KAPÍTULU 18
‘Buka Maromak no hetan duni nia’
Paulo adapta ninia liafuan no koʼalia kona-ba buat neʼebé fasil ba rona-naʼin sira atu konkorda
Bazeia ba Apóstolu 17:16-34
1-3. (a) Tanbasá apóstolu Paulo sente la kontente bainhira nia vizita Atenas? (b) Saida mak ita bele aprende husi Paulo nia ezemplu?
PAULO sente la kontente bainhira nia vizita Atenas iha Grésia. Atenas mak sidade importante kona-ba edukasaun. Iha tempu uluk filózofu sira hanesan Sócrates, Plato, no Aristóteles mak hanorin iha sidade neʼe. Ema iha Atenas mak relijiozu tebes. Iha fatin hotu, inklui templu, fatin públiku, no iha dalan sira, Paulo haree estátua barak tanba ema Atenas adora maromak falsu oioin. Paulo hatene Maromak Jeová nia hanoin kona-ba adora estátua. (Éx 20:4, 5) Hanesan Jeová, apóstolu laran-metin neʼe mós hakribi estátua!
2 Bainhira Paulo tama ba merkadu, nia hakfodak. Iha estátua barak mak forma tuir dalan iha parte oeste besik dalan atu tama ba área neʼe. Estátua sira-neʼe hatudu maromak Hermes nia oin-lulik. Iha merkadu laran, iha mós fatin adorasaun barak. Oinsá mak apóstolu Paulo sei haklaken iha área neʼebé nakonu ho adorasaun falsu? Nia bele kontrola ninia emosaun no buka tópiku neʼebé rona-naʼin sira konkorda atu bele haklaken ba sira ka lae? Nia hetan susesu atu ajuda ema buka-hetan Maromak neʼebé loos ka lae?
3 Paulo nia liafuan ba ema iha Atenas hakerek iha Apóstolu 17:22-31, no ita bele haree oinsá nia koʼalia ho matenek, respeitu, no tetu didiʼak. Hodi aprende kona-ba Paulo nia ezemplu, ita bele hatene oinsá atu koʼalia iha dalan neʼebé rona-naʼin sira bele konkorda no ajuda sira atu uza sira-nia kbiit atu hanoin.
Hanorin “iha merkadu” (Apóstolu 17:16-21)
4, 5. Iha Atenas, Paulo haklaken iha neʼebé, no nia hasoru ema hanesan saida?
4 Maizumenus iha tinan 50 EC, bainhira Paulo halaʼo hela ninia viajen nuʼudar misionáriu ba dala segundu, nia vizita Atenas. a Nuʼudar nia hein Silas no Timóteo atu mai husi Bereia, nia “tama iha sinagoga no hahú hanorin ema Judeu sira” hodi tuir ninia toman. Nia mós buka dalan atu haklaken ba ema Atenas neʼebé laʼós ema Judeu, tan neʼe nia bá “merkadu”. (Após 17:17) Merkadu iha Atenas mak iha parte norueste iha Akrópole, no neʼe luan tebes maizumenus ektare lima. Merkadu neʼe laʼós deʼit fatin atu faʼan no sosa sasán, maibé mós fatin importante ba ema atu halibur. Referénsia ida hatete katak fatin neʼe mak “sentru ba ekonomia, polítiku, no kultura”. Ema Atenas gosta tebes atu halibur hamutuk no halo diskusaun iha neʼebá.
5 Paulo haree ho klaru katak la fasil ba nia atu ajuda ema neʼebé nia hasoru iha merkadu. Ema sira-neʼe balu fiar filozofia Epikureu no Estoiku. Grupu rua neʼe iha hanorin neʼebé la hanesan. b Ema neʼebé fiar ba filozofia Epikureu dehan katak moris hotu mosu mesak deʼit. Sira-nia haree kona-ba moris mak hanesan tuirmai: “Lalika taʼuk ba Maromak. Ema neʼebé mate la sente buat ida. Ema bele kumpre buat diʼak no tahan hasoru buat aat.” Ema neʼebé tau fiar ba filozofia Estoiku fiar katak importante atu hetan koñesimentu no hanoin tuir lójiku. Sira fiar katak Maromak la iha sentimentu. Grupu rua neʼe hotu la fiar moris-hiʼas hanesan Jesus nia dixípulu sira hanorin. Klaru katak grupu rua neʼe nia hanorin mak la hanesan ho lia-loos husi hanorin Kristaun neʼebé Paulo haklaken.
6, 7. Ema Gregu balu hanoin oinsá kona-ba Paulo nia hanorin, no oinsá ema balu nia hanoin kona-ba ita-nia hanorin?
6 Sira neʼebé fiar filozofia Gregu hanoin oinsá kona-ba Paulo nia hanorin? Ema balu bolu nia nuʼudar “manu-loriku”. (Após 17:18) Kona-ba “manu-loriku” iha lian Gregu orijinál, matenek-naʼin ida hatete: “Foufoun liafuan neʼe refere ba manu kiʼik neʼebé bá-mai hodi buka fini, maibé ikusmai neʼe aplika mós ba ema neʼebé laʼo bá-mai atu buka hahán restu no sasán oioin iha merkadu. Liutiha tempu balu, ema mós uza liafuan neʼe atu refere ba ema neʼebé halibur informasaun oioin neʼebé la iha folin, no liuliu ba ema neʼebé la hatene atu tau hamutuk informasaun sira-neʼe ho loloos.” Entaun ema Gregu sira-neʼe hakarak dehan katak Paulo mak beik no repete deʼit buat neʼebé nia rona husi ema. Maski nuneʼe, Paulo la laran-kraik no moe.
7 Nuʼudar Testemuña ba Jeová, ita mós hasoru situasaun hanesan neʼe. Dala barak ema goza ita tanba ita-nia fiar neʼebé bazeia ba Bíblia. Porezemplu, mestre balu hanorin katak evolusaun mak faktu no ema matenek sei tau fiar ba ida-neʼe. Neʼe hanesan sira dehan katak só ema beik deʼit mak la fiar evolusaun. Sira-nia liafuan halo ema hanoin katak ita mak beik tanba fó sai Bíblia nia hanorin no evidénsia katak iha duni Kriadór ida. Maibé ita la laran-kraik no moe. Ita ho aten-brani defende ita-nia fiar katak Maromak Jeová mak kria buat hotu.—Apok 4:11.
8. (a) Ema balu neʼebé rona ba Paulo nia hanorin hatete saida? (b) Tanbasá ema lori Paulo ba Areópago? (Haree nota-rodapé.)
8 Iha mós ema balu neʼebé hatudu reasaun la hanesan bainhira rona Paulo nia hanorin iha merkadu. Sira hatete: “Nia haklaken kona-ba maromak rai seluk nian.” (Após 17:18) Se Paulo haklaken duni kona-ba Maromak foun ba ema Atenas, neʼe bele lori perigu boot ba nia. Tuir loloos, tinan barak antes neʼe Sócrates hetan kastigu-mate, no razaun ida mak tanba ema duun katak nia fó sai kona-ba maromak husi nasaun seluk. Tan neʼe, ema lori Paulo ba Areópago no husu nia atu esplika kona-ba hanorin foun neʼebé nia fó sai ba ema Atenas. c Oinsá mak Paulo defende ninia mensajen husi ema neʼebé la iha koñesimentu kona-ba Eskritura?
“Ema Atenas sira, haʼu haree” (Apóstolu 17:22, 23)
9-11. (a) Paulo koʼalia uluk kona-ba saida? (b) Oinsá ita bele banati-tuir Paulo nia ezemplu?
9 Hanoin-hetan katak Paulo la kontente bainhira haree estátua sira iha sidade laran. Maibé nia la hatete kedas katak adora estátua mak sala. Nia kalma nafatin no ho matenek koʼalia ba rona-naʼin kona-ba buat neʼebé sira bele konkorda. Nia hatete: “Ema Atenas sira, haʼu haree katak iha buat hotu imi hamtaʼuk maromak sira liu fali ema seluk.” (Após 17:22) Neʼe hanesan Paulo gaba sira hodi dehan: ‘Haʼu haree katak imi mak fiar-naʼin.’ Nia hatene katak ema balu neʼebé fiar ba hanorin falsu iha hakarak atu hatene lia-loos. Paulo mós rekoñese katak nia rasik mós uluk halo buat aat oioin “tanba la hatene no la iha fiar”.—1 Tim 1:13.
10 Tuirmai, Paulo hatete katak nia haree ona buat ida neʼebé hatudu katak ema Atenas sira mak relijiozu. Nia haree altár ida neʼebé dedika ‘ba maromak neʼebé sira la hatene’. Referénsia ida dehan: “Baibain ema Gregu no ema seluk halo altár ba maromak sira neʼebé sira la hatene tanba taʼuk katak maromak sira-neʼe sei hirus sira.” Altár sira-neʼe hatudu katak ema Atenas rekoñese katak iha duni maromak neʼebé sira la hatene. Paulo aproveita ida-neʼe atu haklaken liafuan diʼak. Nia hatete: “Kona-ba neʼe mak agora haʼu atu haklaken ba imi.” (Após 17:23) Paulo nia liafuan mak matenek no kona duni ema nia laran. Nia la haklaken kona-ba maromak foun ka maromak seluk hanesan ema balu dehan. Maibé nia sei esplika kona-ba Maromak neʼebé sira seidauk hatene, neʼe mak Maromak neʼebé loos.
11 Oinsá ita bele banati-tuir Paulo nia ezemplu bainhira haklaken? Se ita haree didiʼak, ita bele nota se ema ida mak relijiozu ka lae. Porezemplu, karik ita haree nia uza sasán ka roupa relijiaun nian, ka tau sasán relijiaun nian iha ninia uma. Tuirmai ita bele dehan: ‘Haʼu nota katak Ita mak ema neʼebé relijiozu. Haʼu kontente koʼalia ho ema hanesan Ita.’ Se ita rekoñese ema ida nia fiar, karik ita bele hetan tópiku neʼebé ita no ema neʼe bele konkorda. Hanoin-hetan, ita-nia objetivu laʼós atu tesi-lia kona-ba ema seluk nia fiar. Ita barak mós uluk fiar ba hanorin falsu.
Buka atu koʼalia tópiku neʼebé fasil ba ema atu konkorda
Maromak “la dook husi ita ida-idak” (Apóstolu 17:24-28)
12. Oinsá mak Paulo adapta ninia liafuan tuir situasaun?
12 Paulo fó sai tópiku neʼebé ema Atenas bele konkorda, maibé nia bele kontinua haklaken ho diʼak ka lae? Nia hatene katak ninia rona-naʼin sira mak ema neʼebé matenek kona-ba filozofia Gregu maibé la iha koñesimentu kona-ba Eskritura. Tan neʼe, nia adapta ninia liafuan tuir situasaun. Primeiru, nia fó sai hanorin husi Maromak nia Liafuan maski la temi kedas eskritura. Segundu, nia tau ninia an iha rona-naʼin sira-nia situasaun, no dala ruma uza liafuan “ita”. Terseiru, nia temi fali liafuan husi ema Gregu nia livru sira atu hatudu katak buat balu neʼebé nia hanorin mak hakerek ona iha sira-nia livru. Agora mai ita analiza Paulo nia liafuan. Nia fó sai lia-loos importante saida kona-ba Maromak neʼebé ema Atenas seidauk hatene?
13. Paulo fó sai informasaun saida kona-ba universu?
13 Maromak mak kria universu. Paulo hatete: “Maromak neʼebé kria mundu no buat hotu neʼebé iha mundu, Maromak neʼe la hela iha templu neʼebé ema nia liman mak halo.” d (Após 17:24) Universu la mosu mesak deʼit. Maromak neʼebé loos mak kria buat hotu. (Sal 146:6) La hanesan ho maromak-feto Atena ka maromak seluk neʼebé sira-nia glória depende ba templu ka altár neʼebé ema mak halo ba sira, Maromak neʼebé kria lalehan no rai la hela iha fatin hanesan neʼe. (1 Reis 8:27) Informasaun neʼebé Paulo fó sai mak klaru: Maromak neʼebé loos mak kmanek liu fali estátua sira iha templu neʼebé ema nia liman mak halo.—Isa 40:18-26.
14. Oinsá mak Paulo hatudu katak Maromak la presiza simu ajuda husi ema?
14 Maromak la presiza simu ajuda husi ema. Ema neʼebé adora estátua hafurak sira-nia estátua ho roupa kapás, hasaʼe prezente karun, ka lori ai-han no hemu. Neʼe hanesan estátua sira-neʼe presiza hetan ajuda husi ema. Maibé filózofu Gregu balu neʼebé rona ba Paulo karik fiar katak maromak sira la presiza buat ida husi ema. Se nuneʼe, sira konkorda ho Paulo nia liafuan neʼebé dehan katak Maromak “la presiza ema nia liman atu ajuda nia tanba nia la falta buat ida”. Sin, la iha buat ida mak Maromak presiza atu simu husi ema! Tuir loloos, nia mak fó ba ema buat neʼebé sira presiza, hanesan ‘iis, moris, no buat hotu’, inklui loro-matan, udan, no rai. (Após 17:25; Gén 2:7) Entaun Maromak neʼebé fó buat hotu ba ita, la presiza buat ida husi ita.
15. Oinsá mak Paulo korrije ema Atenas nia hanoin katak sira mak diʼak liu fali ema husi nasaun seluk? Ita bele aprende saida husi ninia ezemplu?
15 Maromak kria ema. Ema Atenas hanoin katak sira mak diʼak liu fali ema husi nasaun seluk. Maibé, Bíblia hatete katak ita la iha razaun atu foti an kona-ba ita-nia nasaun ka rasa. (Deut 10:17) Ho matenek no respeitu, Paulo dehan: “Husi ema ida deʼit mak [Maromak] halo nasaun hotu.” Ita fiar katak liafuan neʼe book rona-naʼin sira atu hanoin didiʼak. (Após 17:26) Nia fó sai informasaun husi livru Génesis neʼebé konta kona-ba Adão, ema hotu nia beiʼala. (Gén 1:26-28) Tanba ema hotu nia aman mak ida deʼit, la iha nasaun ida ka rasa ida mak diʼak liu fali ida seluk. Klaru katak Paulo nia rona-naʼin hotu komprende ida-neʼe. Ita aprende lisaun importante husi ninia ezemplu. Ita presiza hatudu respeitu no matenek kuandu haklaken, maibé iha tempu hanesan, ita lakohi troka lia-loos husi Bíblia tan deʼit hakarak ema atu simu.
16. Saida mak Kriadór nia hakarak ba ema?
16 Maromak hakarak ema atu hakbesik ba nia. Ba tempu kleur filózofu sira iha Atenas diskute malu kona-ba objetivu ba ema nia moris, maibé sira nunka hetan resposta neʼebé klaru. Maski nuneʼe, Paulo fó sai ho klaru Kriadór nia hakarak ba ema, neʼe mak “atu buka Maromak. Se karik ema hakaʼas an atu buka nia, sira sei hetan duni nia, maski tuir loloos nia la dook husi ita ida-idak.” (Após 17:27) Ema Atenas bele aprende kona-ba Maromak neʼebé sira seidauk hatene. Maromak nunka dook husi ema neʼebé hakarak buka no aprende kona-ba nia. (Sal 145:18) Nota katak Paulo uza liafuan “ita” atu hatudu katak nia rasik mós hakaʼas an “atu buka Maromak”.
17, 18. Tanbasá ema presiza iha hakarak atu hakbesik ba Maromak, no saida mak ita bele aprende husi Paulo nia ezemplu?
17 Ema tenkesér iha hakarak atu hakbesik ba Maromak. Paulo hatete: “Tanba nia mak ita moris, book an no iha.” Matenek-naʼin balu hatete katak neʼe mak liafuan iha poezia husi Epiménides. Epiménides mak ema Kreta neʼebé moris maizumenus tinan 500 AEC, no nia mak ema importante ida iha ema Atenas nia kultura. Paulo mós fó sai razaun ida tan tanbasá ema tenkesér iha hakarak atu hakbesik ba Maromak, hodi dehan: “Hanesan hakerek-naʼin balu iha imi-nia leet mós dehan ona: ‘Ita hotu mak ninia oan sira.’” (Após 17:28) Ita presiza sente besik ho Maromak tanba Maromak mak kria ema ida no ema neʼe mak ita hotu nia beiʼala. Atu book rona-naʼin nia laran, Paulo temi fali informasaun husi ema Gregu nia livru sira tanba ninia rona-naʼin sira hafolin ida-neʼe. e Hanesan Paulo, dala ruma ita mós uza informasaun balu husi livru istória, ensiklopédia, ka referénsia ruma neʼebé baibain ema uza. Porezemplu, kuandu ita koʼalia kona-ba relijiaun falsu nia selebrasaun ka toman sira, ita bele uza informasaun husi livru sira neʼebé ema barak respeitu.
18 Paulo fó sai ona lia-loos importante sira kona-ba Maromak hodi adapta ninia liafuan tuir rona-naʼin sira-nia situasaun. Entaun nia hakarak ninia rona-naʼin sira atu halo saida ho informasaun importante neʼe? Paulo la dada an atu fó-hatene ba sira.
‘Ema husi fatin hotu tenke arrepende sira-nia sala’ (Apóstolu 17:29-31)
19, 20. (a) Oinsá mak Paulo hatudu katak adora estátua mak la lójiku? (b) Saida mak Paulo nia rona-naʼin sira presiza halo?
19 Paulo prontu anima rona-naʼin sira atu halo buat ruma. Nia temi fali ema Gregu nia poezia hodi dehan: “Entaun tanba ita mak Maromak nia oan sira, ita keta hanoin katak Maromak neʼe mak hanesan osan-mean, osan-mutin ka fatuk, neʼebé ema nia liman mak halo hodi tuir sira-nia hanoin.” (Após 17:29) Loos duni, se Maromak mak kria ema, oinsá mak Maromak bele sai fali estátua neʼebé ema nia liman mak halo? Ho matenek, Paulo fó sai katak la lójiku atu adora estátua neʼebé ema mak halo. (Sal 115:4-8; Isa 44:9-20) Hodi uza liafuan “ita”, Paulo inklui ninia an rasik atu halo fasil ba rona-naʼin sira atu simu ninia konsellu.
20 Paulo hatudu ho klaru katak sira presiza halo buat ruma, hodi dehan: “Uluk Maromak husik deʼit hahalok sira hanesan neʼe [atu ema hanoin katak Maromak kontente ho adorasaun ba estátua], maibé agora nia fó sai ba ema iha fatin hotu katak sira tenke arrepende sira-nia sala.” (Após 17:30) Rona-naʼin balu karik hakfodak kuandu Paulo hatete ba sira atu arrepende an. Maibé sira komprende ho klaru katak sira-nia moris depende ba Maromak, tan neʼe sira tenke hatán ba nia. Ema Atenas presiza buka Maromak, aprende lia-loos kona-ba nia, no moris tuir lia-loos neʼe. Neʼe katak sira presiza rekoñese katak adora estátua mak sala no sira tenke arrepende an.
21, 22. Paulo remata ninia liafuan hodi dehan saida, no tanbasá liafuan neʼe importante ba ita ohin loron?
21 Paulo remata ho liafuan neʼebé book ema nia laran, hodi dehan: “[Maromak] hili tiha ona loron ida neʼebé nia hakarak atu tesi-lia ho loloos ba ema hotu iha mundu tomak. Nia sei tesi-lia liuhusi mane ida neʼebé nia hili tiha ona, no nia fó ona garantia ba ema hotu kona-ba ida-neʼe hodi fó moris-hiʼas ba mane neʼe.” (Após 17:31) Loron Tesi-Lia nian sei mai, tan neʼe sira presiza buka Maromak neʼebé loos! Paulo la temi sé mak Juís neʼebé Maromak hili ona, maibé Paulo nia esplikasaun kona-ba Juís neʼe halo rona-naʼin sira hakfodak: Uluk nia moris nuʼudar ema, tuirmai mate, maibé Maromak halo nia moris hiʼas!
22 Paulo nia liafuan neʼe mós importante ba ita ohin loron. Ita hatene katak Juís neʼebé Maromak hili mak Jesus Kristu neʼebé moris hiʼas ona. (João 5:22) Ita mós hatene katak Loron Tesi-Lia nian sei halaʼo durante tinan rihun ida, no lakleur tan tempu neʼe sei hahú. (Apok 20:4, 6) Ita la taʼuk ba Loron Tesi-Lia nian tanba ita hatene katak neʼe sei lori bensaun furak ba sira neʼebé Maromak simu nuʼudar ema neʼebé laran-metin. Ita fiar metin ba futuru furak neʼe tanba iha garantia husi milagre ida neʼebé boot liu hotu, neʼe mak Jesus nia moris-hiʼas!
“Ema balu . . . sai fiar-naʼin” (Apóstolu 17:32-34)
23. Ema nia reasaun mak oinsá bainhira rona Paulo nia liafuan?
23 Ema neʼebé rona ba Paulo hatudu reasaun oioin. “Sira balu hahú goza nia” bainhira rona kona-ba moris-hiʼas. Ema balu tan hatudu respeitu ba Paulo maibé la interese ba ninia liafuan, no dehan: “Tempu seluk ami hakarak rona tan husi ó kona-ba neʼe.” (Após 17:32) Maibé, iha mós ema neʼebé simu Paulo nia liafuan. Bíblia konta: “Ema balu tuir nia no sai fiar-naʼin. Ema sira-neʼe balu mak Dionísio neʼebé nuʼudar juís ida iha Areópago, no feto ida naran Damaris, no mós ema seluk tan.” (Após 17:34) Nuneʼe mós ho ohin loron, kuandu ita haklaken, ema balu la simu ita, balu tan hatudu respeitu maibé la interese. Maski nuneʼe, ita kontente tebes bainhira hasoru ema neʼebé simu liafuan diʼak no sai fiar-naʼin.
24. Saida mak ita bele aprende husi Paulo nia liafuan ba ema iha Areópago?
24 Kuandu ita estuda Paulo nia liafuan, ita bele aprende kona-ba oinsá atu esplika iha dalan neʼebé kona ema nia laran, halo ema fiar, no adapta tuir situasaun. Ita mós presiza hatudu pasiénsia no matenek kuandu koʼalia ho ema laran-loos neʼebé fiar ba hanorin falsu. Ita mós aprende lisaun importante katak ita labele troka lia-loos husi Bíblia tan deʼit atu halo ema seluk kontente. Hodi banati-tuir Paulo nia ezemplu, ita bele haklaken ho matenek, no katuas kongregasaun bele hanorin ho didiʼak iha kongregasaun. Hodi halo nuneʼe, ita bele sai prontu atu ajuda ema seluk “buka Maromak” no “hetan duni nia”.—Após 17:27.
a Haree kaixa “ Atenas mak sidade importante iha tempu antigu”.
b Haree kaixa “ Filozofia Epikureu no Estoiku”.
c Areópago mak foho kiʼik neʼebé ulun-naʼin sira husi Atenas uza atu halibur hamutuk. Neʼe iha parte norueste iha Akrópole. Liafuan “Areópago” bele refere ba grupu ulun-naʼin sira ka foho kiʼik. Tan neʼe matenek-naʼin sira iha opiniaun neʼebé la hanesan kona-ba ema lori duni Paulo ba foho neʼe ka ba fatin seluk, karik ba merkadu atu hasoru ulun-naʼin sira.
d Liafuan Gregu neʼebé tradús nuʼudar “mundu” mak kosmos, neʼebé ema Gregu sira uza ba universu. Karik Paulo uza liafuan neʼe atu bele kontinua koʼalia kona-ba buat neʼebé ninia rona-naʼin Gregu sira bele konkorda.
e Paulo temi liafuan iha poezia Fenómenos husi Arato. Arato mak ema husi grupu Estoiku neʼebé hakerek poezia. Ema Gregu nia livru seluk mós temi liafuan neʼebé hanesan, inklui Inu ba Zeus husi Cleanto neʼebé parte husi grupu Estoiku.
