Skip to content

Skip to table of contents

Sientista sira bele hanaruk ema nia moris ka lae?

Ema buka-hatene oinsá atu bele moris naruk

Ema buka-hatene oinsá atu bele moris naruk

“Haʼu haree ona serbisu neʼebé Maromak fó ba ema hodi halo sira okupadu. Buat hotu neʼebé Maromak halo mak furak tebes no tuir tempu. Nia mós tau ona tempu neʼebé la iha rohan iha ema sira-nia laran.”​Eclesiastes 3:10, 11.

LIURAI SALOMÃO nia liafuan antigu neʼe hatudu sai buat neʼebé ema sente kona-ba moris. Karik tanba ita-nia moris mak badak deʼit no labele sees husi mate, ema barak koko ona dalan oioin atu bele moris naruk. Istória hatudu katak durante tinan rihun ba rihun, ema barak buka-hatene oinsá atu bele iha moris neʼebé naruk.

Porezemplu, iha liurai ida husi tempu antigu naran Gilgamés husi Sumer. Ema konta istória oioin kona-ba ninia moris. Istória ida dehan katak nia bá iha fatin neʼebé perigu atu buka-hatene kona-ba oinsá ita bele sees husi mate. No nia la susesu.

Sientista ida husi Europa tempu antigu nian iha ninia laboratóriu

Maizumenus tinan 2.400 liubá, sientista husi rai-Xina koko atu halo ai-moruk neʼebé sira fiar katak bele hanaruk ema nia moris. Sira halo ai-moruk neʼebé kahur ho merkúriu no arséniku. Maibé, tuir buat neʼebé ema konta, ai-moruk neʼe halo liurai balu iha Xina mate. Iha Europa tempu antigu, sientista balu koko atu halo osan-mean neʼebé ema bele konsume tanba sira fiar katak neʼe bele hanaruk ema nia moris.

Ohin loron, ema nafatin hakarak atu moris naruk. Toʼo agora, ema neʼebé estuda kona-ba biolojia no jene sira, koko nafatin atu hatene kona-ba tanbasá mak ema sai ferik-katuas. Maibé saida mak rezultadu husi sira-nia hakaʼas an hotu?

MAROMAK TAU ONA “TEMPU NEʼEBÉ LA IHA ROHAN IHA EMA SIRA-NIA LARAN”.​—ECLESIASTES 3:10, 11

EMA BUKA-HATENE TANBASÁ ITA SAI FERIK-KATUAS

Sientista sira neʼebé estuda kona-ba ema nia sélula fó sai teoria 300 liu atu esplika tanbasá mak ita sai ferik-katuas no mate. Foin daudaun, sientista sira hetan duni susesu atu halo animál no ema nia sélula bele moris naruk. Tan neʼe, ema balu neʼebé riku kontribui osan ba sientista sira-neʼe atu buka-hatene tanbasá ema mate. Saida mak sientista sira halo ona?

Koko atu hanaruk ema nia moris. Sientista balu hanoin katak razaun tanbasá ita sai ferik-katuas mak tanba buat neʼebé akontese ba ita-nia telómeru sira. Telómeru mak buat importante ida iha ita-nia sélula ida-idak. Bainhira ita-nia sélula sira haketak an, telómeru sira proteje ita-nia DNA. Maibé bainhira sélula sira-neʼe haketak an, telómeru sira mós neineik-neineik lakon toʼo sélula labele haketak an tan. Rezultadu mak ita mós sai ferik-katuas.

Elizabeth Blackburn, neʼebé manán prémiu Nobel iha tinan 2009, hamutuk ho ninia ekipa, deskobre enzima ida neʼebé ajuda telómeru sira atu la lakon lalais, hodi nuneʼe, hanaruk sélula sira-nia moris. Maibé iha sira-nia relatóriu, sira mós rekoñese katak telómeru sira labele ajuda ita atu moris naruk liután.

Troka sélula nia funsaun mak dalan seluk neʼebé sientista sira koko atu la halo ema sai ferik-katuas. Bainhira ita-nia sélula sai tuan liu ona atu haketak an, sélula sira-neʼe la laʼo ona ho didiʼak, no bele hamosu moras oioin. Foin daudaun, sientista sira iha Fransa foti sélula balu husi ema neʼebé idade toʼo tinan 100 ona, no sira konsege troka sélula nia funsaun atu sélula sira hahú haketak an fali. Profesór ida naran Jean-Marc Lemaître neʼebé dirije projetu neʼe dehan, sira-nia serbisu hatudu katak bele duni troka sélula sira atu hanaruk sélula sira-neʼe nia moris.

SIENTISTA BELE HANARUK EMA NIA MORIS KA LAE?

Maski ohin loron ema bele moris naruk liu fali tinan 200 liubá, maibé neʼe tanba ema aprende ona oinsá atu halaʼo moris saudavel, no iha ai-moruk no vasina ba moras oioin. Sientista sira dehan katak maski iha tratamentu barak atu prevene ema sai ferik-katuas, maibé ema labele moris naruk liu tanba ema nia moris toʼo ona ninia limite.

Maizumenus tinan 3.500 liubá, Moisés neʼebé hakerek-naʼin ida ba Bíblia dehan: “Ami-nia moris mak toʼo tinan 70, ka se ema ida iha forsa, ninia tinan bele toʼo 80. Maibé tinan sira-neʼe nakonu ho susar no triste; neʼe sei liu lalais deʼit, no ami la iha tan.” (Salmo 90:10) Maski ema hakaʼas an atu hanaruk sira-nia moris, maibé ita-nia moris nafatin hanesan deʼit tuir buat neʼebé Moisés hatete.

Maibé iha animál balu iha tasi neʼebé bele moris ba tinan atus ba atus, no ai-hun balu bele toʼo tinan rihun ba rihun. Se ita kompara ita-nia moris ho buat sira-neʼe, neʼe halo ita hanoin, ‘Ita-nia moris toʼo deʼit tinan 70 ka 80 ka lae?’