Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

CAPÍTULO 18

Guʼyáaʼ Dios

Guʼyáaʼ Dios

Pablo ndiyáʼ xóo maʼtámíjná gajmíi̱n xa̱bu̱

Dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Hechos 17:16-34

1-3. a) Ndiéjuunʼ dí tánigu̱u̱ʼ Pablo náa Atenas rá. b) Ndiéjuunʼ gándoo gájmañulú náa xkri̱doo Pablo rá.

 PABLO xtáa ra̱jkha̱ náa kamba̱a̱ Atenas náa mbá miʼtsú filósofos Sócrates, Platón ga̱jma̱a̱ Aristóteles nisngáa. Xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa Atenas nduyamajkhún wéñuuʼ xándú, ikhaa jngóo Pablo tánigu̱u̱ʼ rígi̱. Mámbá náa na̱jkha̱, ndaʼñún xándú xóo náa templo, náa naxtagujua̱ ga̱jma̱a̱ náa calle. Mú apóstol bugi̱ ndaʼyoo má dí Jeobá tsénigu̱u̱ʼ dí xa̱bu̱ mbuyamajkún xándú ikhaa jngóo nawi̱yu̱u̱ʼ kaʼñúún (Éxo. 20:4, 5).

2 Índo̱ ni̱jkha̱nú náa xuáá, ndiʼyoo mbá dí niʼni maguanúu tsiánguá: Náa mijngii xkrugua mba̱a̱ ndiʼyoo dí ikhí tri̱ga̱ mbaʼa xtiʼkhuu dios Hermes. Náa mbá xúgíʼ xuáá tri̱ga̱ guʼwá dxajkun náa nduyamajkhún xándú. Xú káʼnii gáʼni Pablo mu maʼtáruʼúún xa̱bu̱ bugi̱ bi̱ nduyamajkhún xándú rá. Lá maʼngo̱o̱ a̱jkiu̱u̱n ga̱jma̱a̱ mbayáʼ xóo maʼthúún xáʼ. Lá maʼngo̱o̱ mambáñún tikhuun mu maguánú muniʼniiʼ Dios bi̱ gajkhun ga̱jma̱a̱ muni̱ ñajuunʼ xáʼ.

3 Náa Hechos 17:22-31 na̱ʼkha̱ raʼthí xú káʼnii nindxu̱u̱ ajngáa dí Pablo nijmuu mu maʼthúún xa̱bu̱ bi̱ najmañún bi̱ kúwá náa Atenas. Guʼniga̱jma̱a̱ tsumáá xóo ikhaa niʼni mu xámiñlú maʼtáraʼa. Numuu dí rígi̱ mambáyulú mu mbuʼyáá xóo kaʼnii gándoo gúmbáñún bi̱ nuʼtáruʼúún.

“Náa xuáá” (Hechos 17:16-21)

4, 5. a) Náá mina̱a̱ʼ niʼtáráʼa Pablo náa Atenas rá. b) Tsíín ndiyóoʼ maʼtámíjná gajmíi̱n xá.

4 Pablo ni̱jkha̱ náa Atenas índo̱ ni̱jkha̱ rí maʼni a̱jma̱ nuthu xóo misionero nákha tsiguʼ 50. a Índo̱ ikhaa xtáa ragi̱ʼtu̱u̱n dí maʼga̱nú Silas ga̱jma̱a̱ Timoteo numuu dí ikhiin niguanún náa Berea. Ikhaa “nigíʼdu̱u̱ niʼtámíjná gajmíi̱n judíos náa guʼwá rí ikhiin nuxnáá gamajkhu Dios” xó má naguʼwuun naʼni. Ma̱ngaa ni̱jkha̱ “náa xuáá” náa ma̱ndoo maxkamiin bi̱ rañájúúnʼ judíos mu maʼtámíjná gajmíi̱nʼ (Hech. 17:17). Xuáá rígi̱ gíʼ xígií náa níjniúu Acrópolis, rí ma̱ja̱nʼ naʼni xóo mbá (50 mil metros). Ra̱ʼkhá tháán mba̱a̱ numuu dí raʼkháa i̱ndó nutsi̱ ga̱jma̱a̱ nugujua̱, ikhí nindxu̱u̱ xuáá náa nagimbúun xúgíinʼ xa̱bu̱ xuajin. Náa mbá i̱yi̱i̱ʼ naʼthí dí “ikhí nindxu̱u̱ tu̱mba̱a̱ xuajin náa naxtango̱jo̱o̱ náa kúwá xa̱bu̱ ñajunʼ ga̱jma̱a̱ náa rígá dí naʼni majmaʼnuuʼ xuajin”. Ikhí nagún mbaʼiin xa̱bu̱ Atenas ma̱ngaa ikhí nagimbúun munimbaníí xkujndu.

5 Pablo ndiyóoʼ maʼtámíjná gajmíi̱n a̱jma̱ grupo filósofos: Epicúrios ga̱jma̱a̱ estoicos. b Bi̱ epicúrios naku̱mu̱ún dí xa̱bu̱ nikúwá ikháá nda̱wa̱a̱ tsáa niʼnii. Nakujmaa dí xúʼko̱ kaʼnii enimbu̱u̱n índo̱ nithi ajngáa rígi̱: “Tséyóoʼ mamiñúlúʼ kuʼyáá Dios; tsémínuu’ má mbáa índo̱ nakháñúu, ma̱ngaa mataxkamaa dí májánʼ ga̱jma̱a̱ maʼngo̱o̱ má a̱jkia̱a̱nʼ gáʼni dí ra̱májánʼ”. Bi̱ estoicos nunimbu̱ún dí xa̱bu̱ ma̱ndoo makuwá májánʼ, á mu ikhiin najmún májánʼ ku̱ma̱ ndrígu̱ún mu muraʼwi̱i̱ dí muni̱. Ikhiin tsékumu̱ún kuyáá Dios. Nimbá dí a̱jma̱ grupo rígi̱ tsénimbu̱u̱n náa dí magabi̱ín xa̱bu̱ xóo nisngáa xa̱bi̱i̱ Cristo. Ikhiin túnimbu̱ún ajngáa rí niʼthí apóstol Pablo.

6, 7. Xú káʼnii nitháán Pablo tikhuun griegos bi̱ najmañún, ga̱jma̱a̱ xú káʼnii etulú mangáánʼ dí mbiʼi xúgi̱ xá.

6 Xú káʼnii nini̱ griegos bi̱ najmañún índo̱ nidxawíín ajngáa rí niʼthí Pablo rá. Tikhuun dí ikhiin nithi dí “Pablo mba̱ʼ naʼthíí” o xóo rí phú nandoo gáʼthúu̱n “dí nindxu̱u̱ mbáa bi̱ nagujxi̱i̱ tsiga” (Hechos 17:18). Mbáa xa̱bu̱ najmañuu niʼthí dí ajngáa rígi̱ najmún mu muthi ga̱jma̱a̱ numuu mbáa ñu̱ʼu̱ chíʼgíiʼ bi̱ na̱jkha̱ kruígo̱o̱ ragujxi̱i̱ tsígáʼ, nda̱wa̱á nijmún ajngáa rígi̱ mu muthúún xa̱bu̱ bi̱ nagún rurajxi̱i̱ ganitsu ga̱jma̱a̱ nduyáaʼla dí nigadii náa xuáá. Índo̱ xa̱bu̱ bugi̱ nijmún ajngáa rígi̱ mu muthán Pablo, nindúún gúthi dí ikhaa ni̱jkha̱ kruígo̱o̱ raʼdxawun ajngáa dí ni̱jkha̱ gáʼthúún dí asndu má ikhaa na̱nguá ekro̱ʼo̱o̱, xa̱bu̱ buʼko̱ nitháán Pablo dí ragíʼdoo numuu. Mú xúgi̱ majmañulú dí maski ajndu xúʼko̱ nitháán, ikhaa tákáguabaaʼ ni má támiñuu.

7 Xúʼko̱ má eniulú xa̱bu̱ dí mbiʼi xúgi̱. Nutsijmáánʼlú ga̱jma̱a̱ numuu rí nuʼthá dí nuʼnimbulú na̱ʼkha̱ náa Biblia. Mbá xkri̱da, mbaʼiin bi̱ nusngáa ga̱jma̱a̱ numuu evolución, nuthi, á mu nindxa̱a̱ʼ mbáa xa̱bu̱ bi̱ najmañuu gíʼmaa matanimba̱a̱ʼ rígi̱. Ikháánʼ tséʼnimbulú náa evolución, ikhaa jngóo nutha wéñulú. Xa̱bu̱ bi̱ nusngáa bugi̱ nuni̱ dí eʼwíinʼ mbuyulú xóo bi̱ “nurajxi̱i̱ tsígáʼ”, numuu dí nuʼthí dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Biblia ma̱ngaa nusngajmalú náá e̱ʼkha̱ raʼthí xú káʼnii ni̱jkha̱nú niguma xúgíʼ dí rígá. Maski ajndu nuthi dí raʼkhí ga̱jma̱a̱ numulú mú ikháánʼ tsémiñulu nuʼthá má xúʼko̱ dí Jeobá nindxu̱u̱ bi̱ Niʼniáánʼlú ga̱jma̱a̱ ikhaa niʼni xúgíʼ dí rígá náa numbaaʼ (Apoc. 4:11).

8. a) Ndiéjuunʼ nithi tikhuun índo̱ nidxawíín ajngáa rí niʼthí apóstol rá. b) Ndiéjuunʼ nindxu̱u̱ Areópago náa nigún kuya̱a̱ Pablo rá. (Atayáá nota dí na̱ʼkha̱ náa ináa 142.)

8 Nikúwá tikhuun bi̱ nidxa̱wíín ajngáa dí niʼtáráʼa Pablo náa xuáá. Ikhiin nithi: “Nakujmaa rí xtáa raʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ numún dioses bi̱ kúwá i̱mba̱ níʼkhá” (Hech. 17:18). Lá Pablo xtáa raxkajxi̱i̱n xa̱bu̱ Atenas rí mbuyamajkún eʼwíinʼ dioses ráʼ. Á mu naʼni xúʼko̱ gamíi wéñuuʼ, numuu rí nguáthá siglos ginii Sócrates nixiyáa ga̱jma̱a̱ numuu dí niʼni rúʼko̱. Ga̱jma̱a̱ numuu dí rígi̱ nindxu̱u̱ gamíi, ikhaa jngóo nigún kuya̱a̱ apóstol náa Areópago mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numuu dí ikhaa naʼsngáa. c Xú káʼnii gáʼthúún Pablo xa̱bu̱ bugi̱ bi̱ nimbá miʼtsú xóó tsédxawíín dí naʼthí náa Biblia rá.

“Xa̱bu̱ Atenas, nda̱yo̱o̱ rí...” (Hechos 17:22, 23)

9-11. a) Xú káʼnii niʼni Pablo mu mbaʼyoo xóo maʼthúún xa̱bu̱ bi̱ kúwá rudxawíín rá. b) Xú káʼnii gándoo gúʼyaridáá xkri̱doo índo̱ nuʼtáraʼa xá.

9 Garmáʼáan a̱jkiu̱lú dí Pablo ra̱ʼkhá tháán nikiʼnáa índo̱ ndiʼyoo dí náa xuajin Atenas kúwá wéñuuʼ xándú. Ikhaa na̱nguá nindxa̱ʼwáminaʼ maʼni gámbíin mbá nacha̱, niʼngo̱o̱ a̱jkiu̱u̱n ndiyáʼ xóo mambáñún xa̱bu̱. Niʼthúún rí ikhiin má nunimbu̱ún, nigíʼdu̱u̱ niʼthúún ajngáa rígi̱: “Xa̱bu̱ Atenas, nda̱yo̱o̱ rí xúgiáanʼ ikháanʼla nduyamajkhún itháán dioses ki xóo eʼwíinʼ” (Hech. 17:22). Ikhaa nindoo gáʼthúún: “Nda̱yo̱o̱ má dí ra̱ʼkhá tháán eyamajkhúnla dioses”. Niʼthún dí májánʼ kúwá runi̱ dí nandún majmañún ga̱jma̱a̱ numuu Dios. Ikhaa ndaʼyoo dí tikhuun xa̱bu̱ bugi̱ bi̱ niguma nduwiinʼ ma̱ndoo maguánú mudrigú dí gajkhun. Ikhaa narmáʼáan má xúʼko̱ a̱jkiu̱u̱n dí xóo ninindxu̱u̱ nákha ginii, numuu dí itháán nda̱wa̱á niʼnirámáʼ, “maski ajndu nákha ginii [...] táyóo dí ni̱ni̱ ga̱jma̱a̱ táguʼdoo fe” (1 Tim. 1:13).

10 Nda̱wa̱á Pablo niʼthún dí índo̱ xtáa ranújngoo ga̱jma̱a̱ ni̱jkha̱ raʼyoo májánʼ náa xúgíʼ rí ikhiin najmún mu muxnún gamajkhu dioses, náa mbá rí ikhaa nixkamaa náa naʼthí: “Dios bi̱ tséjmaʼniiʼ”. Xó má niʼthí mbáa bi̱ naʼtájuíi dí naʼthí náa Biblia “dí griegos ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ xa̱bu̱ bi̱ naguwáʼ náa i̱ʼwáʼ xuajin nduyamajkhún dioses bi̱ tséjmaʼnuuʼ, numuu dí ikhiin namíñúún dí muniña̱a̱ʼ ruyamajkuíí mbáa dios bi̱ tseniʼniiʼ ga̱jma̱a̱ namíñún dí maguáʼníí dí raʼkhí”. Ikhaa jngóo ikhiin nini̱ altar rúʼko̱ náa mbuyamajkuíí mbáa dios bi̱ ikhiin tséniʼniiʼ, índo̱ ikhiin nithi xígi̱ kaʼnii Pablo nijmuu rígi̱ mu ma̱ndoo maʼthúún ajngáa dí májánʼ, ikhaa niʼthún: “Ikhúúnʼ na̱tala ga̱jma̱a̱ numuu Dios buʼko̱, bi̱ ikháanʼ nuxna̱a̱la gamajkhu maski ajndu tséniʼniiʼ” (Hech. 17:23). Nakujmaa dí ragíʼdoo numuu ajngáa dí niʼthí Pablo mú gíʼdoo tsiakii. Ikhaa na̱nguá xtáa raʼthí ga̱jma̱a̱ numún nuxi̱i̱nʼ dioses ni má dioses bi̱ kúwá i̱mba̱ níʼkhá xó má ikhiin nikumu̱ún. Dí phú niʼni, ikhaa niʼthún ga̱jma̱a̱ numuu Dios bi̱ ikhiin tséniʼniiʼ: Bi̱ nindxu̱u̱ Dios gajkhun.

11 Xú káʼnii gándoo gúʼyaridáá apóstol Pablo náa nuʼtáraʼa rá. Ma̱ndoo mbuʼyaridáá á mu nuyejxi̱i̱ xóo kúwá xa̱bu̱. Mbá xkri̱da, á mu nduʼyáá dí mbáa xa̱bu̱ gíʼdoo náa goʼwóo o náa rexo̱o̱ mbá dí nasngájma dí ikhaa na̱jkha̱ náa mbá religión, rúʼko̱ gámbáyulú mu mbuʼyáá xóo muʼthán. Ma̱ndoo muʼthá: “Nda̱yo̱o̱ dí ikháán natayamajkuíí Dios, nanigu̱ʼ matamíjná gajmíʼ xa̱bu̱ bi̱ nanigu̱u̱nʼ majmañún ga̱jma̱a̱ numuu Dios”. Á mu na̱jkua̱nú nduʼyáá dí naʼnimbo̱o̱ xa̱bu̱ buʼko̱, ikhú ma̱ndoo mugíʼdi̱i̱ muʼthán ga̱jma̱a̱ numuu rúʼko̱. Ikháánʼ rakáʼyulú muʼthán xa̱bu̱ dí raʼkhí nindxu̱u̱ religión ndrígóo. Garmáʼáan a̱jkiu̱lú dí tikhuun bi̱ niguánú ninindxu̱ún a̱ngiu̱lú nigún náa mbá religión nákha ginii.

Guʼyáʼ xóo muʼthúún xa̱bu̱ bi̱ nuʼtáruʼúún xó má ikhiin kúwá

“[Dios] na̱nguá xtáa mitsínguánʼ náa mámbáa rí ikháanʼlu” (Hechos 17:24-28)

12. Ndiéjuunʼ nindxu̱u̱ ajtsú rí niʼni Pablo mu maʼtáruʼúún xa̱bu̱ rá.

12 Pablo nixkamaa má xóo maʼthúún xa̱bu̱ bi̱ kúwá rudxawíín. Mú, lá maʼga̱nú náa a̱jkiu̱ún dí gúdxawíín xáʼ. Ikhaa má ndaʼyoo dí xa̱bu̱ bi̱ kúwá ikhí nisngúún filósofo griego, mú ikhiin tsékru̱ʼu̱u̱n dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Kiʼnirámáʼ. Ikhaa jngóo Pablo ndiyáʼ mixtiʼkhu xú káʼnii maʼthúún xa̱bu̱ bugi̱. Timbá, índo̱ ikhaa niʼsngúún kisngáa dí na̱ʼkha̱ náa Biblia, na̱nguá niʼthún dí ajngáa dí xtáa raʼsngúún na̱ʼkha̱ náa Kiʼnirámáʼ. Raga̱jma̱, ikhaa niʼni mbuyáá dí nakro̱ʼo̱o̱ kaʼñún dí ikhaa ma̱ngaa nindxu̱u̱ mbáa dí ikhiin índo̱ nijmuu ajngáa “ikháanʼlu”. Ragajtsú, nijmuu tikhuu dí nigumaraʼmáʼ náa i̱yi̱i̱ʼ griego mu masngájmún dí xtáa raʼthí ikhaa nindxu̱u̱ má dí niniraʼmáʼ má xa̱biu̱ún ikhiin. Nijkuánú ndiʼyáá xú káʼnii apóstol Pablo ndiyáʼ xóo maʼthúún xa̱bu̱ bugi̱. Dí xúgi̱ guʼyáá xú káʼnii niʼni ikhaa mu maʼthúún xa̱bu̱ Atenas ga̱jma̱a̱ numuu Dios bi̱ ikhiin tséniʼniiʼ.

13. Xú káʼnii niguma ku̱ba̱ʼ ga̱jma̱a̱ mekhu dí niʼthí Pablo ga̱jma̱a̱ ndiéjuunʼ eyoo gáʼthúu̱n ajngáa dí niʼthí xá.

13 Dios niʼni mekhu ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ. “Dios bugi̱ bi̱ niʼni numbaaʼ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí rígá, ikhaa kaʼyoo mekhu ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ, ikha jngóo na̱nguá xtáa náa guʼwá rí nuni̱ xa̱bu̱” (Hech. 17:24.) d Índo̱ Pablo niʼthí ajngáa rígi̱ nisngájma dí táguma xúʼkhi̱ín ku̱ba̱ʼ ga̱jma̱a̱ mekhu. Bi̱ niʼniwíi xúgíʼ rígi̱ nindxu̱u̱ Dios bi̱ gajkhun (Sal. 146:6). Mú, i̱mba̱ núthu xóo endxaʼwamíjna̱ xa̱bu̱ Atenas ga̱jma̱a̱ bi̱ kúwá náa i̱ʼwáʼ xuajin, ikhiin nundxa̱ʼwa̱míjna̱ dí ma̱ndoo muxnáá gamajkhu Dios náa mbá guʼwá dxajkun o náa mbá altar o i̱ʼwáʼ, mú Dios bi̱ niʼni mekhu ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ xáʼngo̱o̱ náa mbá guʼwá dí naʼni xa̱bu̱ numbaaʼ maxtáa (1 Rey. 8:27). Ajngáa rí niʼthí Pablo rígi̱, rígá mbá rí naʼni makru̱ʼu̱lú, dí Dios bi̱ Niʼniwíi xúgíʼ dí rígá nindxu̱u̱ itháán mba̱a̱ ki xóo xándú bi̱ kúwá náa templo rúʼko̱ (Isa. 40:18-26).

14. Xú káʼnii nisngájma Pablo rí Dios tséyóoʼ má dí mumbayíí xa̱bu̱ numbaaʼ rá.

14 Dios tséyóoʼ má dí mumbayíí xa̱bu̱ numbaaʼ. Xa̱bu̱ bi̱ guáʼdiin xándú asndu nutsi̱ xtíin dí minumuu wéñuuʼ mu magúwúúnʼ xándiún, nutsrigu tsigijñaʼ náa inún, nagún kuñu̱u̱n ganitsu ga̱jma̱a̱ dí muwa̱a̱n, ¡rí xóo asndu xándú bugi̱ ndañuúnʼ xúgíʼ rígi̱ kaʼnii! Mbáa tikhuun filósofos bi̱ nidxawíín rí niʼthí Pablo niguánú ndiyáá dí gajkhun nindxu̱u̱ dí niʼthí, dí Dios “tséndu̱ʼu̱u̱n xa̱bu̱ rí mumbayíí”. Gajkhun má nda̱a̱ mbá regalo dí ikháánʼ ma̱ndoo muxnáá bi̱ Niʼniwíi xúgíʼ dí rígá. Ikhaa má mina̱a̱ʼ nindxu̱u̱ bi̱ “naxnún xúgíinʼ xa̱bu̱ rí mbuya, giñánʼ mu mbuya̱ xi̱ʼ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí rígá” xóo a̱jkha̱ʼ, ruʼwa ga̱jma̱a̱ ku̱ba̱ʼ náa nudu (Hech. 17:25; Gén. 2:7). Ikhaa jngóo Dios bi̱ niʼni xúgíʼ dí rígá tséyóoʼ má dí mumbayíí xa̱bu̱ numbaaʼ bi̱ ikhaa má niʼniwíin.

15. a) Xú káʼnii niʼthún Pablo xa̱bu̱ Atenas bi̱ nunimbaʼwumíjna̱ ga̱jma̱a̱ numuu xuajñún ma̱ngaa raza ndrpiguún rá. b) Ndiéjuunʼ eʼsngúlú xóo niʼni Pablo rá.

15 Dios niʼnii xa̱bu̱ numbaaʼ. Xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa Atenas naku̱mu̱ún dí ikhiin guáʼdáá itháan numún ki xóo eʼwíinʼ xa̱bu̱ bi̱ naguwáʼ náa i̱ʼwáʼ xuajin numuu dí ikhiin ñajúúnʼ griegos. Mú Dios tsénigu̱u̱ʼ dí ikhiin nunimbaʼwumíjna̱ ga̱jma̱a̱ numuu xuajñún ma̱ngaa ga̱jma̱a̱ numuu raza ndrígu̱ún (Deu. 10:17). Pablo ndiyáʼ tsumáá xóo maʼthúún xa̱bu̱ bugi̱ índo̱ niʼthún rí Dios niʼni dí náa mbáwíí xa̱bu̱ “makuwá eʼwíinʼ xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ majtíinʼ náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ” (Hech. 17:26). Ikhaa nindoo gáʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Adán bi̱ nindxu̱u̱ timbáa anu̱lú bi̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu náa Génesis (Gén. 1:26-28). Xúgiáánʼ niguwaʼlú náa xa̱bu̱ buʼko̱, ikhaa jngóo nda̱a̱ mbá raza o xuajin dí itháan gíʼdoo numuu. ¡Bi̱ kúwá rudxawíín Pablo asndu na̱nguá nindxaʼwamíjna̱ xígi̱ kaʼnii! Rí xóo niʼni naʼsngúlú mbá rí gíʼdoo wéñuuʼ numuu: Á mu tsíyulú muʼnigawúnʼ xa̱bu̱ bi̱ nuʼtáruʼúún ndayóoʼ mu̱ʼni̱ mbá tsiakii mu mbuʼyáʼ ajngáa dí ma̱ndoo muʼthúún mu xúʼko̱ mudxawunlú.

16. Ndiéjuunʼ dí nandoo Dios muni̱ xa̱bu̱ numbaaʼ rá.

16 Dios nandoo dí xa̱bu̱ numbaaʼ muxuʼmamijná náa ikhaa. Maski ajndu filósofos bi̱ nidxawíín dí niʼthí Pablo ninigajma̱a̱ má ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱. Mú ikhiin xájmiin gúthi náa phú niguwáʼ xa̱bu̱. Mú Pablo nijmaa niʼthún ndiéjuunʼ dí Dios gíʼthu̱u̱n muni̱ xa̱bu̱ numbaaʼ, á mu ikhiin “nuni̱ tsiakimíjna̱ mbuyáaʼ maʼngu̱u̱n muxkamaa, numuu rí ikhaa na̱nguá xtáa mitsínguánʼ náa mámbáa rí ikháanʼlu” (Hech. 17:27). Ikhaa jngóo ma̱ndoo muniʼníiʼlú Dios bi̱ xa̱bu̱ Atenas nuthi dí tséniʼniiʼ. Ikhaa nakuʼmaminaʼ náa bi̱ nunimíjna̱ mbuyáaʼ ga̱jma̱a̱ bi̱ nandún majmañún ga̱jma̱a̱ numuu ikhaa (Sal. 145:18). Pablo nijmuu ajngáa “ikháanʼlu”, ikha jngóo índo̱ niʼthí ‹guʼni tsiakimíjna̱ mbuʼyáaʼ [Dios]› niʼthí asndu ga̱jma̱a̱ má numuu ma̱ngaa.

17, 18. a) Náá numuu dí xa̱bu̱ ndayóoʼ maxkajxi̱i̱ a̱jkiu̱ún muxuʼmamíjná náa Dios rá. b) Ndiéjuunʼ esngúlú dí xóo Pablo niʼniminaʼ maʼthúún xa̱bu̱ xó má ikhiin nunimbu̱ún rá.

17 Xa̱bu̱ ndayóoʼ rí maxkajxi̱i̱ a̱jkiu̱ún muxuʼmamijná náa Dios. Pablo niʼthí dí Dios “naxnún xúgíinʼ xa̱bu̱ rí mbuya, giñánʼ mu mbuya̱ xi̱ʼ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí rígá”. Xa̱bu̱ bi̱ najmañún nuthi dí Pablo nijmuu ajngáa dí niʼnirámáʼ poeta bi̱ mbiʼyuu Epiménides, bi̱ nixtáa nákha siglo majun tsiguʼ ginii “bi̱ nduyamajkuíí wéñuʼ xa̱bu̱ Atenas”. Pablo niʼthún i̱mba̱ rí maxkajxi̱i̱ a̱jkiu̱ún mu mbuyáaʼ Dios, ikhaa niʼthún ajngáa rígi̱: “Xó má nuthi tikhun poetas bi̱ kúwá náa ikháanʼla: ‹Numuu rí mangáánʼ ni̱ndxu̱lú e̱ji̱i̱n ikhaa›” (Hech. 17:28). Xa̱bu̱ numbaaʼ gíʼmaa mbuyáʼ mambaxúún gajmiún Dios. Numuu dí ikhaa niʼnii timbáa xa̱bu̱ bi̱ náa niguwaʼlú. Apóstol Pablo nijmuu dí kiʼniraʼmáʼ náa ajngáa griegos numuu dí xa̱bu̱ bi̱ xtáa raʼthún nduyamajkuíí dí Kiʼniraʼmáʼ. e Xúʼko̱ má ma̱ndoo mu̱ʼni̱ mangáánʼ, ma̱ndoo majmulú tikhuu libros náa na̱ʼkha̱ historia o i̱ʼwáʼ i̱yi̱i̱ʼ rí nduʼyáá dí ma̱ndoo majmulú. Mbá xkri̱da, á mu ikháánʼ najmulú mbá dí ikhiin mambáñún, mbáa rúʼko̱ gáʼni dí maguánú mbuyáá dí kúwá runigajma̱a̱ náa religión ndrígu̱ún nindxu̱u̱ nduwaʼ.

18 Pablo niʼthún ga̱jma̱a̱ numuu Dios, mú ndiyáʼ xóo maʼthúún mu xúʼko̱ maʼndún mudxawíín. Ndiéjuunʼ nindoo Pablo muni̱ xa̱bu̱ buʼko̱ rá. Mbá nacha̱ niʼthún ndiéjuunʼ gíʼmaa muni̱.

“Naʼthúún xúgíinʼ xa̱bu̱ náa xúgíʼ xuajen rí matangi̱ín náa ikhaa” (Hechos 17:29-31)

19, 20. a) Xú káʼnii nisngájma dí mbiʼyamajkhúún xándú nindxu̱u̱ ra̱májánʼ rá. b) Ndiéjuunʼ lá eyóoʼ muni̱ xa̱bu̱ bi̱ nidxawíín dí niʼthí Pablo rá.

19 Pablo xtáa ma xawii maʼthúún xa̱bu̱ dí gíʼmaa muni̱. Nitanga̱a̱ nijmuu dí nigumarámáʼ náa ajngáa griegos, niʼthún: “Numuu rí ikháanʼ ni̱ndxu̱lú e̱ji̱i̱n Dios, ikha jngóo ragíʼmaa mundxa̱ʼwa̱míjna̱lú rí Dios nindxu̱u̱ xóo mbáa xándú bi̱ nagumaa ga̱jma̱a̱ oro, plata, itsí, o mbá rí niʼni xa̱bu̱ú, o rí xú káʼnii nundxaʼwamíjná xa̱bu̱” (Hech. 17:29). Á mu Dios nindxu̱u̱ bi̱ niʼnii xa̱bu̱ numbaaʼ. Xú káʼnii gándoo dí mbáa xa̱bu̱ numbaaʼ maʼnii Dios rá. Pablo támiñuu maʼthí dí raʼkhí kayuuʼ nindxu̱u̱ dí mbuyamajkún xándú (Sal. 115:4-8; Is. 44:9-20). Xó má eyááʼ, ikhaa na̱nguá niʼthí: “Ragíʼmaa mundxa̱ʼwa̱míjna̱”, ikhaa niʼthí: “Ragíʼmaa mundxa̱ʼwa̱míjna̱lú”, niʼthí xúʼko̱ mu xáwáán gakhi̱i̱ ajngáa dí niʼthún ga̱jma̱a̱ dí xáʼni gawúúnʼ.

20 Apóstol Pablo niʼthún xígi̱ káʼnii: Numuu dí “Dios niniñuuʼ rí xa̱bu̱ muni̱ xó má nindúún numuu rí tséyáá, mú rí xúgi̱, ikhaa naʼthúún xúgíinʼ xa̱bu̱ náa xúgíʼ xuajen rí matangi̱ín náa ikhaa” (Hech. 17:30). Mbáa tikhuun bi̱ xtáa raʼthún niʼniún tsiánguá índo̱ nidxawíín rí ndayóoʼ matanga̱a̱ a̱jkiu̱ún. Mú, ajngáa dí niʼthún apóstol Pablo niʼni mbuyáá májánʼ dí Dios kaʼyoo vida ndrígu̱ún ga̱jma̱a̱ ikhaa mandi̱ʼi̱i̱n cuenta. Ikhaa jngóo, ikhiin ndayóoʼ dí mbuyáaʼ Dios, majmañún ga̱jma̱a̱ numuu, ma̱ngaa mugími̱jna̱ muriʼkhu̱u̱ xóo kúwá. Ga̱jma̱a̱ dí muniña̱a̱ʼ ruyamajkhún xándú numuu dí rúʼko̱ nindxu̱u̱ mbá aʼkhá.

21, 22. Ndiéjuunʼ ajngáa niʼthí Pablo índo̱ niguámbóo, ga̱jma̱a̱ ndíjkha dí gíʼdoo numuu rígi̱ náa ikháánʼ rá.

21 Pablo niguámbóo ga̱jma̱a̱ ajngáa rígi̱: “Nigíʼ mbóó mbiʼi, ga̱jma̱a̱ nigíiʼ mbáa bi̱ mandi̱ʼi̱i̱n cuenta xúgíinʼ xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ. Ga̱jma̱a̱ nisngájmúún xa̱bu̱ rí gajkhun nindxu̱u̱ rígi̱ numuu rí ikhaa niʼniga̱bi̱i̱ náa majñúnʼ wajinʼ” (Hech. 17:31). Numuu dí xájyúuʼ má ma̱ʼkha̱a̱ bi̱ mandi̱ʼi̱i̱n cuenta, ikhaa jngóo ikhiin ndayóoʼ dí mbuyáaʼ Dios bi̱ gajkhun. Maski asndu apóstol na̱nguá niʼthún tsáa nindxu̱u̱ bi̱ mandi̱ʼi̱i̱n cuenta, mú niʼthún dí ikhaa nixtáa xóo xa̱bu̱ numbaaʼ, nikháñúu ga̱jma̱a̱ nigabi̱i̱.

22 Naa ajngáa rí niguámbóo ni’thí Pablo, gíʼdoo wéñuuʼ numuu náa ikháánʼlú. Nduʼyáálú má dí Jeobá nigíiʼ Jesús mu mandi̱ʼi̱i̱n cuenta xa̱bu̱ (Juan 5:22). Ma̱ngaa nduʼyáá dí mbiʼi rí mixtanda̱ʼa̱a̱ cuenta mbajyúuʼ mbá míi tsiguʼ, rígi̱ inu má marigá (Apoc. 20:4, 6). Ikháánʼ tsémíñulúʼ, numuu dí xúgíinʼ bi̱ mixtandi̱ʼi̱i̱n cuenta maguma tsajkurámiinʼ wéñuuʼ. Nduʼyáá gajkhun rí kua̱ʼthi̱i̱n mbaʼa dí mitsaanʼ nda̱wa̱á ga̱jma̱a̱ numuu mbá milagro dí itháan mba̱a̱: Ikhaa nindxu̱u̱ dí nigabi̱i̱ Cristo.

“Tikhuun [...] ninindxu̱ún xa̱bi̱i̱ Jesús” (Hechos 17:32-34)

23. Lá xúgíinʼ ninigu̱u̱nʼ mudxawíín ajngáa dí niʼthí Pablo rá.

23 Tikhuun bi̱ kúwá ikhí nigíʼdi̱i̱ nitsijmaa. “Índo̱ nidxawíín rí niʼthí, dí nagabi̱ín bi̱ nikháñun”. Eʼwíinʼ nidxawíín mú na̱nguá nitanga̱a̱ a̱jkiu̱ún, ikhiin nitha̱: “Mudxáwaanʼxu imbo̱o̱ mbiʼi ga̱jma̱a̱ numuu rígi̱” (Hech. 17:32). Iwáá kayuuʼ nikúwá xa̱bu̱ bi̱ “ninimbu̱ún rí ikhaa niʼthí ga̱jma̱a̱ ninindxu̱ún xa̱bi̱i̱ Jesús. Mbáa rí ikhaa nindxu̱u̱ Dionisio, bi̱ naʼthí xóo mambanúu xkujndu náa Areópago, ga̱jma̱a̱ mbáa a̱ʼgu̱ bi̱ mbiʼyuu Dámaris, ma̱ngaa eʼwíinʼ” (Hech. 17:34). Xúʼko̱ má erígá dí mbiʼi xúgi̱, kúwá xa̱bu̱ bi̱ tsíñún gúdxawíín dí nuʼthúún i̱ndó nutsíjmáánʼ, eʼwíinʼ nundrigú ajngáa rí májánʼ ga̱jma̱a̱ naguánú nanindxu̱ún xa̱bi̱i̱ Dios.

24. Ndiéjuunʼ eʼsngúlú dí niʼni Pablo náa Areópago rá.

24 Índo̱ ikháánʼ nduʼyáá xóo káʼnii niʼni Pablo mu ma̱ndoo maʼthúún xa̱bu̱, rígá mbaʼa dí najmañulú, nambáyulú mu makru̱ʼu̱lú ga̱jma̱a̱ dí xámiñulúʼ muʼthá dí ikháánʼ nuʼnimbulú, ma̱ngaa dí mbuʼyáá májánʼ ajngáa dí muʼthúún xa̱bu̱ bi̱ nuʼtáruʼúún. Naʼsngúlú dí xámiñulúʼ ga̱jma̱a̱ dí maʼngo̱o̱ a̱jkiu̱lú kuʼñúún xa̱bu̱ bi̱ nagún náa religión nduwaʼ. Nuxkamaa i̱mba̱a̱ dí gíʼdoo wéñuuʼ dí naʼsngúlú dí ikháánʼ ragíʼmaa murkaʼumáʼán dí naʼthí náa Biblia i̱ndó numuu dí tsíyulú makiʼníin bi̱ nuʼtáruʼúún. Dí mbuʼyaridáá xóo niʼni Pablo majmañulú muʼtáraʼa májánʼ. Á mu nindxu̱lú bi̱ ka̱ya̱ʼ edxu̱u̱ náa congregación majmañulú muʼsngáa itháan májánʼ. Rígi̱ gámbáyulú mu xúgiáánʼ ma̱ndoo mumbáñún xa̱bu̱ ‹mbuyáaʼ Dios ga̱jma̱a̱ maʼngu̱u̱n muxkamaa› (Hech. 17:27).

b Atayáá náa kúgumaʼá “ Epicúreos ga̱jma̱a̱ estoicos”.

c Bíjní tsídánʼ dí nirígá náa Atenas, náa tsu̱du̱u̱ Acrópolis. Ma̱ngaa xúʼko̱ nigumbiʼyuu guʼwá ñajunʼ dí nirígá ikhí náa nagimbúun munimbaníí xkujndu. Ikhaa jngóo ajngáa “Areópago” ma̱ndoo mani̱ndxu̱u̱ a̱jma̱ rígi̱: 1) Bíjní tsídánʼ, 2) náa nagimbúun munimbaníí xkujndu. Xa̱bu̱ bi̱ najmañún nuthi mixtiʼkhu, tikhuun nuthi dí Pablo nigún kuya̱a̱ náa bíjní tsídánʼ, eʼwíinʼ nuthi dí nigún kuya̱a̱ náa guʼwá dí munimbaníí xkujndu, mbáa náa xuáá o i̱mba̱ níʼkhá.

d Xa̱bu̱ griego najmún ajngáa (kósmos) mu muthi ga̱jma̱a̱ numuu “numbaaʼ”, mú índo̱ náa Biblia najmuu ajngáa rígi̱ najmuu mu maʼthí ga̱jma̱a̱ numún “xa̱bu̱ numbaaʼ”. Ikhaa jngóo Pablo niʼthún xa̱bu̱ bugi̱ xó má ikhiin nakru̱ʼu̱u̱n mu xúʼko̱ muxtiʼñamijná mudxa̱wíín ajngáa dí ikhaa xtáa raʼthún.

e Pablo nijmuu ajngáa dí nigájnúu náa poema astronómico Los fenómenos, dí niʼnirámáʼ estoico Arato, ajngáa dí nambríguii ga̱jma̱a̱ nindxu̱u̱ i̱ʼwáʼ poema griego xóo Himno ndrígóo Zeus, dí niʼnirámáʼ Cleantes bi̱ ninindxu̱u̱ estóicos, bi̱ ma̱ngaa nixtáa náa escuela filosófica dí nirígá ginii.