Atambaʼtaa mu matraxnuu

Ayuʼ náa naʼthí rí xú káʼnii nindxu̱u̱ ináa

HISTORIA NDRÍGÓO XA̱BU̱

Jeobá naʼni tsajkurámáánʼ índo̱ nuʼni rí ikhaa endu̱ʼu̱lúʼ

Jeobá naʼni tsajkurámáánʼ índo̱ nuʼni rí ikhaa endu̱ʼu̱lúʼ

“¡Ikháanʼxu ma̱ndoo mu̱ʼguáxu!”. Rúʼko̱ nitaxu ikhúúnʼ gájmuʼ ajmbioʼ, ma̱ngaa ndxájuʼ ga̱jma̱a̱ a̱ʼgiu̱u̱, índo̱ nijuixnúxu mbá ñajunʼ mixtiʼkhu rí munixu ñajunʼ Jeobá. Náa numuu rí nixnaxímíjnáxu rá. Xú káʼnii niʼni tsajkurámáánʼxu Jeobá rá. Ginii mathala historia ndrígóʼ.

NIXTÁÁ nákha tsiguʼ 1923 náa Hemsworth, mbá xuajen rí kaʼyoo Yorkshire (Inglaterra). Ndxájuʼ nigumbiʼyuu Bob. Índo̱ nigúʼdoo míjna gu̱wa̱ʼ tsiguʼ, anu̱ʼ bi̱ naguiyuʼ kaʼñúún xa̱bu̱ ede̱ náa mbaʼa guʼwá ndxajkun, nikhánúu tikhuu libros rí naʼthí xú káʼnii religión dí ragájkhun naʼni nduwiinʼ xa̱bu̱, ga̱jma̱a̱ niʼniuu tsiánguá wéñuʼ rí niguxnuu. Nguáthá tsiguʼ nda̱wa̱á, mbáa xa̱bu̱ bi̱ mbiʼyuu Bob Atkinson ni̱ʼkha̱ náa guʼwúxu ga̱jma̱a̱ nirígu̱ náa mbá gramófono mbá discurso ndrígóo ndxájulú Rutherford. Ndiya̱a̱xu rí ikhiin má nixnaraʼa libros rúʼko̱. Anu̱ʼ ga̱jma̱a̱ ru̱dúʼ nitháán Bod rí ma̱ʼkha̱ gakuiʼtsu gajmiúxu̱ mámbá wakhííʼ ga̱jma̱a̱ mariʼña̱a̱ mbaʼa graxe̱ rí guáʼdááxu ga̱jma̱a̱ numuu Biblia. Ikhaa niʼthúxu rí mu̱ʼguáxu náa reunión rí narígá náa goʼwóo mbáa ndxájulú rí naguanúu mitsínguánʼ. Núkhu nigíʼdi̱i̱xu ni̱jkuá, ga̱jma̱a̱ nigi̱ʼi̱ mbá chíʼgíʼ congregación náa xuajen Hemsworth. Mbiʼi nda̱wa̱á, nigíʼdi̱i̱xu nindrígúunxu náa guʼwúxu bi̱ ni̱ndxu̱ún siervos de zona (superintendentes de circuito) ga̱jma̱a̱ nuthu̱u̱nxu maguwáʼ guphiʼtsu precursores. Rí maxtáá gajmíi̱nʼ nimbáyuʼ wéñuʼ.

Bi̱ kuwa náa goʼwóo nigíʼ mbá negocio, mú anu̱ʼ niʼthúu̱n ndxájuʼ: “Á mu nandaʼ manindxa̱ʼ precursor, guniʼñáʼ negocio”. Ikha jngó Bob nigájnuu índo̱ ikhaa nigiʼdoo 21 tsiguuʼ mu mani̱ndxu̱u̱ precursor. A̱jma̱ tsiguʼ nda̱wa̱á, índo̱ ikhúúnʼ gúʼdoo 16 tsiguuʼ, mangúún ninindxu̱ʼ precursora. Tikuaʼ mbiʼi rí mbá xmáná nguáná nagájnuʼ mbáwun gátaraʼa; imbóó na̱jkhá kayoʼ gramófono ga̱jma̱a̱ mbá tarjeta náa naʼthí tsíin ni̱ndxu̱ún xa̱bi̱i̱ Jeobá. Mú Jeobá niʼni tsajkurámunʼ ga̱jma̱a̱ mbáa bi̱ nisngóo ga̱jma̱a̱ numuu Biblia bi̱ niriʼkuminaʼ mbá nacha̱. Nda̱wa̱á, mbaʼin bi̱ kuwa náa goʼwóo nigíʼdi̱i̱ ninigajmaa Biblia. Mbá tsiguʼ nda̱wa̱á ninindxu̱ʼ precursora especial, ga̱jma̱a̱ nixtáá ga̱jmu̱ʼ Mary Henshall. Nixuʼmáanʼxu muʼguá náa mbá territorio náa tsetaraʼa mbá kayuʼ náa xuajen Cheshire.

Nákha nirígá Raga̱jma̱ Guerra náa xúgíʼ Numbaaʼ, gu̱ʼu̱ nituxu rí muʼguá guyambáá náa ejército. Bi̱ ni̱ndxu̱xu̱ʼ precursores especiales niguáʼthi̱i̱nxu rí Xa̱bu̱ Ñajunʼ muniñuxu, xó má niniñunʼ eʼwíínʼ ndxajkun, mu xúnixu ñajunʼ rúʼko̱, numuu rí nunixu káxi̱ ñajunʼ Dios. Mú tumbayúxu ga̱jma̱a̱ nixudunʼ mbá skíñúʼ gu̱wa̱ʼ i̱mba̱ mbiʼi náa guʼwá e̱jua̱nʼ. Mbá tsiguʼ nda̱wa̱á, índo̱ nirámáʼ mbá 19 tsiguuʼ, ikhú nitha rí muxuda̱ʼ mbiʼyuuʼ xóo mbáa bi̱ ndaʼyoo dí raʼkhí nindxu̱u̱ rí kuwa runi. Ndiyóoʼ maʼgá náa a̱jma̱ tribunales, mú nájma̱ nuthu nikríñunʼ. Xúgíʼ mbiʼi rúʼko̱ nikumuʼ rí Jeobá asndu xóo nigujtun ñawúunʼ, nimbáyuʼ ga̱jma̱a̱ xi̱ʼ kaʼwu ndrígóo ga̱jma̱a̱ nixnúʼ tsiakii mu maʼngo̱ʼ (Is. 41:10, 13).

MBÁA COMPAÑERO

Nákha tsiguʼ 1946, niniʼnííʼ Arthur Matthews. Ikhaa nikhu nixtáa ajtsú igu̱nʼ náa guʼwá e̱jua̱nʼ ga̱jma̱a̱ numuu rí niʼni gaʼduunʼ maʼga̱ náa guerra ga̱jma̱a̱ ni̱jkha̱ gáyambáá ga̱jma̱a̱ ndxájuu Dennis, bi̱ ninindxu̱u̱ precursor especial náa Hemsworth. Anu̱u̱ niʼsngúún dí gajkhun nákha ninindxu̱ún e̱ji̱n ga̱jma̱a̱ nijngún iyááʼ índo̱ ninindxu̱ún jiáma. Nguáthá mbiʼi má rí ni̱jkha̱nú náa Hemsworth, ndxájuu Dennis nixuʼmaa maʼga̱ náa Irlanda. Ikhú anu̱ʼ ga̱jma̱a̱ ru̱dúʼ nitháán Arthur rí ma̱ʼkha̱ gáxtáa ga̱jma̱á ni̱ndxu̱ún, numuu rí nindxu̱u̱ mbáa precursor bi̱ nañejunʼ wéñuʼ ga̱jma̱a̱ niʼniún tsiánguá rí nindxu̱u̱ májánʼ xa̱bu̱. Índo̱ ikhúúnʼ na̱jkháʼ rañu̱u̱n, Arthur ga̱jma̱a̱ ikhúúnʼ nuxnaximíjna̱xu mujña̱a̱nxu xúbá. Itháan nda̱wa̱á nigíʼdi̱i̱ nitamíjnáxu. Maski asndu nákha 1948 Arthur ni̱jkha̱ guʼwá e̱jua̱nʼ ajtsú igu̱nʼ itháan, nidamíjnáxu nákha enero tsiguʼ 1949. Meta ndrígúxu̱ nindxu̱u̱ rí xúniʼñáanʼxu runi káxi̱ ñajunʼ Jeobá. Niñewa̱a̱nxu májánʼ mbújkha̱a̱, ga̱jma̱a̱ mbiʼi rí nda̱a̱ rí munixu nuñajunʼ náa nundríguxu xndú taun. Jeobá nimbáyuxu mu xúniʼñáʼ ranindxuxu precursor.

Mbiʼi nda̱wa̱á rí nidamíjnáxu (Hemsworth, 1949)

Mbá tsiguʼ nda̱wa̱á, nituxu rí mu̱ʼguáxu guñajunʼ náa Irlanda dí rígá xígií náa Norte. Ni̱jkuáxu náa Armagh ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á náa Newry, xa̱bu̱ bi̱ kuwa ikhí ni̱ndxu̱ún católicos. Nirígá mbaʼa xkujndu ga̱jma̱a̱ numuu religión ikhí, ikha jngó ndiyóoʼ mutaráʼaxu tsumáá wéñuʼ. Nagimbáanʼxu náa guʼwún a̱ngiu̱lú bi̱ gajmii rí naguanúu mbá 16 kilómetros rí náa guʼwúxu. Nagimbáanʼxu mbá migiñanʼxu. Á mu naguanúxu munúʼxu, nunúʼxu mbayííʼ, ga̱jma̱a̱ rí miʼcha̱ nuphiʼtsuxu májánʼ. Naʼni maxtáá tsímáá índo̱ nda̱yo̱o̱ rí kuwa mbaʼin a̱ngiu̱lú ikhí.

“¡IKHÁANʼXU MA̱NDOO MU̱ʼGUÁXU!”

Ndxájuʼ ga̱jma̱a̱ a̱ʼgiu̱u̱, Lottie, ni̱ndxu̱ún má precursores especiales náa Irlanda dí rígá xígií náa Norte. Mbóó ni̱jkuáxu náa asamblea rí ajtsú mbiʼi nákha tsiguʼ 1952 náa Belfast. Ndxájulú bi̱ nigruiguáanxu náa goʼwóo ma̱ngaa ikhí niguanúu Pryce Hughes, bi̱ kayá edxu̱u̱ náa sucursal ndrígóo Gran Bretaña nákha ikhú. Mbá wakhííʼ nitamíjna̱xu ga̱jma̱a̱ numuu mbá folleto, El camino de Dios es el de amor, rí ndiʼkhún nigájnuu, niguma mu mbuyáá xa̱bu̱ irlandés. Ndxájulú Hughes niʼthí rí na̱nguá nindxu̱u̱ guabaaʼ rí miʼtáruʼun católicos bi̱ kuwa náa República ndrígóo Irlanda. Nixkawíin a̱ngiu̱lú náa kuwa ga̱jma̱a̱ ndxajkun nutsudíín xa̱bu̱ mu muxnún. Nda̱wa̱á niʼthí: “Ndayúxu a̱ngiu̱lú bi̱ guáʼdáá carro ga̱jma̱a̱ bi̱ maʼndún magún guxnaraʼa folleto náa xúgíʼ xuajen”. * Ga̱jma̱a̱ niriʼñaxu xó má nitaxu nákha ginii: “¡Ikháanʼxu ma̱ndoo mu̱ʼguáxu!”.

Precursores bi̱ nambáxuxu gajmiúxu̱ náa moto ga̱jma̱a̱ sidecar

Náa xuajen Dublín, precursores naguanún náa goʼwóo “mamá” Rutland, mbáa ndxájulú bi̱ niʼni má xúʼko̱ ñajunʼ Jeobá mba̱yu̱ʼ tsiguʼ. Najkuáanʼxu nikúwáanʼxu nguáthá mbiʼi náa goʼwóo ga̱jma̱a̱ nigujuaxu tikhu rí guáʼdááxu, nda̱wa̱á ni̱jkuáxu náa moto ga̱jma̱a̱ sidecar (carro rí gíʼmaa níjniúu) ndrígóo Bob ga̱jma̱a̱ ni̱jkuáxu gutsixu mbá carro. Nixkamaaxu mbá rí wayuu mú xóó májánʼ ga̱jma̱a̱ ninda̱ʼa̱a̱xu bi̱ nigujuxu rí maʼga̱ kayóo náa kúwáanʼxu numuu rí nimbáa rí ikháanʼxu tsijmañuu maʼga̱ kayóo. Arthur nigi̱ʼi̱ náa xiyoo kañiʼ wakhííʼ mu maʼnigajmaa xóo maʼga̱ kayóo carro. I̱mba̱ néjtsuu, índo̱ Arthur nagíʼ naríyaʼ mbá carro náa fráʼa, ni̱ʼkha̱nú Mildred Willet (mbáa misionera bi̱ nda̱wa̱á ndiyáa John Barr). ¡Ikhaa najmañuu maʼga̱ kayóo carro! Niʼsngúxu mbá chíʼgíʼ ga̱jma̱a̱ nda̱wa̱á kúwáanʼxu má xawii mu muʼguá kuyuxu.

Carro ndrígúxu̱ ga̱jma̱a̱ guʼwá remolque

Imbo̱o̱ rí ndayóoʼ munixu rí muxkamaa guʼwá náa maguanúxu. Nituxu rí itháan májánʼ rí xákuwáanʼxu náa mbá remolque, numuu rí xa̱bu̱ bi̱ tsíñún gúyuxu ma̱ndoo mutsikha̱a̱. Ikha jngó ndiʼyáaʼxu mbá guʼwá, mú túxkamaaxu, ndiyóoʼ munúʼxu náa carro. Imbo̱o̱ mbiʼi i̱ndó nixkamaaxu mbá remolque ga̱jma̱a̱ gíʼdoo a̱jma̱ xiyoo ma̱jkha̱ʼ. Rúʼko̱ ganindxu̱u̱ guʼwúxu. Niʼniuxu tsiánguá índo̱ ndiya̱a̱xu rí tikhun xa̱bu̱ májáánʼ a̱jkiu̱ún, niniñaʼ rí mutsi̱ji̱xu remolque náa mbañúúnʼ. Nutaráʼaxu náa mbaaʼ rí naʼni mbá 20 kilómetros rí mitsínguánʼ náa nuniʼñáʼxu remolque. Nda̱wa̱á, na̱jkuá kuyuxu remolque i̱mba̱ níʼkhá ga̱jma̱a̱ nutaráʼaxu náa niniʼñáʼxu nákha ginii.

Táʼniuxu mingíjyúuʼ rí mu̱ʼguáxu náa xúgíʼ guʼwá dí rígá náa sureste ndrígóo Irlanda. Niniʼñáʼxu itháan rí mbá 20,000 folletos ga̱jma̱a̱ nixuʼmáxu náa sucursal ndrígóo Gran Bretaña mbiʼñún xa̱bu̱ bi̱ nandún majmañún itháan. Nadxuʼ wéñuʼ numuu rí xúgi̱ kuwa ikhí mbaʼin wéñuʼ xa̱bi̱i̱ Jeobá.

NAGUTANGÁANʼXU NÁA INGLATERRA NDA̱WA̱Á NÁA ESCOCIA

Nguáthá tsiguʼ nda̱wa̱á nixuʼmáanʼxu náa sur ndrígóo Londres. Ga̱jma̱a̱ nguáthá xmáná nda̱wa̱á, Arthur nitatsaʼwáá náa sucursal mu mani̱ndxu̱u̱ superintendente de circuito i̱mba̱ néjtsuu. Mbá xmáná nda̱wa̱á rí nisngáá, ni̱jkuáxu náa kaʼyuxu muñajunʼ náa Escocia. Arthur na̱nguá niguapaa mu maʼniratoo discursos ndrígóo, mú ikhaa nixtáa xawii mu magruigú ñajunʼ rí nindxu̱u̱ mingíjyúuʼ. ¡Ra̱ʼkhá tháán nixnúʼ tsiakii xkri̱da ndrígóo! Nikúwáanʼxu gagi ga̱jma̱a̱ numuu ñajunʼ rígi̱. Numuu rí naʼni mbá mba̱yu̱ʼ tsiguʼ rí nutaráʼaxu náa na̱nguá etaraʼa nditháan, rí makúwáanʼxu gajmiúxu̱ mbaʼin a̱ngiu̱lú ninindxu̱u̱ májánʼ wéñuʼ.

Arthur nitháán maʼga̱ gagruigú curso nákha tsiguʼ 1962 náa Escuela ndrígóo Galaad. Curso rígi̱ ndajyúuʼ mbá gu̱wa̱ʼ igu̱nʼ ga̱jma̱a̱ ikhúúnʼ na̱nguá nithu̱nʼ maʼgá, ikha jngó niʼni mingíjyúuʼ muraʼwi̱i̱ mbá rí munixu. Nda̱wa̱á ndiya̱a̱xu rí itháan májánʼ rí Arthur maʼga̱, maski ajndu ikhúúnʼ maguanúʼ mbáwun mba̱yu̱ʼ igu̱nʼ. Nákhii nixuʼmún maʼgáaʼ náa Hemsworth mu mani̱ndxu̱ʼ precursora especial. Índo̱ Arthur nitanga̱a̱ mbá tsiguʼ nda̱wa̱á, ninindxu̱u̱ superintendente de distrito. Náa na̱jkuá gutaráʼaxu nindxu̱u̱ Escocia, norte ndrígóo Inglaterra ga̱jma̱a̱ Irlanda dí rígá xígií náa Norte.

NUXI̱ʼ ÑAJUNʼ RÍ NINDRÍGUXU NÁA IRLANDA

Nákha tsiguʼ 1964, Arthur nixnáá mbá ñajunʼ nuxi̱ʼ. Rí mani̱ndxu̱u̱ bi̱ kayá edxu̱u̱ náa sucursal ndrígóo Irlanda. Niniguxu̱ʼ wéñuʼ ñajunʼ rí nuni circuito ga̱jma̱a̱ distrito, ikha jngó nimíñuʼ rí nixtiʼkhuu ñajunʼ rí niguáʼdááxu. Mú rí xúgi̱ naxna̱a̱ wéñuʼ núma̱aʼ rí xtáá náa Betel. Nda̱yo̱o̱ rí índo̱ nundrígú ñajunʼ rí naxnúlú Jeobá, maski ajndu tsénigulú, ikhaa naʼni tsajkurámáánʼ wéñuʼ. Náa Betel niñajunʼ náa oficina, nigruíyaʼ i̱yi̱i̱ʼ náa caja, nini mújúnʼ ganitsu ga̱jma̱a̱ nini kaʼwi̱i̱. Ga̱jma̱a̱ nirígá mbiʼi rí niñajunʼxu xóo distrito ga̱jma̱a̱ niniʼnúnʼxu a̱ngiu̱lú náa xúgíʼ xuajen. Ma̱ngaa ndiya̱a̱xu xú káʼnii nigún ruriʼkumijná bi̱ nisngúúnxu ga̱jma̱a̱ numuu Biblia. Xúgíʼ rúʼko̱ niʼni rí mambáxuxuʼ májánʼ gajmiúxu̱ a̱ngiu̱lú bi̱ kuwa náa Irlanda. ¡Mitsaan wéñuʼ xú káʼnii niguma tsajkurámáánʼxu!

MBÁ RÍ NIGIʼDOO WÉÑUʼ NUMUU NÁA IRLANDA

Nákha tsiguʼ 1965 nirígá timbá asamblea internacional náa xuajen Dublín rí kaʼyoo Irlanda. * Maski ajndu mbaʼin táʼnduun marigá, nigájnuu májánʼ wéñuʼ. Nikuwa mbá 3,948 xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ nijngún iyááʼ mbá 65. Bi̱ mbá 3,500 bi̱ niguwáʼ i̱mba̱ níʼkhá niguanún náa Dublín. Bi̱ nindrigúun a̱ngiu̱lú nindrigú mbá carta náa nuthi rí najuixnún núma̱aʼ, ga̱jma̱a̱ mbaʼin nithi xú káʼnii májánʼ nini a̱ngiu̱lú. Asamblea rí nirígá niyambáá wéñuʼ mu xa̱bu̱ mudxawíín náa Irlanda.

Arthur nagruiguíi májánʼ Nathan Knorr índo̱ ni̱ʼkha̱nú náa asamblea rí nirígá nákha tsiguʼ 1965

Arthur xtáa raxnáxi rí nijuiʼtájuíi náa ajngáa irlandés Libro ndrígóʼ náa na̱ʼkha̱ raʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Biblia (1983)

Nákha tsiguʼ 1966, náa norte ga̱jma̱a̱ náa sur ndrígóo Irlanda niguanúu mu mbayá ikhúún sucursal ndrígóo Dublín. ¡Mbá rí tsékujmaa náa política ga̱jma̱a̱ náa religión. Mitsaan ndiya̱a̱xu índo̱ mbaʼin católicos nindrigú rí gajkhun ga̱jma̱a̱ niñajunʼ mbóó gajmiún a̱ngiu̱lú bi̱ ninindxu̱ún protestantes.

MBÁ ÑAJUNʼ RÍ NIRIʼKHUU KAYUʼ RÍ XÓO KUWÁANʼXU

Nákha tsiguʼ 2011, vida ndrígúxu̱ niriʼkhu̱u̱ mbá kayuʼ. Sucursal ndrígóo Gran Bretaña ga̱jma̱a̱ Irlanda niʼni̱i̱ mbóó, ga̱jma̱a̱ nituxu rí mu̱ʼguáxu náa Betel dí rígá náa Londres. Nákha ikhú nixmiéjunʼ wéñuʼ ga̱jma̱a̱ numuu rí naʼniuu wéñuʼ nandii ajmbioʼ. Médicos ndiyáá rí gíʼdoo mbá nandii rí mbiʼyuu Parkinson. Nikháñuu ajmbioʼ Arthur nákha 20 ñajunʼ gu̱nʼ mayo tsiguʼ 2015, nda̱wa̱á rí niñajunʼxu mbóó mbá ajtsú skíñúʼ imajun tsiguʼ.

Iwáá tsiguʼ rígi̱ niʼni itháan gíná ga̱jma̱a̱ nigawúunʼ wéñuʼ. Arthur nixtáa má xúʼko̱ ga̱jma̱á ni̱ndxu̱ʼ, ga̱jma̱a̱ ndaʼyáaʼ wéñuʼ. Mú índo̱ nagíʼnaʼ xkujndu mingíjyúuʼ xóo rígi̱, naʼni rí mambaxáʼ itháan májánʼ ga̱jma̱ʼ Jeobá. Ma̱ngaa niʼni̱i̱ a̱jkiu̱nʼ rí a̱ngiu̱lú nindúún kuyáá wéñuʼ Arthur. Nigruígú carta ndrígu̱ún bi̱ nimbáxuxuʼ gajmiúxu̱ náa Irlanda, Gran Bretaña ma̱ngaa asndu náa Estados Unidos. Rígi̱ niyambáá wéñuʼ xó má tsiakii rí naxnúʼ Dennis, ndxájuu Arthur, a̱ʼgiu̱u̱, Mavis, ga̱jma̱a̱ e̱jñún ikhiin Ruth ga̱jma̱a̱ Judy; na̱nguá gúʼdoo ajngáa mu mata rígi̱.

Rígá mbá texto rí naxnúʼ wéñuʼ tsiakii. Nindxu̱u̱ Isaías 30:18 “Ikha jngó Jeobá maxtáa xawii mu mambáyala, ga̱jma̱a̱ matuxu̱u̱ mu magaʼwíínʼ a̱jkiu̱u̱n kaʼyala. Numuu rí Jeobá nindxu̱u̱ mbáa Dios bi̱ jmbii. Gagi kúwi̱i̱n bi̱ naguáʼti̱i̱n náa ikhaa”. Naxnúʼ tsiakii índo̱ nda̱yo̱o̱ rí Jeobá naʼngo̱o̱ a̱jkiu̱u̱n, gíʼthu̱u̱n rí maʼga̱nú mbiʼi mu maʼni gámbáa xkujndu ndrígúlú ga̱jma̱a̱ maxnúlúʼ ñajunʼ rí mitsaan wéñuʼ náa numbaaʼ nuxi̱ʼ.

Índo̱ nda̱yo̱o̱ xóo nixtáá, nda̱yo̱o̱ kaʼwu rí Jeobá nixná ikha mu mbaja̱a̱ ñajunʼ náa Irlanda. Ra̱ʼkhá tháán xtáá gagi numuu rí niyambáá mbá chíʼgíʼ mu maguma ñajunʼ rígi̱. Nduʼyáá gajkhun rí Jeobá naʼni tsajkurámáánʼ índo̱ nuʼni rí na̱ndu̱ʼu̱lú.

^ párr. 12 Atayáá el Anuario para 1988, ináa 101 ga̱jma̱a̱ 102.

^ párr. 22 Atayáá náa Anuario para 1988, ináa 109 asndu 112.