Ema kristaun iha tempu antigu no maromak Roma nian

GOVERNADÓR iha Bitínia naran Plínio hakerek karta ida ba Imperadór Trajano husi Roma hodi hatete: “Ne’e mak buat ne’ebé ha’u halo ba sira ne’ebé ema duun katak sira mak ema kristaun. Ha’u husu se sira ema kristaun ka lae, no se sira hatán ‘sin’, ha’u husu fali ba dala rua, no ba dala tolu, ha’u mós ameasa atu fó kastigu sira. Se sira hatete nafatin katak sira ema kristaun, ha’u haruka ha’u-nia ema atu oho sira.” Kona-ba sira ne’ebé nega katak sira ema kristaun hodi hatete aat Kristu no adora fali imperadór nia estátua no imajen husi maromak oioin ne’ebé Plínio tau iha tribunál, Plínio hatete: “Ha’u husik ema sira-ne’e sai livre.”

Ema kristaun iha tempu uluk hetan terus tanba sira lakohi fó adorasaun ba imperadór no ba imajen husi maromak oioin. Oinsá kona-ba relijiaun sira seluk iha Impériu Roma, ka nasaun sira ne’ebé Roma mak ukun? Ema adora maromak saida de’it? Oinsá mak ema Roma nia haree kona-ba maromak sira-ne’e? Tansá mak ema fó-terus ba ema kristaun ne’ebé la fó adorasaun ba Roma nia maromak sira? Resposta ba pergunta sira-ne’e ajuda ita ohin loron atu hasoru situasaun hanesan ne’ebé envolve ita-nia laran-metin ba Maromak Jeová.

Impériu Roma nia relijiaun sira

Nasaun sira ne’ebé sai parte iha Impériu Roma iha kostume no língua oioin, nune’e mós sira iha relijiaun oioin. Karik ema Roma haree katak ema judeu nia relijiaun oin-seluk, maibé sira haree ida-ne’e nu’udar religio licita, ne’e katak sira simu no proteje relijiaun judeu nian. Iha templu Jeruzalein, ema judeu sira hasa’e sakrifísiu ba Sezar no ba nasaun Roma nia di’ak. Sakrifísiu ne’e inklui bibi-oan rua no karau ida, no sira halo nune’e loron ida dala rua. Se sakrifísiu sira-ne’e halo maromak ida ka maromak barak kontente, ne’e ladún importante ba ema Roma. Buat ne’ebé importante ba sira mak hahalok ida-ne’e hatudu katak ema judeu laran-metin ba Roma.

Iha fatin oioin, ema adora maromak tuir sira-nia kostume. Porezemplu, ema barak fiar istória husi relijiaun gregu nian, no mós fiar matan-dook nia atividade sira. Relijiaun balu husi loro-sa’e promete ba fiar-na’in sira katak sira sei la mate, katak sira sei simu liafuan husi sira-nia maromak rasik, no katak sira sei bele hakbesik ba sira-nia maromak liuhusi serimónia oioin. Relijiaun sira-ne’e habelar ba fatin barak iha Impériu Roma. Iha tempu ne’ebá, ema barak mós adora maromak husi rai-Ejitu ne’ebé iha naran Serápis no maromak-feto  naran Isis. Sira mós adora maromak ikan feto naran Atárgatis husi rai-Síria, no maromak loro-matan nian naran Mitra husi rai-Pérsia.

Iha Bíblia laran, livru Apostolu ko’alia ho klaru katak ema kristaun iha tempu ne’ebá moris iha relijiaun oioin nia leet. Porezemplu, matan-dook judeu ida la’o hamutuk ho Roma nia prokonsul husi Xipre. (Apos 13:6, 7) Iha Listra ema hanoin sala katak Paulo no Barnabé mak ema gregu nia maromak ne’ebé iha naran Hermes no Zeus. (Apos 14:11-13) Kuandu Paulo iha Filipe, nia hasoru atan-feto ida ne’ebé iha matenek atu fó-hatene buat ne’ebé seidauk mosu. (Apos 16:16-18) Iha Atenas, apóstolu Paulo haree katak se kompara ho ema seluk, ‘ema Atenas sira ta’uk liu maromak’ sira. Iha sidade ne’e, Paulo mós hetan altár ida ho liafuan hirak-ne’e: “Ba maromak ne’ebé ema la hatene.” (Apos 17:22, 23) Ema iha Éfezu adora maromak-feto naran Ártemis. (Apos 19:1, 23, 24, 34) Iha illa ida naran Malta, ema hatete katak Paulo mak maromak ida tanba maski samodok tata nia, maibé nia la hetan buat aat ida. (Apos 28:3-6) Entaun, ema kristaun iha tempu ne’ebá presiza matan-moris nafatin atu buat sira-ne’e labele hafo’er sira-nia adorasaun ne’ebé moos.

Roma nia relijiaun

Nu’udar Impériu Roma sai boot liu, ema Roma simu tan maromak foun, sira fiar katak maromak sira-ne’e hanesan de’it ho maromak ne’ebé sira hatene ona maski haree la hanesan. Duké halakon relijiaun sira ne’ebé ema tuir, ukun-na’in Roma nian simu relijiaun sira-ne’e. Tan ne’e mak relijiaun iha Roma sai barak liu hanesan nia povu ne’ebé iha kultura oioin. Relijiaun sira iha Roma la obriga povu atu tuir relijiaun ida de’it. Povu bele adora maromak oioin iha tempu hanesan.

Husi maromak sira ne’ebé ema Roma fiar, ida ne’ebé boot liu mak Júpiter, bolu mós nu’udar Optimus Maximus, katak ida ne’ebé di’ak liu no boot liu. Ema hanoin katak nia hatudu nia an iha anin, udan, rai-lakan, no rai-tarutu. Júpiter hola nia alin-feto naran Juno nu’udar feen. Ema haree Juno mós nu’udar maromak-feto ida, no karik adorasaun ba nia envolve adora fulan, no sira fiar katak nia tau matan ba feto sira-nia moris. Júpiter nia oan-feto naran Minerva mak maromak ba funu, no mós maromak ba badain no serbisu-na’in sira.

Ema Roma fiar ba maromak barak tebetebes. Porezemplu, sira fiar katak maromak Lares  no Penates mak tau matan ba família sira. Maromak-feto naran Vesta mak tau matan ba ahi-matan. Jano mak maromak ne’ebé iha oin rua, no nia mak maromak ba buat naran de’it ne’ebé foin komesa. Badain ida-idak iha sira-nia maromak rasik. Ema Roma mós iha maromak sira ba hahalok, situasaun, no morál. Porezemplu, Pax mak maromak ne’ebé tau matan ba dame, Salus ba saúde, Pudicitia ba buat morál nian, Fides ba laran-metin, Virtus ba aten-brani, no Voluptas ba kontente. Ema Roma fiar katak buat hotu ne’ebé sira halo loroloron mak kona sira-nia maromak. Tan ne’e, atu sira hetan rezultadu di’ak husi buat ne’ebé sira halo, sira presiza hamaus maromak ne’ebé tau matan ba situasaun ne’e. Sira halo nune’e hodi hamulak, hasa’e sakrifísiu, no halo serimónia.

Dalan ida ne’ebé ema Roma buka-hatene sira-nia maromak nia hakarak mak hodi buka sinál husi animál ne’ebé sira hasa’e nu’udar sakrifísiu. Sira fiar katak hodi haree animál nia aten, sira bele hatene se sira-nia maromak kontente ho buat ne’ebé sira hakarak atu halo.

Neineik-neineik ema Roma simu istória barak husi ema gregu nia relijiaun. Maizumenus iha tinan 180 molok Kristu, ema Roma liga ona sira-nia maromak ho maromak gregu nian. Porezemplu, Júpiter mak Zeus, Juno mak Hera, no seluk tan. Istória husi relijiaun sira-ne’e la gaba sira-nia maromak, maibé hatudu katak maromak sira-ne’e mós iha fraku no halo sala hanesan ema. Porezemplu, istória dehan katak Zeus estraga feto no labarik sira no halo relasaun seksuál ho ema no maromak seluk. Iha tempu ne’ebá ema barak gosta haree drama ne’ebé hatudu maromak sira-ne’e nia hahalok aat, no drama sira-ne’e halo ema hanoin katak sira mós bele halo hahalok aat hanesan ne’e.

Iha tempu ne’ebá, karik ema matenek barak ladún fiar istória sira-ne’e. Sira balu hanoin de’it katak istória sira-ne’e bele hanorin buat ruma ba ema. Ema matenek barak sente katak ema la iha kbiit atu hatene lia-loos kona-ba buat morál no relijiaun nian. Karik tan ne’e mak Pónsiu Pilatos husu: “Lia-loos ne’e saida?”—Joao 18:38.

Adorasaun ba imperadór

Kuandu Imperadór Augusto ukun husi tinan 27 molok Kristu to’o tinan 14 liutiha Kristu, ema komesa atu fó adorasaun ba imperadór. Liuliu iha parte loro-sa’e, ema barak kontente ho Augusto tanba maski uluk iha funu ba tempu kleur, maibé kuandu Augusto ukun, povu moris iha dame no hakmatek. Povu hakarak simu protesaun husi ukun-na’in ne’ebé sira bele haree. Sira hakarak governu ida ne’ebé bele kontrola relijiaun sira, bele book ema atu hadomi sira-nia nasaun, no bele halo mundu tomak sai ida de’it ho “salvadór” ida. Tan ne’e, povu komesa adora imperadór nu’udar maromak ida.

Augusto haruka povu atu adora maromak-feto naran Roma Dea ne’ebé reprezenta Roma. Maski Augusto la husik povu atu adora nia nu’udar maromak kuandu nia sei moris, maibé kuandu nia mate ema komesa adora nia. Nune’e, ema husi distritu sira sai toman atu adora no hadomi nasaun Roma no nia ukun-na’in sira. Adorasaun ba imperadór habelar ba distritu hotu no ida-ne’e sai dalan ba ema atu hatudu laran-metin ba sira-nia nasaun.

Imperadór Domiciano ne’ebé ukun husi tinan 81 to’o 96 mak ukun-na’in primeiru ne’ebé haruka povu atu adora nia nu’udar maromak. Iha tempu ne’e, ema Roma haree relijiaun kristaun nu’udar relijiaun ne’ebé la hanesan ho relijiaun judeu nian no sira kontra hasoru relijiaun foun ne’e. Ema balu hanoin katak Domiciano mak ukun daudaun kuandu apóstolu João sai dadur iha illa Patmos tanba nia fó sasin kona-ba Jesus.—Apok 1:9.

Apóstolu João hakerek livru Apokalipse kuandu nia iha Patmos. Iha livru ne’e nia temi  kona-ba ema kristaun ida naran Antipas ne’ebé ema oho iha sidade Pérgamu. (Apok 2:12, 13) Iha sidade ne’e ema barak liu gosta adora imperadór. Karik iha tempu ne’e mak governu komesa obriga ema kristaun atu hola parte iha adorasaun ba imperadór no ba nasaun. Maski ita la hatene se ida-ne’e loos ka lae, maibé iha tinan 112, Plínio obriga ema kristaun husi Bitínia atu halo nune’e, hanesan temi uluk iha ninia karta ba Trajano.

Trajano kontente ho dalan ne’ebé Plínio tesi lia ba ema kristaun. Nia mós haruka atu fó kastigu-mate ba ema kristaun ne’ebé la fó adorasaun ba ema Roma nia maromak sira. Trajano hatete: “Maibé, kuandu ema nega katak nia mak ema kristaun, no hatudu ida-ne’e hodi adora ita-nia maromak sira, husik nia sai livre maski uluk imi deskonfia nia.”

Tanba ema Roma bele adora maromak naran de’it, sira la komprende no la simu ema kristaun nia relijiaun ne’ebé adora Maromak ida de’it. Tuir sira-nia hanoin, hahalok adora nasaun nia maromak sira hatudu de’it katak ema ne’e simu governu nia ukun. Tan ne’e, ema ne’ebé la adora maromak sira-ne’e hanesan kontra hasoru governu. Maibé ema kristaun barak liu lakohi adora maromak seluk maski ema obriga sira, hanesan Plínio ikusmai hatene. Ba ema kristaun, adora maromak seluk hatudu katak sira la laran-metin ba Maromak Jeová. Ema kristaun barak hili atu mate duké fó adorasaun ba imperadór.

Tansá mak hatene kona-ba ida-ne’e importante mai ita ohin loron? Iha rai balu, povu tenke adora símbolu nasaun nian. Nu’udar ema kristaun, ita respeita duni governu sira-nia kbiit. (Rom 13:1) Maibé, kona-ba serimónia sira ne’ebé envolve bandeira nasionál, ita halo tuir Maromak Jeová nia hakarak atu fó adorasaun ba nia mesak de’it no halo tuir konsellu iha ninia Liafuan atu “hadook an husi adora lulik sira”. (1 Kor 10:14; 1 Joao 5:21; Naum 1:2) Jesus hatete: “Ó sei adora Na’i, ó-nia Maromak; nia mesak de’it mak ó sei serbí!” (Lc 4:8) Sin, mai ita laran-metin nafatin ba ita-nia Maromak loos mesak ida de’it.

[Liafuan ne’ebé foti husi pájina 5]

Ema kristaun loos adora Maromak Jeová mesak ida de’it

[Dezeñu iha pájina 3]

Ema kristaun iha tempu antigu lakohi adora imperadór ka imajen husi maromak oioin

Imperadór Domiciano

Zeus

[Krédito]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Dezeñu iha pájina 4]

Ema kristaun iha Éfezu lakohi adora maromak-feto Ártemis.​—Apos 19:23-41