Skip to content

Skip to table of contents

Georgette Douwma/Stone via Getty Images

PLANETA MUNDU BELE DURA KA LAE?

Tasi

Tasi

TASI fó ai-han barak ba ita no mós ingrediente neʼebé ita presiza atu halo ai-moruk. Tasi mós fornese oksijéniu barak ba mundu, no xupa gás karbonu husi ema nia atividade sira. Liután neʼe, tasi mós kontrola klima.

Saida mak akontese ba tasi?

Mudansa ba klima lori ameasa ba ahu-ruin, korál, sipu, no mós kriatura seluk tan iha tasi laran. Sientista sira hatete katak iha tinan 30 tuirmai, maioria husi korál sira neʼebé prodús ai-han ba kriatura barak iha tasi laran bele mate.

Sientista balu hatete karik porsentu 90 husi manu-tasi sira mak han tiha ona plástiku neʼebé tama ba tasi laran, no tinan-tinan plástiku sira-neʼe hamate animál millaun ba millaun iha tasi.

Iha tinan 2022, Sekretáriu Jenerál Nasoins Unidas naran António Guterres hatete: “Ita la tau matan didiʼak ba tasi, no agora daudaun ita hasoru situasaun neʼebé haʼu bolu nuʼudar ‘Emerjénsia ba Tasi’.”

Ita-nia planeta—Kria atu rekupera an

Se ema la halo poluisaun barak, tasi no kriatura moris neʼebé iha tasi laran iha kapasidade atu mantein moos no saudavel. Livru Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation esplika katak “tasi iha kapasidade atu rekupera an” se la hetan influénsia husi indústria neʼebé ema halo. Haree toʼok ezemplu balu tuirmai:

  • Organizmu kiʼik sira neʼebé hanaran fitoplankton konsume no rai dióksidu- karbonu neʼebé halo mundu nia temperatura sai manas. Fitoplankton bele rai dióksidu-karbonu barak hanesan ho dióksidu-karbonu neʼebé mak ai-hun, duʼut no ai-horis sira bele rai.

  • Mikróbiu sira han foʼer husi ikan oioin. Tuirmai, mikróbiu sira sai fali ai-han ba ikan no kriatura seluk iha tasi laran. Siklu neʼe ajuda atu “kontrola tasi hodi bele moos nafatin”.—Smithsonian Institution Ocean Portal.

  • Kriatura barak iha tasi laran uza sira-nia orgaun prosesu hahán nian hodi troka bee neʼebé ásidu sai fali alkalinu neʼebé saudavel. Neʼe proteje korál, sipu no kriatura seluk iha tasi laran.

Saida mak ema halo daudaun

Se ita uza sakola ka kantíl neʼebé bele uza dala barak, neʼe sei ajuda atu tasi la nakonu ho plástiku

Se foʼer la tama ba tasi laran, la presiza hamoos tasi. Entaun, sientista sira anima ita atu la uza sasán plástiku neʼebé baibain ema uza dala ida deʼit no soe kedas.

Maibé neʼe deʼit la toʼo. Foin lalais, iha tinan ida nia laran, organizasaun ida neʼebé hakaʼas an atu hadiʼa ambiente halibur foʼer tonelada 8.300 neʼebé laloran lori ba tasi-ibun iha nasaun 112. Maibé neʼe uitoan deʼit se kompara ho foʼer neʼebé tama ba tasi laran tinan-tinan.

National Geographic fó sai katak “tanba ema uza demais mina neʼebé folin baratu, neʼe halo tasi-been sai ásidu ba beibeik toʼo labele rekupera an”. Entaun, ema nia atividade halo susar ba kriatura sira iha tasi laran.

Esperansa husi Bíblia

“Rai nakonu ho buat neʼebé Ita halo ona. Tasi neʼebé boot no luan, nakonu ho kriatura neʼebé moris toʼo sura labele, kiʼik no boot.”—Salmo 104:​24, 25.

Maromak kria tasi ho kapasidade atu rekupera an. Hanoin toʼok: Se Maromak hatene didiʼak kona-ba tasi no kriatura hotu iha laran, nia mós bele hadiʼa fali tasi neʼebé estraga ona, loos ka lae? Haree informasaun “Maromak promete katak planeta mundu sei dura” iha pájina 15.