujmaa dí ninindxu̱u̱ poste rí wájun, raʼkháa má kañiiʼ niguma ga̱jma̱a̱ ixi̱. Mbáa ninindxu̱u̱ poste rí na̱nguá kiʼtháá o ixi̱ (Dt 16:21, Jue 6:26, 1Re 15:13).

  • Presencia.

    Tikhuu rí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Escrituras Griegas Cristianas nandoo gáʼthúu̱n índo̱ gátanga̱a̱ Jesucristo xóo Rey mesiánico. Rígi̱ nirígá índo̱ nigruigú rí maʼtáñajunʼ ga̱jma̱a̱ mambáa índo̱ gáʼni iwáá mbiʼi rí kuwáanʼ. Rí mata̱nga̱a̱ Cristo na̱nguá eyoo gáʼthúu̱n rí maʼkha̱a̱ ga̱jma̱a̱ mbá nacha̱ gáʼgáa. Rígi̱ mbajyúuʼ mbá nguáthá mbayuuʼ mbiʼi (Mt 24:3).

  • Procónsul.

    Ninindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ ñajunʼ bi̱ itháan gíʼdoo numuu náa mbayuuʼ Roma. Ikhaa nigiʼdoo ñajunʼ rí maʼnimbánuu xkujndu ga̱jma̱a̱ niʼtáñajúúnʼ soldados. Maski má ajndu dí niraʼwíí maʼni ndayóoʼ má mbaʼyoo Senado romano (Hch 13:7, nota; 18:12).

  • Proverbio.

    Nindxu̱u̱ mbá nguáthá ajngáa náa nagájnuriyo̱o̱ʼ ku̱ma̱ dí rígá mbá dí naʼsngáa o naʼthí mbá rí gajkhun ga̱jma̱a̱ káaʼ nguéjma̱ ajngáa. Proverbios rí na̱ʼkha̱ náa Biblia ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ mitsaanʼ ga̱jma̱a̱ xáʼnga̱a̱ʼ gákrua̱ʼa̱a̱ʼ. Ajngáa rí najmaa mu maʼthí rí gajkhun nindxu̱u̱ ndaʼya, nguáná najmuu xkri̱da mu maʼthí. Tikhuu proverbios ni̱jkhánú nijmaʼnuuʼ wéñuuʼ dí najmún xa̱bu̱ mu muni̱ majthi̱i̱ʼ mbáa o mutawéñííʼ (Ec 12:9; 2Pe 2:22).

  • Puzu.

    Nindxu̱u̱ iñáʼ náa na̱jni̱ʼ iya ruʼwa o náa natsuwooʼ dí na̱ʼkha̱ náa iduu. Nguáná iñáʼ rígi̱ na̱nguá ka̱jni̱ʼ iyaʼ.

Q

  • Querubín.

    Nindxu̱u̱ ángel bi̱ gíʼdoo mbá ñajunʼ mba̱a̱. Mú tsémbríguíi ga̱jma̱a̱ mbáa serafín (Gé 3:24; Éx 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).

R

  • Rabí.

    (Rabbóni), maestro. Nákhá xóó tséxtáa Jesús, ajngáa rígi̱ ni̱jkha̱nú nijmaa mu muthán mbáa ga̱jma̱a̱ gamajkhu rí nandoo gáʼthúu̱n “bi̱ mba̱a̱, bi̱ májáanʼ”. Xígi̱ kaʼnii ninda̱ʼa̱ magumbiʼñúún tikhun xa̱bu̱ bi̱ najmañún ga̱jma̱a̱ bi̱ nusngáa Xtángoo (Mt 23:6, 7, nota).

  • Rí jmbu.

    Náa Biblia naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu xó má nambánii ga̱jma̱a̱ ajngóo Dios rí nindxu̱u̱ májánʼ ga̱jma̱a̱ dí ra̱májánʼ. Ma̱ngaa najuiʼtájuíi xóo dí gajkhun ga̱jma̱a̱ dí májánʼ (Gé 15:6; Dt 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33).

  • Rí májánʼ wéñuuʼ a̱jkiu̱u̱n.

    Náa griego ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n mbá rí nagui̱i̱ o mitsiʼyá. Mú itháan má nandoo gáʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbá regalo rí najuixná o índo̱ mbáa naxná numuu rí májáanʼ a̱jkiu̱u̱n. Índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí májánʼ wéñuuʼ a̱jkiu̱u̱n Dios, nandoo gáʼthúu̱n ga̱jma̱a̱ numuu regalo rí naxná Dios rí tségiʼthu̱u̱n nimbá rí magruigúu. Nindxu̱u̱ mbá rí xóo nasngájma rí májáanʼ a̱jkiu̱u̱n Dios ga̱jma̱a̱ rí nandoo kaʼñún xa̱bu̱ numbaaʼ. Ma̱ngaa náa ajngáa griego najuiʼtájuíi xóo “matani̱ mbá péñu” ga̱jma̱a̱ “regalo dí maraxna ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkia̱a̱nʼ”. Nandoo gáʼthúu̱n mbá rí makánáá mbáa xa̱bu̱ rí ikhaa nda̱a̱ rí niʼni mu magruigú o kaʼyoo makánáá, bi̱ naxná i̱ndó naʼni numuu rí májáanʼ a̱jkiu̱u̱n (2Co 6:1; Ef 1:7).

  • Rí mata̱nga̱a̱ a̱jkia̱a̱nʼ.

    Índo̱ náa Biblia naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱, nindxu̱u̱ índo̱ mbáa xa̱bu̱ nariʼkhu̱u̱ rí xóo naʼni numuu rí nagawúunʼ wéñuuʼ ga̱jma̱a̱ xóo niʼni nákhá ginii, mbáa numuu mbá dí ra̱májánʼ niʼni o mbá dí táʼni. Índo̱ mbáa gajkhun natanga̱a̱ a̱jkiu̱u̱n nariʼkhu̱u̱ rí naʼni (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).

  • Rí nagúgoo ga̱jma̱a̱.

    Nindxu̱u̱ rí nagúgoo ga̱jma̱a̱ e̱jna̱ rí nimbánuu, náa rí ndxajkun bi̱ kayá edxu̱u̱ naxtíjyóo ga̱jma̱a̱ eʼdiuu tsigijñaʼ rí najuixnájxi̱ mbiʼi rí najmangudi̱i̱ aʼkhúún. Náa ajngáa hebreo ajngáa rígi̱ nandoo gáʼthúu̱n ‹matruguáá [aʼkhá]› o ‹majngudi̱i̱ [aʼkhá]›. Ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ oro ga̱jma̱a̱ trámiiʼ querubines náa mámbá rawuunʼ. Mú nguáná káaʼ má nagumbiʼyuu xóo “nagúgoo ga̱jma̱a̱” (Éx 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5).

  • Rí ndataun.

    Ninindxu̱u̱ wajyaʼ rí kandawo̱o̱ʼ ga̱jma̱a̱ dí ndataun dí mañúú ekha, ga̱jma̱a̱ índo̱ nakha, xu̱u̱ʼ ndataun. Náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios nutsikha rí ndataun dí a̱jkhu̱ enii rí kandawo̱o̱ʼ. Nutsikha miʼcha̱ ga̱jma̱a̱ wakíʼ náa awúu̱n rí mikaʼwu; mbiʼi rí najmagudi̱i̱ʼ aʼkhá, nakha náa awúu̱n rí phú mikaʼwu. Ma̱ngaa nandoo gáʼthúu̱n rí nutajkháan xa̱bi̱i̱ Dios bi̱ guájun jmbu. Bi̱ nindxu̱ún cristianos nánguá extandu̱ʼu̱u̱n mutsi̱kha rí ndataun (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).

  • Rí phú mikaʼwu.

    Ninindxu̱u̱ níʼkhóo rí gídáʼ itháan awúu̱n náa guʼwá xtíin ga̱jma̱a̱ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios, ma̱ngaa nigumbiʼyuu kaʼwu ndrígu̱ún bi̱ kaʼwiin. Awúu̱n rúʼko̱ nirígá e̱jna̱ rí nimbánuu. Náa Xtángoo ndrígóo Moisés naʼthí rí i̱ndó ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ ma̱ndoo mato̱ʼo̱o̱ ikhí mbóó mbiʼi rí mbá tsiguʼ, mbiʼi rí najmangudi̱i̱ aʼkhúún (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).

  • Rollo.

    Ninindxu̱u̱ paska rí ki̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ xtá o papiro rí nigumarámáʼ náa mbóó inuu ga̱jma̱a̱ naxtámbroʼoo náa mbá ixi̱. Rí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia nigumarámáʼ náa rollos numuu rí xúʼko̱ egijxi̱i̱ libros nákha ginii (Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).

S

  • Sábado.

    Náa Biblia naʼthí rí ninindxu̱u̱ ndxa̱a̱ rí nini̱ xa̱bu̱ judíos índo̱ námbáa xmáná, rí xúgi̱ najmaʼnuuʼ xóo sabbat. Rígi̱ na̱ʼkha̱ náa ajngáa hebreo rí nandoo gáʼthúu̱n ‹mbiya̱a̱ xa̱a̱ʼ› o ‹naguámbá›. Nindxu̱u̱ mbiʼi juwan náa xmáná ndrígu̱ún xa̱bu̱ judíos (mbiʼi rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ índo̱ narámáanʼ a̱jkha̱ʼ mbiʼi viernes asndu índo̱ narámáanʼ a̱jkha̱ʼ mbiʼi sábado). Mbiʼi sábado tséguma nimbá ñajunʼ, i̱ndó ñajunʼ rí naʼni ndxajkun náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Ma̱ngaa najmaʼnuuʼ xóo sábado mbiʼi dí nigumariya̱a̱ʼ ndxa̱a̱ náa awúu̱n mbá tsiguʼ, xúʼko̱ má índo̱ narámuuʼ juwan tsiguʼ ga̱jma̱a̱ índo̱ narámuuʼ 50 tsiguʼ. Índo̱ na̱jkha̱nú tsiguʼ sábado, nuniña̱a̱ʼ ku̱ba̱ʼ mbayáa jxu̱u̱ʼ ga̱jma̱a̱ nánguá erumiin a̱ngiu̱ún mu muni̱i̱ gidxawún. Ikha rí na̱ʼkha̱ náa Xtángoo ndrígóo Moisés rí gíʼmaa miʼnimbáníí mbiʼi sábado kaʼnii má maʼnga̱a̱ʼ matanimbáníí, mú bi̱ nindxu̱ún xa̱bu̱ ede̱ nigún runi̱raʼmáaʼ itháan, índo̱ ni̱ʼkha̱ Jesús ninindxu̱u̱ mingíjyúuʼ wéñuuʼ matanimbáníí xúgíʼ (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).

  • Saduceos.

    Ninindxu̱ún mbá nguéjmi̱i̱n xa̱bu̱ judíos bi̱ guáʼdáá wéñuuʼ ga̱jma̱a̱ ndxajkun bi̱ guáʼdáá ñajunʼ náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Nunigaʼduunʼ xúgíʼ rí nuthi bi̱ fariseos ga̱jma̱a̱ rí naguʼwún nuni̱. Tsénimbu̱ún rí magabi̱ín xa̱bu̱ ni má rí kúwá ángeles. Táʼndún gúyáá Jesús (Mt 16:1; Hch 23:8).

  • Salmo.

    Nindxu̱u̱ ajmúú rí naguma mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ Dios. Dí nudi̱i̱ ga̱jma̱a̱ nuni̱ ajmúú nindxu̱u̱ rí xóo nuxnáá gamajkhu Jeobá Dios, mbá xkri̱da, náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios dí nirígá náa Jerusalén xa̱bu̱ bi̱ nagún ikhí nuni̱ xígi̱ kaʼnii (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

  • Samaria.

    Ninindxu̱u̱ xuajin rí phú ndiyá edxu̱u̱ mbá 200 tsiguʼ náa reino dí nirígá xígií náa norte dí nigumbiʼyuu Israel, náa nirígá mbá gu̱wa̱ʼ xuajin majkhaʼ, xúʼko̱ má nigumbiʼyuu náa xúgíʼ mbaaʼ rí niʼtáñajunʼ. Xuajin rígi̱ nigrigu náa mbá kúbá rí xúʼko̱ má mbiʼyuu. Nákha ni̱ʼkha̱ Jesús, xuajin Samaria nirígá náa tsu̱du̱u̱ Galilea mú Judea nirígá kawáá. Índo̱ Jesús nijngruigo̱o̱ raʼtáraʼa táʼga̱ náa mbaaʼ rígi̱, mú nguáná ninújngoo ikhí ga̱jma̱a̱ niʼtámíjná gajmíi̱n xa̱bu̱. Pedro niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí maʼni raga̱jma̱ llave ndrígóo Reino índo̱ samaritanos nindrigú espíritu santo (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14).

  • Samaritanos.

    Nákha ginii xígi̱ kaʼnii nigumbiʼñún israelitas bi̱ nikúwá náa mbá gu̱wa̱ʼ xuajin majkhaʼ dí nirígá xígií náa norte, mú nda̱wa̱á rí asirios nitu̱ʼu̱u̱n náa Samaria nákha tsiguʼ 740 ts.g., xúʼko̱ má nigumbiʼñún xa̱bu̱ bi̱ asirios nigún kudiin makuwá ikhí. Mbiʼi rí nixtáa Jesús, samaritanos nindxu̱ún bi̱ nikúwá náa mbá religión dí nirígá náa Siquem ga̱jma̱a̱ Samaria. Bi̱ kúwá ikhí i̱mba̱ nuthu xóo rí nunimbu̱u̱n ki xóo bi̱ judíos (Jn 8:48).

  • Sanedrín.

    Ninindxu̱u̱ mbá guʼwá ñajunʼ ndrígu̱ún xa̱bu̱ judío dí nirígá náa Jerusalén. Nákha mbiʼi rí nixtáa Jesús xa̱bu̱ bi̱ nikúwá ikhí nindxu̱ún mbá 71, náa nixtáa ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ bi̱ niguáʼdáá ñajunʼ rúʼko̱, ma̱ngaa bi̱ nikúwá náa guʼwún, xabuanii, bi̱ ndiya̱ edxu̱u̱ náa xuajin majkhaʼ, bi̱ ndiya̱ edxu̱u̱ náa mbá guʼwá ga̱jma̱a̱ bi̱ nisngáa xtángoo (Mr 15:1, nota; Hch 5:34, nota; 23:1, 6).

  • Satanás.

    Náa ajngáa hebreo nandoo gáʼthúu̱n “naʼni ga̱jma̱a̱”. Nandoo gáʼthúu̱n Gixa̱a̱, bi̱ tsíyoo gáʼyoo Dios (Job 1:6; Mt 4:10, nota). Náa Escrituras Griegas Cristianas, ajngáa “Satanás” nguáná najuiʼtájuíi náa ajngáa griego diábolos rí nandoo gáʼthúu̱n “bi̱ naʼni nduwaʼ”. Satanás nikhánáá mbiʼyuu xóo bi̱ “naʼni nduwaʼ” numuu rí ikhaa nindxu̱u̱ bi̱ phú naʼthá numuu ma̱ngaa naʼthí dí minduwaʼ ga̱jma̱a̱ numuu Jeobá, numuu ajngóo ga̱jma̱a̱ mbiʼyuu rí kaʼwu (Jn 8:44; Ap 12:9, nota).

  • Sea.

    Nindxu̱u̱ rí nixtiewan ga̱jma̱a̱ rí nijndooʼ. Nindxu̱u̱ ikháá xó má bato, mu bato nijmaa mu mugiewan ga̱jma̱a̱ dí iyooʼ, naʼni xóo mbá 7,33 litro (2Re 7:1). Atayáá apéndice B14.

  • Seminit.

    Ajngáa dí najmún náa ajmúú dí nandoo gáʼthúu̱n ‹migiñuʼ›, najmaa mu mbiʼyáá dí gíʼmaa mawáán mba̱a̱. Ma̱ngaa najmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu ajua̱nʼ dí najmaa mu mawáán mba̱a̱. Náa ajmúú najmaa mu mbiʼyáá dí gíʼmaa mawáán mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ mu muni̱ ajmúú xó má ejkha̱ (1Cr 15:21, Sl 6:edxu̱u̱, 12:edxu̱u̱).

  • Siclo.

    Nindxu̱u̱ dí najmún xa̱bu̱ hebreo mu mugiewan ga̱jma̱a̱ ma̱ngaa najmún xóo mbújkha̱a̱. Ki̱wu̱n 11,4 gramo. Mbáa índo̱ najmaa ajngáa “ki̱wu̱n xó má rí najmaa náa dí mikaʼwu” nandoo gáʼthúu̱n rí gíʼmaa maʼni ki̱wu̱n xó má ki̱wu̱n dí rígá náa guʼwá xtíin. Mbáa rígá mbá siclo o awan rí nigiewan ga̱jma̱a̱ dí i̱ndó rey najmuu dí rígá náa goʼwóo, nindxu̱u̱ mixtiʼkhu xóo rí najmún eʼwíinʼ xa̱bu̱. (Éx 30:13). Atayáá apéndice B14.

  • Siervos ministeriales.

    Náa griego ajngáa rígi̱ nindxu̱u̱ diákonos, rí najuiʼtájuíi xóo “bi̱ nañambáá”, gajkhun má rí xúgíinʼ xa̱bi̱i̱ Dios nindxu̱ún bi̱ nuñambáá, mú ajngáa diákonos (siervos ministeriales) nandoo gáʼthúu̱n itháan ga̱jma̱a̱ awan dí rígá náa congregación. Siervos ministeriales nindxu̱ún bi̱ numbañún bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ náa congregación. Mu mbáa ma̱ndoo makhánáá ñajunʼ rígi̱ ndayóoʼ maʼnimbánuu xúgíʼ ikha rí kaʼyoo (1Ti 3:8-10, 12).

  • Siván.

    Índo̱ ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, xígi̱ kaʼnii nixna mbiʼíí dí maʼni ajtsú igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni mijna gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ mayo asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ junio (Est 8:9). Atayáá apéndice B15.

  • Sion, kúbá Sion.

    Xúʼko̱ nigumbiʼyuu mbá xuajin rí kúgoo ga̱jma̱a̱ xtátsí dí nirígá náa mbaaʼ ndrígóo Jebús, ikhí nikúwá xa̱bu̱ jebuseos rí niguanúu xígií náa níjniúu Jerusalén. Nda̱wa̱á rí David nigruigú mbaaʼ rúʼko̱, ikhí nigíʼ guʼwá ñajunʼ ndrígóo ga̱jma̱a̱ ni̱jkha̱nú nijmaʼnuuʼ xóo “xuajñuu David” (2Sa 5:7, 9). Índo̱ David ni̱jkha̱ kayóo ikhí e̱jna̱ rí nimbánúún, ikhú kúbá rígi̱ ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ mikaʼwu náa iduu Jeobá. Nda̱wa̱á xígi̱ nigumbiʼyuu asndu náa rawuunʼ guʼwá rí nduyamajkuíí Dios dí rígá náa kúbá Moria, nguáná xúʼko̱ egumbiʼyuu xúgíʼ xuajin Jerusalén. Náa Escrituras Griegas Cristianas, najmaa xóo xkri̱da (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).

  • Siria, sirios.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas, Siria ninindxu̱u̱ mbayuuʼ Roma ga̱jma̱a̱ Antioquía nindxu̱u̱ xuajin dí naʼtáñajuunʼ. Ma̱ngaa mbaʼa xuajin dí rígá náa mbayuuʼ Siria (rí ma̱ngaa nagumbiʼyuu Aram) xó má naʼthí náa Escrituras Hebreas. Xa̱bu̱ ñajunʼ Siria niyejngoo náa xúgíʼ Palestina (Lu 2:2; Hch 18:18; Gál 1:21).

  • Sirte.

    Xúʼko̱ egumbiʼyuu golfos dí na̱nguá mi̱jnu̱ʼ wéñuuʼ dí rígá náa xígií lamáa ndrígóo Libia, rí naguanúu náa norte ndrígóo África. Xa̱bu̱ bi̱ nagún kuñu̱u̱n barco namíñúún magún ikhí ga̱jma̱a̱ numuu rí jui̱ʼi̱ mixtiʼkhu náa nagímbuminaʼ mámbá rí naʼbajxu̱u̱ lamáa (Hch 27:17).

T

  • Talento.

    Ninindxu̱u̱ mbújkha̱a̱ rí itháan mba̱a̱ dí najmún xa̱bu̱ hebreos. Rí ki̱wu̱n naʼni 34,2 kilo. Mú talento rí nijmún griegos nindxu̱u̱ itháan chíʼgíiʼ rí ki̱wu̱n naʼni 20,4 kilo (1Cr 22:14; Mt 18:24).

  • Tamuz.

    Xígi̱ kaʼnii nigumbiʼyuu rí maʼni a̱jkhu̱ igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos nda̱wa̱á rí niguwáánʼ dí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ junio asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ julio. Atayáá apéndice B15.

  • Tarsis.

    Nákha ginii, ajngáa rígi̱ nijmaa mu mixná mbiʼíí barco dí na̱jkha̱ náa xuajin Tarsis dí nirígá nákha wájyúuʼ (náa xúgi̱ nindxu̱u̱ España). Nakujmaa dí nákha ginii ajngáa rígi̱ nijmaa mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu barcos rí mba̱ʼu̱ dí naʼngo̱o̱ na̱jkha̱ mitsínguánʼ. Salomón ga̱jma̱a̱ Jehosafat nijmún barcos dí xígi̱ kaʼnii mu murangoo ga̱jma̱a̱ dí nugujua̱ (1Re 9:26, 10:22, 22:48).

  • Tártaro.

    Náa Escrituras Griegas Cristianas naʼthí rí nindxu̱u̱ xóo rí mataniʼñáá rí mbá maxpátrígú o matadamaʼan xóo rí nambríguii ga̱jma̱a̱ náa nijtiin ángeles bi̱ túnimbu̱ún nákha mbiʼi ndrígóo Noé. Náa 2 Pedro 2:4, ajngáa nigruiʼíinʼ náa Tártaro (rí ma̱ngaa najuiʼtájuíi xóo tartaróō) rígi̱ tsíyoo gáʼthúu̱n rí “ángeles bi̱ nixudami̱jna̱ aʼkhá” nijtiin náa Tártaro rí xóo naʼthí náa cuento ndrígu̱ún xa̱bu̱ griego. Numuu rí ikhiin nakumu̱ún rí Tártaro nindxu̱u̱ (mbá guʼwá e̱jua̱nʼ dí rígá náa awúu̱n ku̱ba̱ʼ rí mikrína wéñuuʼ náa najtiin dioses bi̱ raguáʼdáá wéñuuʼ numún). Rí phú nandoo gáʼthúu̱n, Dios niríya kaʼñún ñajunʼ dí guáʼdáá ga̱jma̱a̱ nixkríguiin mekhuíí, niʼni rí edxu̱ún magugóo rí mani̱ndxu̱u̱ asndu xóo mikrína mbiʼ mu ní xúyáá rí Dios nandoo maʼni. Náa Biblia naʼthí, rí ikhiin guáʼthi̱i̱n mbá rí nindxu̱u̱ mikrína mbiʼ, xóo muʼthá rí maguma gámbíin mbá kayuuʼ gajmiún bi̱ naʼtáñajúúnʼ, bi̱ nindxu̱u̱ Gixa̱a̱. Ikha jngóo ángeles bi̱ túnimbu̱u̱n nijtiin náa Tártaro xóo muʼtá náa mbá rí nánguá gíʼdoo numuu mbá kayuuʼ. Rígi̱ na̱nguá nindxu̱u̱ “iñá mbiʼ” rí naʼthí náa Apocalipsis 20:1-3.

  • Tebet.

    Índo̱ ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia, xígi̱ kaʼnii nixna mbiʼíí dí maʼni gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni a̱jkhu̱ igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ diciembre asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ enero. Naguʼwún nuthi rí maʼni “gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ” (Est 2:16). Atayáá apéndice B15.

  • Trompeta.

    Nindxu̱u̱ mbá ajua̱nʼ rí matandiyíí, najmaa mu mixná ga̱jma̱a̱ ikha o muni̱ ajmúú. Mbaʼa nuthu aʼwóo trompeta najmaa xóo mbá xkri̱da mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numuu dí naraʼwíí maʼni Jeobá ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ rí gíʼdoo numuu rí na̱ʼkha̱ náa ikhaa (1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).

  • Tsiʼbu.

    Nindxu̱ún xujkhúʼ majkhiinʼ bi̱ nagún mbá jnduʼ. Náa Xtángoo ndrígóo Moisés najuiʼthá rí nindxu̱ún kaʼwiin, ikha jngóo ma̱ndoo muphu̱u̱n. Nindxu̱ún xujkhú mbiinʼ numuu rí nunigámbáa xúgíʼ náa nanújngúún (Éx 10:4; Mt 3:4).

  • Tsígáʼ.

    Mbaʼa nuthu najmaa xóo xkri̱da mu miʼtá ga̱jma̱a̱ numún bi̱ naguwáʼ náa mbáa xa̱bu̱.

  • Tsigijñaʼ.

    Nindxu̱u̱ mbá regalo rí najuixnáá Dios mu mixnáa núma̱aʼ, mu majngudi̱i̱ aʼkhá ga̱jma̱a̱ mu matangi̱ín mambaxíiʼ májánʼ gajmiún Dios. Xa̱bu̱ numbaaʼ náa a̱jkiu̱ún nigájnuu muni̱ rígi̱, bi̱ nigíʼdu̱u̱ niʼni rígi̱ ninindxu̱u̱ Abel. Náa Xtángoo ndrígóo Moisés naʼthí rí xúgíinʼ ndayóoʼ muxnajxi̱ tsigijñaʼ. Nánguá má ndiyóoʼ majuixnáxi̱i̱n xujkhúʼ índo̱ nixnáximinaʼ Jesús xóo tsigijñaʼ. Mbiʼi xúgi̱ xúgíinʼ cristianos nuxnáá má xúʼko̱ gamajkhu Dios rí nindxu̱u̱ xóo mbá tsigijñaʼ (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

  • Tsigijñaʼ dí nakarámáʼ.

    Ninindxu̱u̱ tsigijñaʼ ndrígu̱ún xujkhúʼ rí nijuixnájxi̱ náa nakarámáʼ tsigijñaʼ ga̱jma̱a̱ nixnaxi̱i̱ Dios mbá kañiiʼ xujkhúʼ. Bi̱ naxnáxi tséguanúu ga̱jma̱a̱ nimbá xíʼtoo xuyuuʼ xujkhúʼ, tséʼniuu má á mu xede̱, mugu̱, tsujthu̱nʼ iya̱, mbáa paloma o mbáa a̱ʼdá paloma (Éx 29:18; Le 6:9; Mr 12:33: Heb 10:6).

  • Tsigijñaʼ dí tsímáá.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ rí najuixnájxi̱ náa Jeobá mu musngajma rí nandún makuwá tsímáá gajmiún ikhaa. Tsigijñaʼ rígi̱ na̱ʼkhu̱ bi̱ nixnájxi̱, bi̱ kúwá náa goʼwóo, ndxajkun bi̱ nixnájxi̱ ma̱ngaa ndxajkun bi̱ nuñejunʼ mbiʼi rúʼko̱. Jeobá nagruigú rí mitsaanʼ ndataun xu̱u̱ʼ sébú rí nakha xúʼko̱ má eʼdi rí nindxu̱u̱ vida. Nindxu̱u̱ asndu xóo ndxajkun ma̱ngaa bi̱ nuxnajxi̱ tsigijñaʼ nutrigi̱i̱n nuphiʼtsu mbóó jnduʼ gajmiún Jeobá mu musngajma rí kúwá tsímáá gajmiún (Le 7:11, 32; Dt 27:7).

  • Tsigijñaʼ ga̱jma̱a̱ numuu aʼkhá.

    Ninindxu̱u̱ tsigijñaʼ rí nixnajxi̱ índo̱ túni kiejuunʼ mbá aʼkhá. Nuxnaxi̱i̱n mixtiʼkhu enii xujkhúʼ, xóo xede̱ asndu ejín paloma, xa̱bu̱ nuxna asndu ndiéjunʼ má rí guáʼdáá mu muxnajxi̱ ga̱jma̱a̱ numuu aʼkhúún (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

U

  • Urim ga̱jma̱a̱ Tumim.

    Nindxu̱u̱ rí najmuu ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ mu mbaʼyoo ndiéjunʼ eraʼwíí maʼni Jeobá ga̱jma̱a̱ numuu xkujndu dí narígá náa xuajin. Naguma ikháá má xóo índo̱ nuriyaʼ suerte. Ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ nagruiyáʼ náa awúu̱n xtíin dí gíʼma náa tsoxto̱o̱ índo̱ nato̱ʼo̱o̱ náa awúu̱n guʼwá xtíin. Nakujmaa rí niniña̱a̱nʼ rajmún índo̱ bi̱ babilonios ninigámbáa Jerusalén (Éx 28:30; Ne 7:65).

V

  • Vidente.

    Xa̱bu̱ bi̱ Dios naniñuuʼ dí mikro̱ʼo̱o̱ dí nandoo maʼni, mbáa bi̱ nimbaʼtoo iduu mu mbaʼyoo o mikro̱ʼo̱o̱ dí xa̱bu̱ numbaaʼ xándoo mbuyáá. Ajngáa hebreo na̱ʼkha̱ náa mbá ajngáa dí nandoo gáʼthúu̱n ‹ma̱ta̱ya̱a̱›. Xa̱bu̱ nagún gúñún vidente mu maka̱ánún májánʼ consejo mu munimbaníí xkujndu rí guáʼdáá (1Sa 9:9).

  • Vinagre.

    Iyaʼ migaʼ dí nuni̱ xa̱bu̱ nákha wajyúuʼ índo̱ nuniña̱a̱ʼ vino mba̱yu̱u̱ʼ mbiʼi ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ iyaʼ najnga̱a̱. Bi̱ nurajxi̱i̱ rí nudu nuxuma̱ʼ pan ndrígu̱ún náa vinagre, nindxu̱u̱ mbá rí nambáñún índo̱ naʼni mijkha wéñuuʼ. (Rut 2:14)

X

  • Xa̱bi̱i̱ Herodes.

    Ma̱ngaa najmaʼniúnʼ xóo herodianos. Ninindxu̱u̱ mbá partido bi̱ nimbayíí xa̱bu̱ ñajunʼ judío ga̱jma̱a̱ niñambáá náa dí Herodes nindoo maʼni índo̱ Roma nixtáa raʼtáñajúúnʼ. Mbáa tikhuun saduceos nikúwá náa partido rígi̱. Herodianos nimbájxu̱u̱n gajmiún fariseos mu muxíyáa Jesús (Mr 3:6).

  • Xa̱bu̱ Ñajunʼ ndrígóo Dios.

    O Reino ndrígóo Dios, ajngáa rígi̱ najmaa mu majuiʼthá ga̱jma̱a̱ numuu rí Dios kaʼyoo maʼtáñajunʼ, ikhaa nigíiʼ Cristo Jesús bi̱ nindxu̱u̱ A̱ʼdióo mu mani̱ndxu̱u̱ rey náa Xa̱bu̱ Ñajunʼ bugi̱ (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).

  • Xa̱bu̱ wéñiiʼ.

    Nindxu̱ún espíritu ga̱jma̱a̱ ra̱míjíinʼ ma̱ngaa tsékujmiin ga̱jma̱a̱ guáʼdáá itháan tsiakii ki xóo xa̱bu̱ numbaaʼ. Náa Génesis 6:2, naxná mbiʼñún “e̱ji̱i̱n Dios bi̱ gajkuwiin” ga̱jma̱a̱ náa Judas 6 naxná mbiʼñún, “ángeles”. Tágumiin ra̱míjíinʼ, ninindxu̱ún ángeles bi̱ nirtajximijna̱ mu muguáʼdáá sia̱nʼ gajmiún Dios índo̱ túnimbu̱u̱n nákha mbiʼi ndrígóo Noé ga̱jma̱a̱ niruwamíjna̱ gajmiún Gixa̱a̱ nákha nikujximínáʼ náa inuu Jeobá (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16, nota; Snt 2:19).

  • Xa̱bu̱ xawan.

    Nindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ najmuu tsiakii ndrígu̱ún xa̱bu̱ wéñiiʼ (Hch 13:6).

  • Xa̱bu̱ Xkawi̱i̱ʼ.

    Rígi̱ nindxu̱u̱ i̱mba̱ rí xóo nutháán Gixa̱a̱, bi̱ nawijijthu̱u̱n Dios ga̱jma̱a̱ ikha ndrígóo (Mt 6:13, nota; 1Jn 5:19, nota).

  • Xándú.

    Nindxu̱u̱ mbá xtiʼkhuu ndrígóo mbá dí rígá o rí naku̱mu̱ún dí rígá, xa̱bu̱ najmún rígi̱ mu mbuyamajkuíí dios. Rí matayamajkhún xándú nindxu̱u̱ rí maʼndaaʼ xtañún ga̱jma̱a̱ matasmbatíga̱a̱ʼ inún (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

  • Xawan.

    Nindxu̱u̱ índo̱ najmún tsiakii ndrígu̱ún xa̱bu̱ wéñiiʼ (2Cr 33: 6). Ma̱ngaa nunimbu̱ún dí espíritu ndrígóo mbáa bi̱ nikháñuu rígá xóó ndaʼya ga̱jma̱a̱ ma̱ndoo maʼtámíjná gajmíi̱n bi̱ nduya, mu ma̱ndoo muni̱ rígi̱ ndayóoʼ maʼni mbáa (xa̱bu̱ xawan). Náa griego ajngáa farmakía nindxu̱u̱ “espiritismo”, rí nandoo gáʼthúu̱n ‹najmún drogas›. Najuiʼtájuíi xígi̱ kaʼnii ajngáa rígi̱, numuu rí nákha wajyúuʼ najmún drogas mu munda̱ʼa̱ tsiakii ndrígu̱ún xa̱bu̱ wéñiiʼ mu ma̱ndoo muni̱ xawan (Gál 5:20; Ap 21:8).

  • Xi̱ʼ.

    Náa hebreo ajngáa rúaj ga̱jma̱a̱ náa griego ajngáa pnéuma, rí najuiʼtájuíi xóo “espíritu” mbaʼa rí nandoo gáʼthúu̱n. Nandoo gáʼthúu̱n xúgíʼ rí xa̱bu̱ numbaaʼ tséʼngo̱o̱ gáʼyoo, mú ndaʼyoo tsiakii rí gíʼdoo. Náa ajngáa hebreo ga̱jma̱a̱ griego ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ 1) giñánʼ, 2) tsiakii rí nduya ga̱jma̱a̱ bi̱ kúwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ, 3) tsiakii rí naxkajxi̱i̱ mbáa xa̱bu̱ rí maʼni o maʼthí, 4) mbá ajngáa rí na̱ʼkha̱ náa mbáa bi̱ tsékujmaa, 5) bi̱ nindxu̱ún espíritu ga̱jma̱a̱ 6) tsiakii ndrígóo Dios o espíritu santo (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 27:50; Lu 11:13).

  • Xíliu̱u̱ guʼwá ñajunʼ.

    Rígi̱, rígá náa paʼtatiga̱ ga̱jma̱a̱ nindxu̱u̱ mitsídánʼ gíʼdoo escalero mu matatsimaaʼ ga̱jma̱a̱. Ikhí natrigi̱i̱n xa̱bu̱ ñajunʼ mu muthún xa̱bu̱ dí niraʼwi̱i̱ muni̱. Ajngáa náa “manda̱ʼa̱a̱ cuenta Dios” ga̱jma̱a̱ náa “manda̱ʼa̱a̱ cuenta Cristo” nandoo gáʼthúu̱n awan rí Jeobá nigíʼ mu mandi̱ʼi̱i̱n cuenta xa̱bu̱ numbaaʼ (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).

  • Xtángoo.

    Índo̱ nagumaraʼmáʼ ga̱jma̱a̱ mayúscula timbáa letra, ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ Xtángoo ndrígóo Moisés o mbá witsu libro rí nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ Biblia. Índo̱ nagumaraʼmáʼ ga̱jma̱a̱ minúscula timbáa letra, ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ mbá xtángoo rí na̱ʼkha̱ náa awúu̱n Xtángoo ndrígóo Moisés o mbá ikha rí na̱ʼkha̱ náa xtángoo (Nú 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gál 3:24).

  • Xtángoo ndrígóo Moisés.

    Xtángoo rí Jeobá nixnúu Moisés mu maxnúún xa̱bu̱ Israel náa desierto ndrígóo Sinaí nákha tsiguʼ 1513 ts.g. Ma̱ngaa witsu libro rí nagi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ Biblia nagumbiʼyuu Xtángoo (Mt 5:17; Lu 24:44).

  • Xtíin mi̱du̱.

    Rígi̱ nuxmí ga̱jma̱a̱ xkudi rí xíníʼ mu muni̱ gúxtaa rí najmún mu magijxi̱i̱ tsígáʼ rí najma̱a̱. Nuxmí ga̱jma̱a̱ xtátsiu̱u̱ tsujthuunʼ dí skuniʼ ga̱jma̱a̱ nugíʼ rígi̱ índo̱ kúwá ngíná (Gé 37:34; Lu 10:13).

  • Xúgíʼ enii rí xkawiʼ.

    Ajngáa rígi̱ nijuiʼtájuíi náa griego, asélgueia. Nandoo gáʼthúu̱n índo̱ naguma mbá dí nanujngurámúunʼ náa xtángoo ndrígóo Dios xóo muʼthá índo̱ mbáa naʼni mbá rí nindxu̱u̱ majthi̱ʼ wéñuuʼ. Índo̱ mbáa naʼni xígi̱ kaʼnii, tsésngájma gamajkhu náa bi̱ guáʼdáá mbá ñajunʼ ga̱jma̱a̱ náa xtángoo. Rígi̱ nindxu̱u̱ índo̱ mbáa naʼni mbá rí xkawiʼ wéñuuʼ (Gál 5:19; 2Pe 2:7).

  • Xúʼko̱ gáʼni.

    Ma̱ngaa ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ ‹gajkhun›, ajngáa rígi̱ na̱ʼkha̱ náa hebreo ʼamán, rí nandoo gáʼthúu̱n ‹jmbu’› o ‹rí matanimbaaʼ›. Nuthi ajngáa rígi̱ mu musngajma rí gajkhun munimbáníí rí nixudamijná muni̱, índo̱ nutajkháan ga̱jma̱a̱ índo̱ nuthi rí xúʼko̱ nindxu̱u̱. Náa Apocalipsis najmaa ajngáa rígi̱ mu mixná mbiʼíí Jesús (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ro 1:25; Ap 3:14).

Y

  • Yoku.

    Nindxu̱u̱ mbá ixi̱ mbaʼ rí natámáʼ náa xpajpoo mbáa xa̱bu̱ mu majngrígú rí magu̱ náa mámbá níjniúu; ma̱ngaa nindxu̱u̱ mbá ixi̱ rí nutamaʼ náa rexu̱ún a̱jmi̱i̱n xujkhúʼ (itháan xede̱) mu muxnáá xku̱bi̱ʼ o muxumáá carro. Numuu rí ñumbáá najmún mu magún kudúún ga̱jma̱a̱ rí mikiwu̱n, ikha jngóo yoku nandoo gáʼthúu̱n rí naguma gíníin o rí nutsudaa maʼni mbáa xa̱bu̱. Índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí marígúu yoku o maxpiga̱ʼ nandoo gáʼthúu̱n rí makríya̱a̱ʼ náa dí namínúuʼ (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

Z

  • Zeus.

    Ninindxu̱u̱ dios ndrígu̱ún xa̱bu̱ griegos bi̱ nigiʼdoo itháan numuu. Náa Listra, nikumu̱ún dí Bernabé nindxu̱u̱ Zeus. Mijngii náa Listra nixkamaa mbaʼa náa kiʼnirámáʼ rí naʼthí ga̱jma̱a̱ numún “ndxajkun ndrígióo Zeus” ma̱ngaa numuu “Zeus, dios ndrígóo a̱jkha̱ʼ”. Náa edxu̱u̱ barco rí nitsimuu Pablo nákhá nixtáa náa isla ndrígóo Malta, tima inún “e̱ji̱i̱n Zeus”, bi̱ mbiʼñún Cástor ga̱jma̱a̱ Pólux (Hch 14:12; 28:11).

  • Ziv.

    Xígi̱ kaʼnii mbiʼyuu dí maʼni a̱jma̱ igu̱nʼ náa calendario rí najmún mu muni̱ ñajuunʼ Dios xa̱bu̱ judíos, mú náa calendario dí najmún mámbá mbiʼi nindxu̱u̱ rí maʼni migiñuʼ igu̱nʼ. Gu̱nʼ rígi̱ nagi̱ʼdu̱u̱ ta̱pha̱ gu̱nʼ abril asndu ta̱pha̱ gu̱nʼ mayo. Náa Talmud judío ga̱jma̱a̱ náa i̱ʼwáʼ i̱yi̱i̱ʼ dí nigájnuu nda̱wa̱á dí ni̱jkha̱ kiʼdiin náa Babilonia nigumbiʼyuu iyar (1Re 6:37). Atayáá apéndice B15.