Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

Georgette Douwma/Stone via Getty Images

NDIÉJUNʼ GÁGÍʼNUU NUMBAAʼ RÁ.

Lamáa

Lamáa

Lamáa raʼkháa i̱ndó naʼni marigá ganitsu rí naʼphu̱, ma̱ngaa naʼni marigá i̱ʼwáʼ rí majmaa mu maguma thana. Ma̱ngaa naʼni marigá mba̱a̱ giñánʼ náa numbaaʼ rí mbuʼyá ikháanʼ ga̱jma̱a̱ naʼni gámbáa dióxido de carbono dí nuriʼya̱a̱ʼ. ¡Raʼkháa i̱ndó rúʼko̱ naʼni lamáa! Lamáa ma̱ngaa nambáyúu mu xáʼni mijkha náa Ku̱ba̱ʼ.

Lamáa gamíi mambáa

Xóo na̱jkha̱ raxtiʼkhuu dí naʼni mijkha wéñuuʼ, rúʼko̱ gamíi maʼni gámbáa iná dí rígá náa awúu̱n lamáa rí mbiʼyuu arrecifes de coral, mariscos ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ xujkhú bi̱ kúwá náa awúu̱n lamáa. Xó mbá 25% xujkhúʼ bi̱ kúwá náa awúu̱n lamáa kúwá ga̱jma̱a̱ arrecifes de coral. Ngíná wéñuuʼ nindxu̱u̱ rí nuthi científico rí i̱mba̱ 30 tsiguʼ nda̱wa̱á gamíi rí mambáa xúgíʼ arrecifes rígi̱.

Xa̱bu̱ bi̱ najmañún nuthi rí mbáa naʼni xó mbá 90% ñu̱ʼu̱ bi̱ kúwá náa lamáa ni̱ʼphu̱ plásticos ga̱jma̱a̱ rí mbaʼin wéñuuʼ xujkhúʼ bi̱ kúwá náa awúu̱n lamáa nakháñún mbaʼin wéñuuʼ numuu rí naʼphu̱ plásticos.

Nákha tsiguʼ 2022, António Guterres, bi̱ nindxu̱u̱ secretario general náa Naciones Unidas, niʼthí: “Nánguá eñewa̱a̱n kayuuʼ lamáa ga̱jma̱a̱ rí xúgi̱ gamíi mambáa, ikha jngóo ikhúún naxna̱ mbiʼyuu ‹emergencia océanica›”.

Ku̱ba̱ʼ: Niguma mu makuwá xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ xujkhúʼ

Lamáa ga̱jma̱a̱ xúgíinʼ xujkhúʼ bi̱ kúwá ikhí nigumiin mu makuwi̱i̱n kaʼwu ga̱jma̱a̱ rí xáʼndoo káñún, á mu ikháanʼ bi̱ nindxu̱lú xa̱bu̱ tséxiʼdíí náskha o i̱ʼwáʼ rí maʼni gachúu lamáa. Náa libro rí mbiʼyuu: Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation naʼthí rí á mu xa̱bu̱ na̱nguá eni̱ tsagáá mbá chíʼgíiʼ lamáa “phú gajkhun rí majmaa maʼni kaʼwuminaaʼ ikháá kámuu mbiʼi”. Guʼyáá tikhuʼ xkri̱da:

  • Kúwi̱i̱n tikhuun xujkhúʼ majkhiinʼ bi̱ mbiʼñún fitoplancton bi̱ naʼphu̱ ga̱jma̱a̱ nduya jxi̱ʼ dí ikháanʼ nuriʼyáaʼ, [dióxido de carbono] mbáa rí nindxu̱u̱ gas rí naʼni itháán mijkha. Najuiʼthá rí xujkhúʼ fitoplancton ndaya jxi̱ʼ ikháá má mba̱ji̱nʼ xóo má ixi̱ ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ iná dí rígá náa numbaaʼ.

  • Ma̱ngaa kúwi̱i̱n eʼwíinʼ xujkhúʼ majkhiinʼ [microbios] bi̱ naʼphu̱u̱n e̱gi̱ʼ bi̱ nikháñún, xúʼko̱ naʼni rí xáguma tsagáá lamáa. Ga̱jma̱a̱ kúwíin eʼwíinʼ xujkhú bi̱ kúwá náa lamáa bi̱ naʼphu̱u̱n mbu̱júu̱ microbios bugi̱. Xó má naʼthí náa sitio ndrígóo internet rí mbiʼyuu Smithsonian Institution, “Rí xóo nañajunʼ rígi̱, rúʼko̱ nambáyúu lamáa mu maʼni kaʼwu má xúʼko̱”.

  • Mbaʼin xujkhúʼ bi̱ kúwá náa lamáa, ga̱jma̱a̱ rí xóo ikhiin naʼphu̱, rúʼko̱ nambáyúu iyaʼ tsaga [agua ácida] dí na̱jkha̱nú náa lamáa mu maʼni kaʼwu [agua alcalinas] rí nindxu̱u̱ itháán kaʼwu ga̱jma̱a̱ rígi̱ nambáñúún xujkhú bi̱ kúwá ikhí bi̱ mbiʼñún coral, crustáceos ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ enii xujkhúʼ.

Ndu̱ya̱ʼ xóo muni

Á mu najmuluʼ bolsas ga̱jma̱a̱ rujthu̱ dí ma̱ndoo majmulú mbaʼa nuthu nda̱wa̱á mbu̱júu̱, xúʼko̱ nuʼni dí xárígá náskha náa lamáa.

Á mu rí náskha na̱nguá e̱jkha̱nú náa lamáa, asndu xáʼyóoʼ má maguma kaʼwi̱i̱. Ikha jngóo, xa̱bu̱ bi̱ nduyáá nuthi rí gajmulú bolsa o i̱ʼwáʼ rí ma̱ndoo majmulú mbaʼa nuthu nda̱wa̱á mbu̱júu̱, raʼkháa dí majmulú plásticos káaʼ mbá miʼtsú.

Raʼkháa i̱ndó rígi̱. Xíkhoo mbá nguáthi̱i̱n xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa organización ecologísta nirajxi̱i̱ mbá 8,300 toneladas náskha náa rawuunʼ playa dí rígá náa mbá 112 países rí káaʼ mbá tsiguʼ. Rígi̱ nindxu̱u̱ chíʼgíiʼ kayuuʼ náskha rí nagájnáa náa rawuunʼ lamáa rí mambá tsiguʼ.

Xúgi̱ rí kuwáánʼ ruʼthá ga̱jma̱a̱ numuu lamáa, náa i̱yi̱i̱ʼ rí mbiʼyuu National Geographic naʼthí rí “mbáa rí xóo tsaga wéñuuʼ lamáa, nánguá maʼngo̱o̱ maguma kaʼwi̱i̱ xó má nákha ginii”. Ga̱jma̱a̱ naʼthí rí combustible fósil dí naguanáa nuni xa̱bu̱ naʼni rí makhañún mbaʼin xujkhúʼ bi̱ ikhí. Raʼkhí kayuuʼ nindxu̱u̱ rígi̱”.

Rígá numuu rí xámbáa.Ndiéjuunʼ eʼthí náa Biblia rá.

“Náa ku̱ba̱ʼ kajtíí rí nitani̱. Aʼkhu rígá lamáa, dí ra̱ʼkhá itháán mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ sma̱ja̱nʼ, ikhí kajchún mbaʼin xujkhúʼ, bi̱ majkhiinʼ ga̱jma̱a̱ bi̱ mba̱ʼu̱u̱n” (Salmo 104:​24, 25).

Á mu Dios niʼni rí lamáa majmaa maʼni kaʼwuminaaʼ ikháá. Atatsaʼwáminaʼ rígi̱: Dios ndaʼyoo dí rígá asndu itháán mi̱jnu̱ náa awúu̱n lamáa, lá xájmaa maʼni májáanʼ xúgíʼ rí niguma gachíí náa lamáa ráʼ. Atayáá artículo “Dios nakudaminaʼ rí ku̱ba̱ʼ maguma májáanʼ” náa ináa 15 dí na̱ʼkha̱ náa i̱yi̱i̱ʼ rígi̱.