Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

CAPÍTULO 25

“¡Na̱nda̱ʼa̱ dí maʼgá náa César!”

“¡Na̱nda̱ʼa̱ dí maʼgá náa César!”

Pablo támíñúu maʼthí ajngáa rí májánʼ

Dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Hechos 25:1–26:32

1, 2. a) Ndiéjuunʼ nigíʼnuu Pablo rá. b) Xú káʼnii graxe̱ gándoo gúʼnimi̱jna̱ rá.

 PABLO kraʼaa guʼwá ejua̱a̱nʼ náa Cesarea. A̱jma̱ tsiguʼ má dí nitanga̱a̱ náa Judea, xa̱bu̱ judíos nindúún muxiyáá ajtsú nuthu, mú niʼngo̱o̱ niʼni kríyamínáʼ (Hech. 21:27-36; 23:10, 12-15, 27). Pablo ndiʼyoo dí xa̱bu̱ sia̱nʼ bugi̱ mbuyáʼ má xúʼko̱ dí muni̱, ikhaa jngóo niʼthúu̱n xa̱bu̱ ñajunʼ romano bi̱ mbiʼyuu Festo: “¡Na̱nda̱ʼa̱ dí maʼgá náa César!” (Hech. 25:11).

2 Lá nimbáyúu Jeobá Pablo dí niraʼwíí maʼga náa xa̱bu̱ ñajunʼ Roma ráʼ. Ikháánʼlú bi̱ nuʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ numuu Reino nandulú mbuʼyáá xóo exti̱ʼña̱a̱ graxe̱ rígi̱. Náá numuu rá. Numuu dí á mu Jeobá nimbáyúu Pablo dí niraʼwíí maʼga náa César, rígi̱ gámbáyulú mu mbuʼyáá xú káʼnii gúʼni̱ mu ma̱ndoo ‹mumbáyíí ajngáa rí májánʼ mu xúʼko̱ nimbá xárikoo rí majuiʼtáraʼa› náa iwáá mbiʼi rígi̱ (Filip. 1:7).

“Gi̱i̱ náa phú gíʼmaa mambanúu xkujndu” (Hechos 25:1-12)

3, 4. a) Ndiéjuunʼ nindúún muni̱i̱ Pablo xa̱bu̱ sia̱nʼ índo̱ ninda̱ʼa̱ dí maʼga kiʼyáa náa Jerusalén rá. b) Xú káʼnii nikríya̱a̱ʼ xá. c) Xú káʼnii embáyulú Jeobá dí mbiʼi xúgi̱ xó má niʼni ga̱jma̱a̱ Pablo rá.

3 Ajtsú mbiʼi nda̱wa̱á dí nigi̱ʼi̱i̱ xa̱bu̱ ñajunʼ nuxi̱i̱ʼ náa Judea, Festo ni̱jkha̱ náa Jerusalén, ikhí niʼdxawuun dí ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ judíos bi̱ najmaʼniún wéñuuʼ nixrui̱ga̱a̱ Pablo. a Xa̱bu̱ sia̱nʼ bugi̱ nduyáá má dí xa̱bu̱ ñajunʼ nuxi̱i̱ʼ nigruigú kiʼtáñajunʼ dí mbayáʼ maxtáa tsímáá gajmíi̱n ikhiin xó má eʼwíinʼ hebreos. Ikhaa jngóo nitháán Festo dí maʼni mbá péñu maʼga kayaaʼ Pablo náa Jerusalén, ikhí mambanúu ga̱jma̱a̱ numuu, nindúún marigá xígi̱ mu xúʼko̱ ma̱ndoo muguáʼthi̱i̱n Pablo náa kamba̱a̱ muxiyáá. Mú ikhaa táʼni xóo nindúún, ikhaa niʼthún: “Gaguajtaa ga̱jma̱á ni̱ndxu̱ʼ [náa Cesarea] ikháanʼla bi̱ guáʼdáá mbá ñajunʼ [...] ikhí ma̱ndoo mu̱tala náá numuu dí nuxruíga̱a̱” (Hech. 25:5). Xígi̱ kaʼnii niʼni dí Pablo tákháñúu mbiʼi rúʼko̱.

4 Xú káʼnii niʼngo̱o̱ niraʼnuu xúgíʼ rígi̱ Pablo rá. Niʼngo̱o̱, numuu dí Jeobá nijmiuu Jesús mu maxnúu tsiaki̱i̱. Mbá xkri̱da, Jesús niʼthúu̱n ajngáa rígi̱ náa mbá visión: “¡Araʼdáá tsiakii!” (Hech. 23:11). Xúʼko̱ má mangáánʼ dí mbiʼi xúgi̱, numíniiʼ, nuraʼníí mbaʼa ga̱ʼkhu̱ ga̱jma̱a̱ nuta wéñulú. Gajkhun má dí Jeobá tséʼni káwáánʼlú náa xúgíʼ rígi̱. Mú ikhaa naxnúlú ku̱ma̱ ga̱jma̱a̱ “tsiakii dí itháan mba̱a̱ ki xóo dí gíʼdoo mbáa xa̱bu̱” (2 Cor. 4:7).

5. Ndiéjuunʼ niraʼwíí maʼni Festo ga̱jma̱a̱ numuu Pablo rá.

5 Nguáthá mbiʼi nda̱wa̱á, Festo “nigi̱ʼi̱ náa guʼwá ñajunʼ” dí rígá Cesarea. b Náa inúu wíji̱ Pablo ga̱jma̱a̱ bi̱ nixrui̱ga̱a̱. Pablo niʼthún dí ikhaa ragíʼdoo aʼkhúun índo̱ niʼthí: “Tákiéʼkhúnʼ ga̱jma̱a̱ numuu Xtángoo ndrígu̱ún judíos ni má ga̱jma̱a̱ numuu guʼwá rí nduyamajkuíí Dios, ni má ga̱jma̱a̱ numuu César”. Ikhaa ragíʼdoo aʼkhúun, xáʼyóoʼ magida̱ʼ guʼwá ejua̱a̱nʼ. Ndiéjuunʼ lá niraʼwíí maʼni xa̱bu̱ ñajunʼ rá. Ikhaa nandoo maguanúu májánʼ gajmíi̱n judíos, ikhaa jngóo nirajxu̱u̱ Pablo: “Lá nandaaʼ matatsimaaʼ náa Jerusalén ga̱jma̱a̱ rí ikhúúnʼ manimbánuu numaaʼ ikhí ga̱jma̱a̱ numuu xúgíʼ rígi̱ ráʼ.” (Hech. 25:6-9.) ¡Raʼkhí kayuuʼ dí nindoo maʼni! Á mu Pablo naraʼwíí maʼga̱a̱ Jerusalén, xa̱bu̱ sia̱nʼ buʼko̱ maʼndún munimbaníí numuu ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á muxiyáá. Festo niʼni xígi̱ kaʼnii, numuu dí ikhaa tsíyoo dí magiʼdoo xkujndu gajmíi̱n eʼwíinʼ xa̱bu̱ ñajunʼ, xó má niʼni Poncio Pilato índo̱ nixnájxi̱i̱ makhañúu Jesús (Juan 19:12-16). Xúʼko̱ má eni̱ xa̱bu̱ ñajunʼ dí mbiʼi xúgi̱, nuraʼwi̱i̱ muni̱ xó má nanigu̱u̱nʼ mbaʼiin xa̱bu̱. Ikhaa jngóo xáʼniulú tsiánguá á mu xa̱bu̱ ñajunʼ tsénimbáníí májánʼ xkujndu ndrígúlú, maski ajndu rígá náa nasngájma dí na̱nguá kuaʼdáá aʼkhúlú.

6, 7. Náá numuu dí Pablo ninda̱ʼa̱ maʼga náa César, ga̱jma̱a̱ xú káʼnii gándoo gúʼyaridáá xkridoo xá.

6 Xó má eʼyáá Festo nindoo maguanúu májánʼ gajmíi̱n judíos, rígi̱ gáʼni dí migamíi makhañúu Pablo. Ga̱jma̱a̱ numuu dí ikhaa nindxu̱u̱ xa̱bu̱ romano, ikhaa jngóo niʼthí: “Xtáá náa guʼwá ñajunʼ ndrígóo César ga̱jma̱a̱ gi̱i̱ náa phú gíʼmaa mambanúu xkujndu ndrígóʼ. Tániu̱u̱ nimbá dí raʼkhí xa̱bu̱ judíos, xó má ikháán xtaa ratayáá xúgi̱. [...] ¡Na̱nda̱ʼa̱ dí maʼgá náa César!”. Índo̱ mbáa naxná ajngóo ní xándoo gúriʼkui̱i̱. Ikhaa jngóo xa̱bu̱ ñajunʼ niʼthí: “Náa César nitanda̱ʼa̱ mi̱dxu̱ʼ, náa César má gídxúʼ” (Hech. 25:10-12). Índo̱ xa̱bu̱ sia̱nʼ najmún xtángoo mu muni̱ gínáán o murikháá dí nuʼtáraʼa, ikháánʼlú ma̱ndoo mundu̱ʼu̱u̱n xa̱bu̱ ñajunʼ o majmulú xtángoo dí rígá mu mumbáyúmíjnálú (Sal. 94:20). c

7 A̱jma̱ tsiguʼ dí Pablo ni̱gi̱da̱ʼ guʼwá ejua̱a̱nʼ maski ajndu ragíʼdoo aʼkhúun, ikhaa nijuiʼtháán dí ma̱ndoo maʼga mu mambanúu numuu náa Roma. Mú nákhá xóó tségájnuu maʼga, rey Agripa nindoo maʼniniiʼ.

Bi̱ nindxu̱lú cristianos tsémíñulúʼ mu̱ʼgua̱ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ maski ajndu nda̱a̱ aʼkhúlú

“Ninimbo̱ʼ rí niʼthúnʼ” (Hechos 25:13–26:23)

8, 9. Náá numuu dí ni̱jkha̱ rey Agripa náa Cesarea rá.

8 Nguáthá mbiʼi nda̱wa̱á dí Pablo ninda̱ʼa̱ maʼga náa César, rey Agripa ga̱jma̱a̱ ndxájuu Berenice niguwáʼ gúyáá Festo. d Nákha ikhú xa̱bu̱ ñajunʼ mbaʼwu̱u̱n naguʼwún nagún ruñún xa̱bu̱ ñajunʼ nuxu̱u̱nʼ. Rey Agripa niʼthúu̱n dí májánʼ eʼni Festo, niʼni xígi̱ mu mambajxúu ga̱jma̱a̱, ma̱ngaa dí mambáyúu nda̱wa̱á (Hech. 25:13).

9 Festo niʼthúu̱n rey Agripa ga̱jma̱a̱ numuu Pablo, rígi̱ nixkaxi̱i̱ a̱jkiu̱u̱n dí maʼndoo maʼdxawuun. I̱mba̱ néjtsuu a̱jmi̱i̱n xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱ nitri̱gi̱i̱n náa nunimbaníí xkujndu. Mú dí nithi ikhiin tágiʼdoo wéñuuʼ numuu ki xóo dí niʼthí Pablo bi̱ wíji̱ náa inún (Hech. 25:22-27).

10, 11. Xú káʼnii nisngájma gamajkhu Pablo náa rey Agripa, ga̱jma̱a̱ ndiéjuunʼ nindxu̱u̱ dí niʼthí xá.

10 Ga̱jma̱a̱ gamajkhu Pablo nixnáa núma̱aʼ rey Agripa dí niniñuuʼ maʼtámbayumina̱ʼ. Numuu dí ikhaa ndaʼyoo dí rey bugi̱, naʼninuuʼ májánʼ xtángoo ndrígu̱ún judíos ga̱jma̱a̱ naʼnimbánuu dí ikhiin naguʼwún nuni̱. Nda̱wa̱á dí rígi̱, Pablo nigíʼdu̱u̱ niʼthí: “Ikhiin ma̱ndoo muthi rí ikhúúnʼ nixtáá xóo fariseo, ga̱jma̱a̱ ninimbánuu xúgíʼ xó má kaʼyoo mbiʼyamajkuíí Dios dí ninindxu̱u̱ itháan gakhi̱i̱” (Hech. 26:5). Nákha Pablo ninindxu̱u̱ fariseo, ikhaa tséʼnimbo̱o̱ dí nijuiʼtáriyaʼ ma̱ʼkha̱ Mesías. Mú dí xúgi̱ nindxu̱u̱ cristiano naʼthí mbájmbu dí Jesús ninindxu̱u̱ Mesías bi̱ nijuiʼthá ma̱ʼkha̱. Índo̱ niʼthí dí ikhaa ga̱jma̱a̱ bi̱ nixrui̱ga̱a̱ nunimbu̱ún dí Dios nikudaminaʼ maʼni ga̱jma̱a̱ numún xiʼñúnʼ. Rígi̱ niʼni dí rey Agripa manigu̱u̱ʼ maʼdxawuun itháan. e

11 Garmáʼáan a̱jkiu̱lú dí nákha ginii niʼni gíníin a̱ngiu̱lú, ikhaa niʼthí: “Ikhúúnʼ mínu̱u̱nʼ má ni̱ni̱ asndu xó má eʼngo̱ʼ mu ma̱ni̱ gámbáa mbiʼyuu Jesús bi̱ na̱ʼkha̱ náa Nazaret. [...] Ra̱ʼkhá tháán ekiʼnún eni̱, ikha jngóo ni̱jkhá ra̱ni̱ gíníin asndu náa xuajen dí rígá mitsínguánʼ” (Hech. 26:9-11). Nikúwá mbaʼiin bi̱ ndiyáá dí niʼthí Pablo nindxu̱u̱ gajkhun (Gál. 1:13, 23). Mbáa rey Agripa nirajximínáʼ: “Náá numuu dí niriʼkumina̱a̱ʼ xá.”

12, 13. a) Ndiéjuunʼ nimbáyúu Pablo mu mariʼkumina̱a̱ʼ rá. b) Náá numuu nuʼthá dí ikhaa nixtáa raʼni gawúminaʼ ga̱jma̱a̱ ixi̱ kúdú xá.

12 Nixtiʼña̱a̱ graxe̱ ndrígóo rey Agripa índo̱ Pablo niʼthí ajngáa rígi̱: “Ni̱jkhá Damasco, ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ niri̱ya̱ʼ awan mu muxuʼmún maʼgá, índo̱ kúwáanʼ ra̱jkuáxu kamba̱a̱ naʼni xóo ta̱pha̱ mbiʼi, oh, rey, mbá aguʼ nigajtaa mekhuíí rí nimbiʼi itháan ki xóo a̱jkha̱ʼ, nimbiʼijmún ga̱jma̱a̱ bi̱ na̱jkhá gajmíʼ. Índo̱ nijngutígáanʼxu mbayííʼ, ikhú nidxuun mbá aʼwá dí niʼthúnʼ náa ajngáa hebreo: ‹Saulo, Saulo, náá numuu rí natraxkoʼ rá. Xtaa ratani̱ gawúminaʼ índo̱ natajngupráʼáá ixi̱ kúdú›. Mú ikhúúnʼ ni̱thu̱u̱n: ‹Tátá tsáá nindxa̱a̱ʼ rá.› Ikhú ikhaa niriʼñuʼ: ‹Ikhúúnʼ ni̱ndxu̱ʼ Jesús, bi̱ ikháán naraxkáá›” (Hech. 26:12-15). f

13 Nákha xóó tsérígá milagro, Pablo ‹nixtaa raʼni gawúminaʼ índo̱ nijngupróʼoo ixi̱ kúdú›. Índo̱ náa Biblia naʼthí ajngáa ixi̱ kúdú, najmuu mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbá xkuíyá dí kúdú inuu ga̱jma̱a̱ najmún mu muni̱ maʼga mbáa xujkhúʼ bi̱ nagu eʼda. Á mu xujkhúʼ bugi̱ tséʼni maʼga maski ajndu nuxnáá ga̱jma̱a̱ xkuíyá rígi̱, naʼni gawúminaʼ má ikhaa. Rígi̱ nambríguii ga̱jma̱a̱ xóo niʼni Pablo, ikhaa niʼni gawúminaʼ índo̱ táyáʼ mambajxúu ga̱jma̱a̱ Dios ni má táʼni dí nanigu̱u̱ʼ. Mú índo̱ xtáa ra̱jkha̱ náa kamba̱a̱ Damasco, Jesús nisngájmaminaʼ náa ikhaa, nimbáyúu mu mariʼkumina̱a̱ʼ (Juan 16:1, 2).

14, 15. Ndiéjuunʼ niʼni Pablo índo̱ niriʼkumina̱a̱ʼ rá.

14 ¡Mbá nacha̱ niriʼkumina̱a̱ʼ Pablo! Ikhaa niʼthúu̱n Agripa: “Ninimbo̱ʼ rí niʼthúnʼ Jesús asndu mekhuíí, ikha jngóo ginii nigíʼdúu ni̱thu̱u̱n bi̱ kúwá náa Damasco, nda̱wa̱á bi̱ kúwá náa Jerusalén ga̱jma̱a̱ náa xúgíʼ mbayuuʼ Judea, ga̱jma̱a̱ xúʼko̱ má bi̱ kúwá náa i̱ʼwáʼ xuajen, ni̱jkhá ka̱yo̱ʼ ajngáa rí mata̱nga̱a̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ rí matangi̱i̱n náa Dios, ga̱jma̱a̱ musngajma rí natanga̱a̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ rí nuni̱” (Hech. 26:19, 20). Mba̱yu̱u̱ʼ má tsiguʼ xtáa raʼnimbánuu ñajunʼ dí nigruigú náa Cristo. Lá niñambáá dí niʼtáráʼa xáʼ. Xúʼko̱, numuu dí mbaʼiin xa̱bu̱ niniña̱a̱nʼ runi xúgíʼ dí ra̱májánʼ, nigíʼdi̱i̱ ndiyáa Dios ga̱jma̱a̱ niguánú ninindxu̱ún xa̱bi̱i̱ Cristo. Rígi̱ niʼni dí mani̱ndxu̱ún míjíinʼ xa̱bu̱, mbuyamajkuíí xtángoo ga̱jma̱a̱ munimbaníí awan dí rígá.

15 Mú xa̱bu̱ sia̱nʼ nditháan wáa tánigu̱u̱nʼ dí niʼni Pablo, nduʼyáá dí xígi̱ nirígá numuu dí mina̱a̱ʼ má Pablo niʼthí: “Judíos nirtuwún náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios ga̱jma̱a̱ nindúún muxiñún. Núma̱a̱ má rí Dios nambáyuʼ, xtáá asndu mbiʼi xúgi̱ ratarúʼún bi̱ guanii ga̱jma̱a̱ bi̱ majkhiinʼ” (Hech. 26:21, 22).

16. Xú káʼnii gándoo gúsngajma dí nduʼyaridáá Pablo á mu nagún kudáánʼ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ xá.

16 Xúgiáánʼ bi̱ nindxu̱lú cristianos gíʼmaa dí ‹makuwáánʼ xawii mu muriʼñán asndu tsáá bi̱ gándu̱ʼu̱lú mu̱ʼtha̱› ga̱jma̱a̱ numuu dí nuʼnimbulú (1 Ped. 3:15). Á mu nagún kudáánʼ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ, gu̱ʼni̱ xó má niʼni Pablo índo̱ nigún kuya̱a̱ náa inuu Agripa ga̱jma̱a̱ Festo. Á mu nuʼthúún dí nijmañulú náa Biblia nimbáyulúʼ muriʼkhu̱u̱ xóo xa̱bu̱ nindxu̱lú, ma̱ngaa dí nambáñúún bi̱ nuʼsngúún, mbáa rígi̱ gáʼni dí maʼga̱nú asndu náa a̱jkiu̱ún dí gúʼthúún.

“Imbá chíʼgíiʼ eyóoʼ dí maʼnga̱a̱ʼ matani̱ rí mangúún mani̱ndxu̱ʼ cristiano” (Hechos 26:24-32)

17. Ndiéjuunʼ niʼthí Festo índo̱ Pablo nindoo mambáyuminaʼ, ga̱jma̱a̱ xú káʼnii ethi xa̱bu̱ dí mbiʼi xúgi̱ rá.

17 Índo̱ xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱ nidxawíín dí niʼthí Pablo tánigu̱u̱nʼ. Guʼyáá ndiéjuunʼ nirígá: “Índo̱ Pablo xtáa raʼthí rígi̱ mu mambáyuminaʼ, ikhú Festo nindxaʼwá: ‹¡Na̱jkha̱ raguajtaskágui̱i̱nʼ ján Pablo! ¡Rí natanigajma̱a̱ wéñaʼ eʼniaaʼ, ikha jngóo nánguá tayáá dí ratá!›” (Hech. 26:24). Xúʼko̱ má dí mbiʼi xúgi̱. Mbaʼiin xa̱bu̱ nuthi dí bi̱ nusngáa dí naʼthí náa Biblia i̱ndó kúwá runi ríjíin xa̱bu̱. Ga̱jma̱a̱ mbaʼiin bi̱ najmañún bi̱ kúwá náa numbaaʼ rígi̱ tsénimbu̱ún dí magabi̱ín bi̱ nikháñún.

18. a) Ndiéjuunʼ niʼthúu̱n Pablo xa̱bu̱ ñajunʼ Festo rá. b) Xú káʼnii niʼthí Agripa índo̱ niʼdxawuun dí niʼthí Pablo rá.

18 Mú Pablo niʼthúu̱n xa̱bu̱ ñajunʼ: “Na̱nguá guajtaskágiu̱u̱nʼ tátá Festo. Rí na̱tha̱ nindxu̱u̱ gajkhun, ga̱jma̱a̱ nda̱yo̱o̱ rí na̱tha̱. Nda̱yo̱o̱ dí rey bi̱ xtáá ra̱thu̱u̱n rígi̱ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱nʼ, ndaʼyoo má xúgíʼ rígi̱. [...] Rey Agripa, lá natanimba̱a̱ʼ rí nithi Profetas ráʼ. Ikhúúnʼ nda̱yo̱o̱ rí natanimba̱a̱ʼ”. Ikhú rey Agripa nigawuuʼ: “Imbá chíʼgíiʼ eyóoʼ dí maʼnga̱a̱ʼ matani̱ rí mangúún mani̱ndxu̱ʼ cristiano” (Hech. 26:25-28). Tséʼniuu á mu gajkhun o ragájkhun dí niʼthí, mú nduʼyáá dí ajngáa rí niʼthí Pablo ni̱jkha̱nú asndu náa a̱jkiu̱u̱n.

19. Ndiéjuunʼ dí niguánú ndiyáá xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱ ga̱jma̱a̱ numuu Pablo rá.

19 Ikhú Festo ga̱jma̱a̱ Agripa niguájun mu makujmaa dí niguámbu̱u̱n má nitamijná. “Índo̱ kúwá ragájni̱ín nitamíjná kaníkhiin: “Xa̱bu̱ bugi̱ na̱nguá gíʼdoo aʼkhúun rí mbaʼyóoʼ makhañúu o maʼga guʼwá e̱jua̱nʼ”. Ikhú Agripa niʼthúu̱n Festo: “Xa̱bu̱ bugi̱ ma̱ndoo magajnáa á mu tánda̱ʼa̱ maʼga náa inuu César” (Hech. 26:31, 32.) Mbá nájmi̱i̱n niguánú ndiyáá dí Pablo ragíʼdoo aʼkhúun, mbáa rígi̱ nimbáñún mu magáwíinʼ a̱jkiu̱ún kuñún cristianos.

20. Xú káʼnii nimbáñún eʼwíinʼ dí Pablo ni̱jkha̱ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ rá.

20 Nakujmaa dí xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱ na̱nguá nindrigú ajngáa rí májánʼ ga̱jma̱a̱ numuu Reino. Lá májánʼ niʼni dí Pablo ni̱jkha̱ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱ ráʼ. Xúʼko̱. Numuu dí índo̱ ‹nigún kuya̱a̱ náa inún xa̱bu̱ ñajunʼ› nindoo niʼtárúʼún eʼwíinʼ xa̱bu̱ ñajunʼ ajngáa rí májánʼ (Luc. 21:12, 13). Ma̱ngaa dí xóo niʼni ga̱jma̱a̱ dí nditháan tákaguabaaʼ maski ajndu nimínuuʼ rúʼko̱ nixnúún tsiaki̱i̱ a̱ngiu̱lú (Filip. 1:12-14).

21. Ndiéjuunʼ gárígá á mu tséniʼñááʼ ruʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ numuu Reino rá.

21 Xúʼko̱ má dí mbiʼi xúgi̱. Á mu tséniʼñááʼ ruʼtáraʼa maski asndu numíniiʼ, maguma tsajkurámáánʼ. Mbáa asndu ma̱ndoo muʼtáruʼúún xa̱bu̱ ñajunʼ. Á mu tséniʼñááʼ ru̱ʼni̱ ñajuunʼ Jeobá ga̱jma̱a̱ tsékaguabáánʼ, rígi̱ gáxnúún tsiaki̱i̱ eʼwíinʼ a̱ngiu̱lú mu xámiñún mutaraʼa kájxi̱ ga̱jma̱a̱ numuu Reino ndrígóo Dios.

a Atayáá náa kúgumaʼá “ Xa̱bu̱ ñajunʼ romano Porcio Festo”.

b Ajngáa “nigi̱ʼi̱ náa guʼwá ñajunʼ” nandoo gáʼthí dí xa̱bu̱ ñajunʼ nagi̱ʼi̱ mu maʼnimbánuu xkujndu. Rí gáʼthí xa̱bu̱ bi̱ ganújngoo magi̱ʼi̱ ikhí magiʼdoo numuu, ndayóoʼ munimbaníí tsiaki̱i̱ dí ikhaa gáʼthí marigá. Pilato nigi̱ʼi̱ náa xílí rígi̱, índo̱ niʼnimbánuu xkujndu ndrígóo Jesús.

c Atayáá náa kúgumaʼá “ Nduyáʼ xóo mumbayumíjná Testigos de Jeobá”.

d Atayáá náa kúgumaʼá “ Herodes Agripa II”.

e Índo̱ Pablo ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ cristiano, ikhaa niʼnimbo̱o̱ dí Jesús nindxu̱u̱ Mesías bi̱ nijuiʼthá ma̱ʼkha̱. Mú judíos tsénimbu̱ún rígi̱, ikhaa jngóo nitháán Pablo dí nindxu̱u̱ mbáa apóstata (Hech. 21:21, 27, 28).

f Mitsaanʼ nindxu̱u̱ dí niʼthí mbáa bi̱ naʼniga̱jma̱a̱ ga̱jma̱a̱ numuu Biblia índo̱ niʼthí ajngáa “ta̱pha̱ mbiʼi”. “Nákha wajyúuʼ, índo̱ mbáa xa̱bu̱ na̱jkha̱ náa i̱mba̱ xuajin ndayáa jxu̱u̱ʼ índo̱ naʼni ta̱pha̱ mbiʼi, numuu dí naʼni mijkha wéñuuʼ. Mú Pablo niʼthí dí nimbiʼijmaa aguʼ ta̱pha̱ mbiʼi, rígi̱ naʼni mbuʼyáá dí ikhaa táya̱a̱ jxu̱u̱ʼ nindoo maʼga̱nú nacha̱ mu maʼni gíníin xa̱bi̱i̱ Dios”.