Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

ARTÍCULO RÍ MUʼNIGAJMAA 21

Xúniʼñáanʼ rí “Ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ” maʼni nduwánʼ

Xúniʼñáanʼ rí “Ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ” maʼni nduwánʼ

“Ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ tséjmaa mbá kayuuʼ eʼyoo Dios” (1 COR. 3:19).

AJMÚÚ 98 Rí kiʼniraʼmáʼ náa Biblia nindxu̱u̱ Ajngóo Dios

RÍ MUʼNIGAJMAA *

1. Ndiéjunʼ eʼsngúlúʼ Ajngá rawunʼ Dios rá.

JEOBÁ nindxu̱u̱ Bi̱ Naʼsngúlúʼ. Ikhaa mambáyulúʼ mu maʼngulú muraʼníí xkujndu (Is. 30:20, 21). Ajngá rawuunʼ naʼsngúlúʼ xúgíʼ rí ndayóoʼ muʼni mu ‹majmañulúʼ májánʼ› ga̱jma̱a̱ ‹makuwáanʼ xawii› (2 Tim. 3:17). Índo̱ nuʼgíʼ nuʼnimbánii rí naʼthí náa Biblia, naʼni rí majmañulúʼ itháán ki xóo bi̱ guaʼdáá “ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ” (1 Cor. 3:19; Sal. 119:97-100).

2. Dí guʼyáá náa artículo rígi̱ rá.

2 Xó má guʼyáá, ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ naxkaxáanʼ muʼni i̱ndó rí nandulúʼ ikháanʼ. Ikha jngó, naʼniulú gakhi̱i̱ rí xaguaʼdáá ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ. Ikha jngó náa Biblia naʼthí: “Tsumáá, xúniʼñámíjná rí maʼni nduwáanʼ ku̱ma̱ ndrígu̱ún xa̱bu̱ numbaaʼ ga̱jma̱a̱ minduwaʼ xóo rí naguʼwún nuni xa̱bu̱” (Col. 2:8). Náa artículo rígi̱ mbuʼyáá a̱jma̱ xkri̱da rí “minduwaʼ” o ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ rí nindxu̱u̱ nduwaʼ, ga̱jma̱a̱ xú káʼnii ni̱jkha̱nú nijmaʼnuuʼ itháan. Náa mámbá rí ikhaa mbuʼyáá, ndíjkha rí ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ tséyambáá ga̱jma̱a̱ ragíʼdoo numuu ma̱ngaa ndíjkha rí ku̱ma̱ rí na̱ʼkha̱ náa Biblia nindxu̱u̱ itháan májánʼ ki xóo dí rígá náa numbaaʼ.

NAXTIʼKHUU XÓO NUNDXA̱ʼWA̱MÍJNA̱ GA̱JMA̱A̱ NUMUU RÍ NUBÚUNʼ XA̱BU̱

3, 4. Xú káʼnii nixtiʼkhuu rí nundxa̱ʼwa̱míjna̱ xa̱bu̱ nákha siglo veinte rá.

3 Nákha ndiyáa siglo veinte, náa Estados Unidos nixtiʼkhuu mbá kayuuʼ xú káʼnii eyáá xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ numuu rí nubúunʼ. Asndu nákha ikhú, mbaʼin xa̱bu̱ nikumu̱ún rí i̱ndó bi̱ gajmii ma̱ndoo mubúúnʼ ga̱jma̱a̱ dí ragíʼmaa muthi ga̱jma̱a̱ numuu rúʼko̱ náa kuwa mbaʼin xa̱bu̱. Mú ku̱ma̱ rígi̱ nixtiʼkhuu ga̱jma̱a̱ xa̱bu̱ niniñaaʼ marigá.

4 Tsiguʼ 1920 ni̱jkha̱nú nijmaʼnuuʼ xóo tsiguʼ skágunʼ numuu rí nixtiʼkhuu mbá kayuuʼ xóo nundxa̱ʼwa̱míjna̱ xa̱bu̱. Mbáa investigadora niʼthí: “Películas, gitsíin, ajmúú, novelas ga̱jma̱a̱ i̱ʼwáʼ nasngájma itháan náa nubúunʼ xa̱bu̱”. Nákha tsiguʼ rúʼko̱, gitsiá niʼni itháan xkawiʼ ga̱jma̱a̱ xtíin rí nagúwúnʼ niʼni itháan tséʼgui̱i̱. Xó má naʼtáriyaʼ náa Biblia, bi̱ gákúwiin náa iwáá mbiʼi i̱ndó “maʼndún muni rí nanigu̱u̱nʼ ikhiin” (2 Tim. 3:4).

Xa̱bi̱i̱ Jeobá tséniñamijna̱ maguma nduwiinʼ ga̱jma̱a̱ ku̱ma̱ dí rígá náa numbaaʼ. (Atayáá kutriga̱ 5). *

5. Ndiéjunʼ nirígá ga̱jma̱a̱ numuu rí nundxa̱ʼwa̱míjna̱ xa̱bu̱ nákha tsiguʼ sesenta rá.

5 Nákha tsiguʼ sesenta, xa̱bu̱ nigíʼdi̱i̱ ndiyáá rí májánʼ má nindxu̱u̱ rí xa̱bu̱ maʼni a̱jma̱ ñajúúnʼ, rí muniñamíjnáa ga̱jma̱a̱ rí xanújngún náa inu i̱yi̱i̱ʼ. Ma̱ngaa, náa mbaʼa rí ma̱ta̱ya̱a̱ nakujmaa itháan náa rí nubúunʼ xa̱bu̱. Ndiéjunʼ ni̱jkha̱nú nirígá ga̱jma̱a̱ numuu rí xa̱bu̱ niniñaaʼ marigá rá. Mbáa bi̱ naʼnirámáʼ niʼthí: “Ga̱jma̱a̱ numuu rí nixtiʼkhuu kayuuʼ rí nakumu̱ún xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ numuu rí nubúunʼ” ikhaa rúʼko̱ niʼni rí xa̱bu̱ muniñamijnáá, rí makuwa ndajkuíin gajmiún e̱jñún, rí nunigawumíjná ga̱jma̱a̱ rí naguʼwún nduyáá náa nurima̱ʼ xa̱bu̱. Mbaʼa nandii rí nakhánun índo̱ nubúunʼ, xóo sida, xúgíʼ rígi̱ nasngájma rí ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ nindxu̱u̱ xóo náska (2 Ped. 2:19).

6. Ndíjkha rí Gixa̱a̱ nandoo rí xa̱bu̱ xundxa̱ʼwa̱míjna̱ májánʼ rá.

6 Xúgíʼ ku̱ma̱ dí rígá náa numbaaʼ, rúʼko̱ rí naniguuʼ Gixa̱a̱ marigá. Gajkhun rí ikhaa naniguuʼ mbaʼyoo rí xa̱bu̱ xúyamajkhuíí rí mubúúnʼ, ga̱jma̱a̱ dí nudamijná rí nindxu̱u̱ mbá rí nimínáanʼlu Dios (Efes. 2:2). Bi̱ nuni xúgíʼ rígi̱, raʼkháa i̱ndó nutsijmúúʼ mbá rí Dios nixnúún, ma̱ngaa rí asndu mandáti̱gu̱u̱n rí makuwa kámuu mbiʼi (1 Cor. 6:9, 10).

RÍ NAʼTHÍ NÁA BIBLIA GA̱JMA̱A̱ NUMUU RÍ NUBÚUNʼ XA̱BU̱

7, 8. Xú káʼnii mixtiʼkhu kayuuʼ nindxu̱u̱ ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ ga̱jma̱a̱ ku̱ma̱ ndrígóo Biblia rí naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí nubúúnʼ xa̱bu̱ rá.

7 Xa̱bu̱ bi̱ guaʼdáá ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ nutsijmaa ikha rí na̱ʼkha̱ náa Biblia ga̱jma̱a̱ nuthi rí tseyambáá. Mbáa nuraximíjna̱ náá numuu rí Dios niʼniáanʼlu mu maʼndulú muʼbúlú gajmiúlú mbáa ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á naʼthí rí xúʼni̱ rá. Ku̱ma̱ rígi̱ na̱ʼkha̱ náa rí xa̱bu̱ nundxa̱ʼwa̱míjna̱ rí ma̱ndoo muni asndu xkáʼníí má rí nandún muni. Mú náa Biblia tséʼthi xúʼko̱. Naʼsngáa rí maʼngulú murikháá rí nagua̱ʼa̱ muʼni mbáa dí raʼkhí, ga̱jma̱a̱ rúʼko̱ naʼni rí maguaʼdáá numulúʼ (Col. 3:5). Jeobá niʼni rí mudamijná xa̱bu̱, mu xúʼko̱ ma̱ndoo muni gagimijná índo̱ nubúúnʼ (1 Cor. 7:8, 9). Ikha jngó, najmiin ma̱ndoo muni rígi̱ ga̱jma̱a̱ rí xákumu̱ún rí nindxu̱u̱ aʼkhá rí nuni, ma̱ngaa xámiñún rí muxnamíjná nandii.

8 Ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ nindxu̱u̱ mixtiʼkhu kayuuʼ ga̱jma̱a̱ ku̱ma̱ ndrígóo Biblia índo̱ naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí nubúunʼ xa̱bu̱. Náa Biblia naʼthí rí mubúúnʼ xa̱bu̱ nindxu̱u̱ náa muni gagimijná (Prov. 5:18, 19). Mú, ma̱ngaa naxnúlú xtágabu rígi̱: “Mámbáa dí ikháanʼ gíʼmaa mbaʼyoo xú káʼnii gáñewu̱u̱n xuyuuʼ mu maʼni kaʼwu ga̱jma̱a̱ mbaʼyamajkuu, xúguaʼdáá mbá dí rakáʼyalaʼ, rí magua̱ʼa̱ wéñuʼ mubala gajmiála mbáa xó má eni xa̱bu̱ bi̱ na̱nguá eniʼniiʼ Dios” (1 Tes. 4:4, 5).

9. a) Xú káʼnii nimbáñun xa̱bi̱i̱ Jeobá bi̱ nikuwa nákha siglo veinte rí muguaʼdáá ku̱ma̱ ndrígóo Biblia rá. b) Xú káʼnii xtágabu nuxkamaa náa 1 Juan 2:15, 16 rá. c) Xó má naʼthí náa Romanos 1:24-27, xú káʼnii rí ndayóoʼ maguiyulúʼ kuʼyáá rá.

9 Asndu nákha ndiyáa siglo veinte, xa̱bi̱i̱ Jeobá túniñamijna rí maguma nduwiinʼ ga̱jma̱a̱ rí xóo nundxa̱ʼwa̱míjna̱ xa̱bu̱ bi̱ ‹nánguá endxaʼwamíjna̱ májánʼ› (Efes. 4:19). Ikhiin ninimíjna̱ munimbu̱u̱n xtángoo rí na̱ʼkha̱ náa Biblia. Náa número 15 ñajunʼ gu̱nʼ mayo tsiguʼ 1926 náa revista rígi̱ náa ajngáa inglés niʼthí rí “xa̱bekha ga̱jma̱a̱ gu̱ʼu̱ ragíʼmaa mundxaʼwamíjna̱ dí ra̱májánʼ ga̱jma̱a̱ gíʼmaa maguaʼdáá gamajkhún índo̱ kuwa gajmiún mbáa xa̱biya̱ o mbáa a̱ʼgu̱”. Maski ajndu xúʼko̱ rígá náa numbaaʼ, xa̱bi̱i̱ Jeobá ninimbu̱ún ku̱ma̱ rí na̱ʼkha̱ náa Biblia (atraxnuu 1 Juan 2:15, 16). * Nadxulú numuu rí kuaʼdáá Ajngá rawunʼ Dios ga̱jma̱a̱ ganitsu rí na̱ʼkha̱ náa Jeobá rí nambáyulúʼ mu xaguaʼdáá ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ rígi̱ * (atraxnuu Romanos 1:24-27). *

NAXTIʼKHUU XÓO NUNDXA̱ʼWA̱MÍJNA̱ GA̱JMA̱A̱ NUMÚN

10, 11. Ndiéjunʼ eʼthí náa Biblia rí marigá náa iwáá mbiʼi rá.

10 Náa Biblia naʼthí rí índo̱ gáʼnii iwáá mbiʼi xa̱bu̱ “maʼndún kuyamijná i̱ndó ikhiin” (2 Tim. 3:1, 2). Ikha jngó xáʼniulú tsiánguá rí náa numbaaʼ naʼni rí xa̱bu̱ mundxaʼwamíjna̱ rí ikhiin guaʼdáá itháan numún ki xóo eʼwíínʼ. Mbá enciclopedia naʼthí rí nákha tsiguʼ setenta “nirígá wéñuʼ libro rí ma̱ndoo mambáyaʼ”. Tikhu libro “naxkajxi̱i̱n bi̱ nuraxnuu rí muniʼnumíjná, maʼndún kuyamíjná tséʼniuu má xú kaʼniún, ga̱jma̱a̱ rí maʼndún kuyáá xuajñún”. Mbá xkri̱da, tikhu libros rígi̱ naʼthí rí mbáa xa̱bu̱ ndayóoʼ maʼndoo kaʼyaminaʼ, “numuu rí mámbáa xa̱bu̱ nindxu̱u̱ mitsiʼyáa ga̱jma̱a̱ rí nda̱wa̱a̱ nimbáa bi̱ nambríguii ga̱jma̱a̱”. Ikháá má i̱yi̱i̱ʼ rígi̱ naʼthí: “Mbá religión rí nindxu̱u̱ gajkhun, ikhaa religión rúʼko̱ nindxu̱u̱ náa xa̱bu̱ nuni xó má ekumún ikhiin ga̱jma̱a̱ i̱ndó nuni rí mambáñun ikhiin”.

11 Lá rígá rí naʼni marmáʼáan a̱jkia̱a̱nʼ ga̱jma̱a̱ ajngáa rígi̱ ráʼ. Xúʼko̱ kaʼnii niʼni Gixa̱a̱ ga̱jma̱a̱ Eva. Niʼthúu̱n rí maʼga̱nú mani̱ndxu̱u̱ “xóo Dios” (Gén. 3:5). Rí mbiʼi xúgi̱, mbaʼin xa̱bu̱ nakumu̱ún xúʼko̱ kaʼnii ga̱jma̱a̱ rí nimbáa xándoo maʼthúún ndiéjunʼ rí májánʼ ga̱jma̱a̱ dí ra̱májánʼ muni, ni má Dios. Ku̱ma̱ rígi̱ ndijoo wéñuʼ, mbá xkri̱da, rí xóo xa̱bu̱ nakumu̱ún ga̱jma̱a̱ numuu rí nudamijná.

Xa̱bi̱i̱ Jeobá nugíʼ ginii rí ndañúunʼ eʼwíínʼ, itháán náa bi̱ ndi̱ya̱a̱. (Atayáá kutriga̱ 12). *

12. Xú káʼnii eyáá xa̱bu̱ numbaaʼ rí nudamijná rá.

12 Náa Biblia naxnúu xtágabu xa̱biya̱ ga̱jma̱a̱ a̱ʼgu̱ rí gíʼmaa mbuyamajkumijná ga̱jma̱a̱ rí munimbánii rí nixudami̱jná nákha nidamijná. Ma̱ngaa naʼni marmáʼáan a̱jkiu̱ún rí nixudami̱jna̱. Náa naʼthí: “Ikha jngó xa̱biya̱ maniñuʼ anu̱u̱ ga̱jma̱a̱ ru̱dúu̱ gíʼdoo rí maxtáa ga̱jma̱a̱ a̱ʼgiu̱u̱ ma̱ngoo maguanu mani̱ndxu̱ún mbóó xuwiʼ” (Gén. 2:24). Mú, bi̱ guaʼdáá ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ i̱mba̱ núthu xóo eku̱mu̱ún ga̱jma̱a̱ nuthi rí mámbáa gíʼmaa maxmiéjuunʼ ga̱jma̱a̱ numuu rí ndayóoʼ. Mbá libro náa naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu rí nuniñami̱jna̱a̱ xa̱bu̱, naʼthí: “Náa tikhuu bodas, nixtiʼkhuu rí nutamijná índo̱ nambánun rí makuwa mbóó, nuthi: ‹Asndu tsáá má gakháñuu ginii› ga̱jma̱a̱ mbá rí tséjyúuʼ mba̱yu̱ʼ xóo ‹asndu índo̱ gámbá rí nandulú kuʼyamijná›”. Rígi̱ naʼni rí mbaʼin xa̱bu̱ muniñamijnáá ga̱jma̱a̱ naʼni magawúúnʼ. Gajkhun, ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ ga̱jma̱a̱ numuu rí nudamijná xa̱bu̱ nindxu̱u̱ phú mitsaga.

13. Náá guáʼyaa nindxu̱u̱ mbá numuu rí Dios tsíyoo gáʼñún bi̱ nuni mbaʼumíjna̱ rá.

13 Náa Biblia naʼthí: “Xúgínʼ bi̱ nunimba̱ʼu̱mi̱jna̱ nawiyuuʼ kaʼñún Jeobá” (Prov. 16:5). Ndíjkha rí Jeobá tsíyoo gáʼñun bi̱ nuni mbaʼumíjna̱ rá. Mbá numuu nindxu̱u̱ rí bi̱ nakumu̱ún rí guaʼdáá itháan numún ki xóo eʼwíínʼ naʼni makujmaa xóo endxa̱ʼwáminaʼ Gixa̱a̱. Ikhaa phú naʼnimbamínaʼ wéñuʼ rí asndu nikumuu rí Jesús, bi̱ nimbáyúu Dios mu maʼni xúgíʼ dí rígá, masmbáti̱go̱o̱ náa inuu ga̱jma̱a̱ mbaʼyamajkuu (Mat. 4:8, 9; Col. 1:15, 16). Rí nuni xa̱bu̱ bi̱ nuni mbaʼumíjna̱ nasngájma náá numuu rí Dios ndaʼyóoʼ rí ku̱ma̱ dí rígá náa numbaaʼ nda̱a̱ rí eyambáá.

RÍ NAʼTHÍ NÁA BIBLIA GA̱JMA̱A̱ NUMUU RÍ NUNI MBAʼUMÍJNA̱

14. Xú káʼnii embáyulú Romanos 12:3 mu muñewa̱a̱n xóo ekumulú kuʼyamíjna̱ rá.

14 Biblia nambáyulú mu muñewa̱a̱n xóo ekumulú kuʼyamíjna̱. Naʼthí rí májánʼ má nindxu̱u̱ rí awáán gáʼndoo kaʼyaminaʼ xa̱bu̱. Mbá xkri̱da, índo̱ Jesús niʼthí: “Gíʼmaa rí maʼndaaʼ xtayáá xa̱bu̱ numbaaʼ gajmaaʼ xó má eyaaʼ xtayaminaʼ ikháán” (Mat. 19:19). Rígi̱ nasngájma rí awáán gíʼmaa mbuʼyáá ga̱jma̱a̱ mbuʼyááʼ rí ndayúlú. Mú náa Biblia tséʼsngáa dí gíʼmaa makumulú rí itháan kuaʼdáá numulúʼ ki xóo eʼwíínʼ. Naxnúlú xtágabu: “Xúni̱ nimbá rí maʼni mugiʼdala o rí nuni mbaʼumíjna̱la,” gíʼmaa rí manindxalaʼ “xa̱bu̱ guabaaʼ, gu̱ya̱a̱ rí eʼwíínʼ itháan guáʼdáá numún ki xóo ikháanʼla” (Filip. 2:3; atraxnuu Romanos 12:3). *

15. Náá numuu ku̱ma̱a̱ʼ ikháán rí nayambáá dí naʼthí náa Biblia ga̱jma̱a̱ numuu rí matanimbamínaʼ rá.

15 Mbaʼin xa̱bu̱ náa numbaaʼ rígi̱ bi̱ nakumu̱ún rí najmañún nutsijmaa rí naʼthí náa Biblia ga̱jma̱a̱ numuu rí nuni mbaʼumíjna̱. Nuthi rí, á mu nakumulú rí eʼwíínʼ guaʼdáá itháan numún ki xóo ikháanʼ, rúʼko̱ gáʼni rí xa̱bu̱ muniulúʼ xó má eñún. Mú, ndiéjunʼ eʼni marigá ku̱ma̱ dí rígá náa numbaaʼ ndrígóo Gixa̱a̱ rá. Lá kúwi̱i̱n gagi bi̱ i̱ndó naxmiéjúúnʼ kuyamijná ikhiin ráʼ. Lá kúwi̱i̱n gagi gajmiún bi̱ kuwa náa guʼwún xáʼ. Lá guáʼdiin bi̱ gajkhun nambáxu̱u̱n gajmiún xáʼ. Lá nambáxu̱u̱n májánʼ gajmiún Dios xáʼ. Ndiéjunʼ eʼni dí marigá rí májánʼ ku̱ma̱a̱ʼ ikháán: Ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ, o ku̱ma̱ ndrígóo Ajngá rawunʼ Dios dxe̱ʼ.

16, 17. Náá numuu rí nuxnáa wéñuʼ numaaʼ rá.

16 Bi̱ nunimbu̱ún xtágabu ndrígu̱ún “bi̱ najmañún” náa numbaaʼ rígi̱, ni̱ndxu̱ún xóo mbáa xa̱bu̱ bi̱ nindáti̱ga̱a̱ ga̱jma̱a̱ naraxu̱u̱ imba̱a̱ xa̱bu̱ bi̱ nindáti̱ga̱a̱ xú káʼnii gáʼni mu maʼga̱nú náa mbá xuajen. Xa̱bu̱ “bi̱ najmañún” nákha Jesús nixtáa, ikhaa niʼthúún: “Bi̱ nuxnún ikha bi̱ tsíkruigu̱u̱n ñajúúnʼ. Á mu mbáa bi̱ tsíkruigo̱o̱ naxná ikhoo imba̱a̱ bi̱ tsíkruigo̱o̱, najmiin gájnguíʼiin náa iñáʼ” (Mat. 15:14). Nakujmaa kaʼwu rí ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ nindxu̱u̱ mitsaga wéñuʼ náa Dios.

Bi̱ ni̱ndxu̱ún cristianos nakuwa gagi índo̱ narmáʼáan a̱jkiu̱ún rí nini káxi̱ ñajuunʼ Jeobá. (Atayáá kutriga̱ 17). *

17 Xtágabu rí na̱ʼkha̱ náa Biblia nayambáá má xúʼko̱ “mu miʼsngáa, mu maxprígulú, mu maʼni̱i̱ jmbi̱i̱ rí e̱ʼni̱, mu maxnúlúʼ ikha náa rí jmbu” (2 Tim. 3:16). Nuxnáa numaaʼ wéñuʼ Jeobá rí najmuu xuajñu mu mañewu̱nlú náa ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ (Efes. 4:14). Númaa má ga̱jma̱a̱ numuu ganitsu rí na̱ʼkha̱ náa ikhaa, guaʼdáá tsiakii mu munimbaníí xtángoo ndrígóo. Phú májánʼ nindxu̱u̱ rí guáʼdáá Ajngá rawuunʼ Dios, náa na̱ʼkha̱ ikha ga̱jma̱a̱ kajti ku̱ma̱ rí ma̱ndoo mambáyulúʼ.

AJMÚÚ 54 “Rígi̱ nindxu̱u̱ kamba̱a̱”

^ párr. 5 Náa artículo rígi̱ mbuʼyáá rí i̱ndó Jeobá nindxu̱u̱ bi̱ ma̱ndoo maxnúlúʼ ikha rí májánʼ. Ma̱ngaa majmañulúʼ á mu nuʼnimbulúʼ ku̱ma̱ ndrígóo numbaaʼ maʼni rí mumíniiʼ wéñuʼ, mú á mu nuʼnimbánii ku̱ma̱ rí na̱ʼkha̱ náa Ajngá rawunʼ Dios mambáyulúʼ.

^ párr. 9 1 Juan 2:15, 16: “Xáʼndala kuya̱a̱ numbaaʼ ni má dí rígá náa numbaaʼ. Á mu mbáa nandoo kaʼyoo numbaaʼ, Anu̱lú xándoo kaʼyoo; numuu rí xúgíʼ dí rígá náa numbaaʼ —rí nagua̱ʼa̱ xuyulúʼ, rí nagua̱ʼa̱ idulú ga̱jma̱a̱ ma̱ngaa rí nanigulúʼ muʼni mbaʼumíjna̱ ga̱jma̱a̱ rí kuaʼdáá— tséʼkha̱ náa Anu̱lú, na̱ʼkha̱ náa numbaaʼ.”

^ párr. 9 Romanos 1:24-27: “Ikha jngó, ga̱jma̱a̱ numuu rí nagua̱ʼa̱ a̱jkiu̱ún, Dios nixnáxi̱i̱n náa rí tsaga, mu xuñúnʼ magajnúu gamajkuu, asndu bi̱ niniña̱a̱nʼ rí gajkhun rí na̱ʼkha̱ náa Dios nigún tsu̱du̱u̱ rí minduwaʼ ga̱jma̱a̱ ndiyamajkuíí rí kiʼni wíi raʼkháa náa Bi̱ niʼni wíi, bi̱ kaʼyoo rí mbuyamajkuíí kámuu mbiʼi. Xúʼko̱ gáʼni. Dios niniñúnʼ muni dí nagua̱ʼa̱ mubúnʼ dí majthi̱ʼ wéñuʼ, numuu rí gu̱ʼu̱ niriʼkhuíí xóo phú ni̱ndxu̱ún; ga̱jma̱a̱ xúʼko̱ má mangiin asndu xa̱bekha niniñanʼ rubúnʼ gajmiún gu̱ʼu̱ ga̱jma̱a̱ ikhú raʼkhá tháán nindún mubúnʼ kanikhiin xa̱bekha, nuni dí phú raʼkhí kayuʼ ikha jngó mundrigú castigo numuu dí raʼkhí nini.”

^ párr. 14 Romanos 12:3: “Ga̱jma̱a̱ numuu rí nigruigú rí májánʼ a̱jkiu̱u̱n Dios na̱thu̱u̱n mámbáa rí ikháanʼla rí xándxaʼwáminaʼ i̱ndó ga̱jma̱a̱ numuu ikhaa, rí phú gíʼmaa maʼni, mandxaʼwáminaʼ rí májánʼ, xó má Dios nixnúu fe mámbáa.”

^ párr. 53 NAʼTHÍ NUMUU XTIʼKHU: Tikhu mbiʼi rí xóo nikuwa cristianos bi̱ gajmii. Nutaraʼa índo̱ na̱jkha̱ rámbáa tsiguʼ 1960.

^ párr. 55 NAʼTHÍ NUMUU XTIʼKHU: Tsiguʼ ochenta, mbáa xa̱bu̱ nikhi̱i̱ nañewuun a̱giu̱u̱ bi̱ nandoo kháñuu náa inuu a̱ʼdióo.

^ párr. 57 NAʼTHÍ NUMUU XTIʼKHU: Mbiʼi xúgi̱ xa̱bu̱ gajmii nduyáá xtiʼkhún ga̱jma̱a̱ narmáʼáan a̱jkiu̱ún xóo nini ñajuunʼ Jeobá ga̱jma̱a̱ gagi. Wáxioo, nigiúu̱nʼ ga̱jma̱a̱ aʼdá xíñiiʼ kuwa gagi.