1. Inogne ty manjare fantantikagne noho ty faminaniagne rehafe ty Baiboly?

FA HAINTIKA ty raha lahibey hiseho amy ty vahoa i Jehovah afarafara ao. Ty anto’e, magnampe antika hahafantatse soa izay ty faminaniagne agnate Baiboly ao. Misy faminaniagne raike zay ohatse, mirehake ty raha hatao ty ila’e amo o firenena fara’e ze matanjakeo. Rehafe ty Daniela toko 11 zao fa hisy mpanjaka roe hialy. Tsy ia o mpanjaka roe reo, fa ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka i atimo. Fa tanterake ty ankamaroa ty raha rehafe o faminaniagne iohoe fa hiseho. Matoky areke tikagne fa tsy maintsy ho tanterake ka ty raha nirehafe’e ila’e.

2. Naho henteagne ty Genesisy 3:15; Apokalypsy 11:7; 12:17, ino iaby ty raha lahibey tsy toko’e ho halignoventika naho fa mianatse ty faminaniagne amy Daniela ao?

² Misy raha mila tadidientikagne naho teantika ty hahatakatse soa o faminaniagne amy Daniela toko 11 ao iohoe. Inogne iaby zay? Ko haligno fa mirehake miomba ty mpitondra ndra fanjakagne hagnenjeke ty vahoa i Jehovah o faminaniagne iohoe. Fa nagnino moa itika vahoa i Jehovah ro enjehe iareo mafe, ie amy izao tsy ampe avao tika naho oharegne amy ty ndaty magneran-tane? Ty anto’e, ty hagnafoagne ze ndaty manompo i Jehovah naho i Jesosy ty tena tanjo i Satana naho ty tontolo’e toy. (Vakio ty Genesisy 3:15; Apokalypsy 11:7; 12:17.) Ko haligno ka fa tsy maintsy misy ifandrambesa’e amy ty faminaniagne hafa agnate Baiboly ao ty faminaniagne amy boke i Daniela ao. Ty dika izay, mila magnente ty faminaniagne ila’e rehafe ty Soratse Masigne tika naho te hahatakatse soa o faminania i Daniela iohoe.

3. Ino ty hodinehentikagne amy ty lahatsoratse toy ato naho ty lahatsoratse magnarake?

 ³ Mila tadidientikagne avao o hevetse rehoe naho fa handineke ty Daniela 11:25-39 tikagne. Ho treantikagne ato tie ia iaby ty ni-mpanjaka i avaratse naho ty ni-mpanjaka i atimo nanomboke tamy 1870 hatrake tamy 1991, naho tihoe nagnino ro mila ahitsy kede ty fahatakarantika ty ampaha’e amo o faminaniagne iohoe. Hodinehentikagne amy ty lahatsoratse magnarake ka ty Daniela 11:40–12:1. Hazava amantikagne amy izay tie inogne ty raha rehafe o faminaniagne iohoe fa hiseho nanomboke tamy 1991 hatrake amy Hara-magedona. Mila magnente i tabilò tihoey tie “Mpanjaka Roe Mialy amy ty Fotoa ty Fara’e” tikagne naho fa mianatse o lahatsoratse rehoe. Faie andao ho fantarentikagne hey tie ia o mpanjaka roe rehoe.

4. Ino ty raha telo magnampe antika hahafantatse tie ia ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka i atimo?

⁴ Natao tihoe “mpanjaka i avaratse” ty mpanjaka tamy ty faritse avara Israely, le natao tihoe “mpanjaka i atimo” ty mpanjaka tamy ty faritse atimo’e tie taloha. Nagnino tika ro mirehake izay? Mareho ty raha nirehafe ty anjely raike tamy i Daniela toy. Hoe reke: “Avy eto raho mba hampahafantatse azo ty raha hanjò ty firenena’o [ty vahoa i Jehovah] am-para’e agne.” (Dan. 10:14) Tsy neké i Jehovah ho agnisa ty vahoa’e sasa o Israelitao nanomboke tamy Pentekosta taogne 33 fa ze ndaty manonjohy ty lia i Jesosy ro eké’e mba ho agnisa ty vahoa’e. Midika zay fa miomba ty mpanonjohy ty lia i Jesosy ty ankamaroa ty raha rehafe ty faminaniagne amy Daniela toko 11 ao, fa tsy ty firene o Israelio. (Asa. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Midika ka zay, fa tsy raike avao ty mpitondra ndra fanjakagne nanjare mpanjaka i avaratse naho mpanjaka i atimo fa niovaova. Faie nisy raha telo nitoviza iareo. Voaloha’e, sambe nagnenjeke ty vahoa i Jehovah iareo. Faharoe, sambe nalaigne i Jehovah iareo naho henteagne ty raha natao iareo tamy ty vahoa’e. Fahatelo, nifaninagne ze ho fara’e matanjake o mpanjaka roe rehoe.

5. Nisy mpanjaka i avaratse naho mpanjaka i atimo vao tagnelagnela ty taogne faha-100 tagne ho agne hatrake tamy 1870? Hazavao.

⁵ Tafara kede ty taogne faha-100 tagne ho agne, le nihanitombo avao ty isa ty Kristiana sandoke nizilike tagnivo ty fiangonagne kristiana tao. Tsy nampianatse ty hamarenagne agnate ty Saontsin’Andrianagnahare ao iareo. Nanomboke tamy izay hatrake tamy 1870 tagne ho agne, le tsy nisy vahoa i Jehovah voalamigne mba hanompo aze ty tan-tane etoy. Ty anto’e, vao mainke nitombo avao i Kristiana sandoke rey, le nanjare sarotse ty namantatse ty Kristiana vata’e. (Mat. 13:36-43) Midika areke izay fa tsy agnisa ty mpanjaka i avaratse naho mpanjaka i atimo ty mpitondra ndra fanjakagne tagnelagnela ty taogne faha-100 tagne ho agne hatrake tamy 1870. Fa nagnino? Satria tsy nisy vahoan’Andrianagnahare voalamigne nenjehe ty mpitondra ndra fanjakagne tamy izay. * Faie  tafara kede ty taogne 1870, le tsy sarotse ty namantatse tie ia ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka i atimo. Ino ty anto’e?

6. Nanomboke ombia ty nisia ty vahoa i Jehovah voalamigne indraike? Hazavao.

⁶ Nanomboke tamy 1870, le nanjare nisy indraike ty vahoa i Jehovah voalamigne. Tamo o taogne iohoe ty Charles Russell naho i nama’e rey ty nanomboke nandalegne Baiboly. I rahalahy Russell naho i nama’e rey ro irake “hikarakara ty lalagne” aloha ty hioregna ty Fanjakà i Mesia. (Mal. 3:1) Ela ty ela, fa izay vaho nisy vahoa i Jehovah voalamigne indraike! Nisy firenena matanjake nagnenjeke ty vahoa i Jehovah vao tamy izay? Andao tika handineke izay.

7. Ia ty ni-mpanjaka i atimo tamy i aly lahibey voaloha’ey?

⁷ Nihamaro ty tane nanjakà i Grande-Bretagne naho oharegne amy ty firenena hafa nanomboke tamy 1870. Nanagne tafike tena mahery ka reke tamy izay. Rehafe ty faminania i Daniela fa hisy tsifa kedekede raike handrese tsifa telo. Manondro i Grande-Bretagne o tsifa kedekede iohoe, le o tsifa telo rehoe manondro i Frantsa, i Espaina naho i Holandy. (Dan. 7:7, 8) Mbe i Grande-Bretagne avao ty ni-mpanjaka i atimo tamy i aly lahibey voaloha’ey. Nanjare firenena fara’e ze nanan-karena magneran-tane ka ty Etazonia tamy izay, le nanomboke niara-niasa tamy i Grande-Bretagne.

8. Ia avao ty ho mpanjaka i atimo amparake ty hifaragna ty andro fara’e?

⁸ Nifanohagne ty Etazonia naho i Grande-Bretagne tamy i aly lahibey voaloha’ey. Nanjare fara’e ze ty matanjake areke ty tafy iareo. Nanomboke niforogne tamy izay ty Firenena Matanjake Anglisy-Amerikana. Rehafe ty faminania i Daniela fa hanagne  “tafike tena lahibey sady mahery” o mpanjaka iohoe. (Dan. 11:25) Ty Firenena Matanjake Anglisy-Amerikana avao areke ty mpanjaka i atimo nanomboke tamy izay hatrake amy ty hifaragna ty andro fara’e.  * Ia areke zane ty nanjare mpanjaka i avaratse?

9. Ombia ro nanomboke nisy indraike ty mpanjaka i avaratse, le akore ty nahatanteraha ty Daniela 11:25?

⁹ Nisy mpanjaka i avaratse vaovao tamy 1871, tao’e raike tafara ty nanomboha i Russell naho i nama’e rey nandalegne ty Baiboly. Nanjare firenena matanjake ty Alemaina tamo o taogne iohoe. I Wilhelm I ty nanjare mpanjaka o firenena iohoe, le i Otto von Bismarck ty tinendre’e hiandraikitse ze kila raha tao. * Naho fa nandeha ty fotoagne, le nihanitombo avao ty firenena tambane fahefà i Alemaina. Agnisa izay ohatse ty ta Afrika naho Oseana Pasifika agne. Natao i Alemaina avao ze hahavy aze ho firenena matanjake ambone i Grande-Bretagne. (Vakio ty Daniela 11:25.) Nanangagne tafike tena mahery ka ty Alemaina, le io ty nampiasae’e hialiagne tamy ty fahavalo’e tamy i aly lahibey voaloha’ey. Kede avao ty tsy ho nitoviza o tafi’e iohoe tamy ty fatanja ty tafy i Grande-Bretagne.

10. Akore ty nahatanteraha ty Daniela 11:25b, 26a?

¹⁰ Fa nirehafe i Daniela mialoha ka ty raha hiseho amy i Alemaina naho amy i tafike naore’ey. Nirehafe’e fa “tsy hahatohetse” ty raike amo o mpanjaka reo. Ia o tsy hahatohetseo? Ty mpanjaka i avaratse. Ino ty anto’e? “Satria hiharo hevetse iareo mba hialiagne ama’e. Le i mihinagne ama’e ao rey avao ty hanonta aze.” (Dan. 11:25b, 26a) Tamy ty andro i Daniela, le agnisa ty nihinagne tamy ty ‘hanegne mafiry naho isan-karaza’e fihìna i mpanjakay’ ze ndaty ambone ‘nanompo tagnatreha’e eo.’ (Dan. 1:5) Manondro ty ndaty nanam-pahefagne tamy ty fitondrà i Alemaina tao areke i ndaty ‘mihinagne ama’e ao rey’, agnisa izay ty jeneraly naho ty maramila niara-niasa tamy i mpanjakay. Nanjare nihegne ty hery i mpanjakay noho ty raha natao o ndaty rehoe, le nanomboke nisy fomba fitondragne vaovao ty ta Alemaina tao. * Nirehake ty ho voka o aly hatao i mpanjaka i atimo amy i mpanjaka i avaratse iohoe ka i faminaniagney. Hoe reke: “Tsy hisy ho tavela ty tafi’e, sady tena maro ty ho mate.” (Dan. 11:26b) Nitanterake io tamy i aly lahibey voaloha’ey, satria nirese ty Alemaina sady maro ty ndaty nimate. Io ty aly nahafate ndaty fara izay ty maro amparake izay.

11. Ino ty raha natao i mpanjaka i avaratse naho i mpanjaka i atimo?

¹¹ Rehafe ty Daniela 11:27, 28 ty raha hiseho aloha i aly lahibey voaloha’ey. Rehafe’e ao fa “hirehake vande ambone ty latabatse raike” ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka i atimo. Rehafe’e ao ka tie hinday “raha fanjaka maro” ty mpanjaka i avaratse. Le tena izay vata’e ty raha niseho. Nifampirehake ty Alemaina naho i Grande-Bretagne fa tsy hialy iareo. Faie trea tie vande iareo avao zay satria nanomboke nialy iareo tamy 1914. Sady tamo o taogne iohoe, ty Alemaina ro nanjare firenena faharoe nanan-karena magneran-tane. Nialy tamy i mpanjaka i atimo ty Alemaina faie nirese reke. Trea areke tie tanterake ty raha nirehafe ty Daniela 11:29, naho ty andine’e faha-30 tapa’e voaloha’e.

12. Ino ty natao i mpanjaka i avaratse naho i mpanjaka i atimo tamy i aly lahibey voaloha’ey?

¹² Nanomboke tamy 1914, le nialy avao o mpanjaka roe rehoe sady vao mainke nihanitombo avao ty hamafe ze aly iareo zay. Tsy vita izay, fa nagnenjeke ty vahoan’Andrianagnahare ka iareo. Tamy i aly lahibey voaloha’ey ohatse, le maro ty vahoa i Jehovah nenjehe ty fitondragne Alemà naho Britanika satria tsy nimete handrambe anjara tamo o aly iohoe. Ginadra ty fitondragne Amerikana ka ze nitarike ty asa fitoriagne tamy izay. Trea boake amy izay areke fa nitanterake i faminaniagne amy Apokalypsy 11:7-10 aoy.

13. Ino ty raha natao ty mpanjaka i avaratse nanomboke tamy 1933, naho tagnate i aly lahibey faharoey?

¹³ Vao mainke nagnenjeke mafe ty vahoa i Jehovah ty mpanjaka i avaratse nanomboke tamy 1933, lohotsie fa tagnate i aly lahibey faharoey. Naho fa ty fitondragne Nazia ty nifehe i Alemaina, le rinara i Hitler naho ty mpanohagne aze ty asa ty vahoa i Jehovah. Eo ho eo amy ty 1500 ty mpanompo i Jehovah vinono iareo sady agnarivo’e ka ty nalefa’e tamy ty tobe fitanagne agne. Fa nirehafe i Daniela mialoha o raha rehoe. “Hanivetive ty toeragne masigne” ty mpanjaka i avaratse sady “hafaha’e ty fagnatetse atolotse tsy tapake.” (Dan. 11:30b, 31a) Nanao izay ty mpanjaka i avaratse naho fa nandrara ty asa fitoriagne. Nanao vava ka ty Hitler, filoha i Alemaina fa ho vonoe’e iaby ze mpanompo i Jehovah a Alemaina agne.

14. Ia ty nanjare mpanjaka i avaratse tafara i aly lahibey faharoey? Nagnino?

¹⁴ Ty Firaisana Sovietika indraike ty nanjare mpanjaka i avaratse tafara i aly lahibey faharoey. Ty anto’e, ireke ty nanjare nifehe ze tane nanjakà i Alemaina taloha. Nanahake ty fitondrà o Naziao avao ty fitondrà o Firaisana Sovietika iohoe, satria nenjehe iareo mafe ka ze ndaty nihevetse ty fanompoagne i Andrianagnahare maregney ho lahibey amy ty fiaigna’e.

15. Ino ty raha natao ty mpanjaka i avaratse tafara kede ty nifaragna i aly lahibey faharoey?

¹⁵ Tsiela tafara ty nifaragna i aly lahibey faharoey, le vao mainke nagnenjeke ty vahoa i Jehovah o mpanjaka i avaratse vaovao iohoe ndra ty Firaisana Sovietika naho ty mpanohagne aze. Toe fa rineha ty Apokalypsy 12:15-17 mialoha tie handrara ty asa fitoriagne naho hampigadra ty vahoa i Jehovah agnarivo’e o mpanjaka iohoe. Oharegne amy ty “renerano” o fagnenjehagne iohoe. Faie ndra tie eo zay, le tsy ho tomombagne ty raha hatao o mpanjaka i avaratse iohoe mba handraragne ty asa atao ty mpanompo i Jehovah. *

16. Akore ty nagnatanteraha ty Firaisana Sovietika ty Daniela 11:37-39?

¹⁶ Vakio ty Daniela 11:37-39. ‘Tsy nahoa i mpanjaka i avaratse ino i Andrianagnahare ty raza’ey.’ Akore ty nahatanteraha izay? Nitea ty Firaisana Sovietika hofoagnagne o fivavahagneo, le natao’e ze hampihegne ty hery iareo. Tamy ty voalohandoha ty taogne 1918 ohatse, le nampiboake lily ty fitondragne Sovietika fa tsy maintsy ampianaregne an-dakilasy agne tie tsy misy ze o Andrianagnahare zao. Akore ka ty natao i mpanjaka i avaratse mba ‘hagnomeagne voninahitse i andrianagnahare ty fiarovagne mafey’? Nandany vola tsy fotofoto hoahy ty tafike naore’e ty Firaisana Sovietika mba hampitomboagne ty fatanja’e. Nampitomboe’e ohatse ty isa ty fitaovagne filiagne fa nanagna’e naho ty isa ty maramila’e. Tamy ty fara’e, le sambe nanagne fitaovagne fialiagne tena matanjake ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka  i atimo mba hamonoagne ndaty agnarivo tapetrisa’e.

17. Ino “i raha mampangorìgne mahavy fandravàgney”?

¹⁷ Niara-niasa tamy ty mpanjaka i atimo ty mpanjaka i avaratse mba hanao raha lahibey raike. ‘Nagnoregne raha mampangorìgne mahavy fandravàgne’ iareo. (Daniela 11:31) Tsy inogne o “raha mampangorìgne” iohoe fa ty Firenena Mikambagne.

18. Nagnino ty Firenena Mikambagne ro rehafegne tie “raha mampangorìgne mahavy fandravàgne”?

¹⁸ Fa nagnino ty Firenena Mikambagne ro natao ty tihoe “raha mampangorìgne”? Satria reke mirehake tie hahavita hampisy filaminagne magneran-tane, ie amy izao tsy misy mahavita izay naho tsy ty Fanjakan’Andrianagnahare avao. Rehafe i faminaniagney ka fa “mahavy fandravàgne” o raha mampangorìgne iohoe ndra ty Firenena Mikambagne satria hanafike naho handrava ty fivavahan-diso iaby.—Henteo ty tabilò tihoe “Mpanjaka Roe Mialy amy ty Fotoa ty Fara’e.”

19-20. a) Nagnino tika ro mila mahafantatse ze raha iaby nianarantikagne tato? b) Ino ty fagnonteneagne ho valeagne amy ty lahatsoratse magnarake?

¹⁹ Tena ilaentikagne ty mahafantatse ze raha iaby zay. Ty anto’e, treantika amy ireo fa tanterake vata’e ty faminania i Daniela miomba ty mpanjaka i avaratse naho ty mpanjaka i atimo nanomboke tamy 1870 hatrake amy 1991. Afake matoky areke tika fa tsy maintsy ho tanterake ka ty raha ila’e rehafe o faminaniagne iohoe.

²⁰ Nirava ty Firaisana Sovietika tamy 1991. Ia areke ty nanjare mpanjaka i avaratse amy hinane zao? Ho valeagne amy ty lahatsoratse magnarake zay.