1-2. Ino ty fanapahan-kevetse lahibey nila nirambese o Jiosy nitoboke ta Babilona agneo?

 NANAO fagnambaragne ty Kyrosy mpanjaka tie: “Ze Jiosy ni-ondevo ta Babilona teto tagnate ze 70 taogne zay, le afake mimpoly amy ty tanen-draza’e a Israely agne.” (Vakio ty Ezra 1:2-4.) I Jehovah ty nahavy izay. Nagnino tika ro afake mirehake izay? Satria naho i Babilona avao, le tsy ombia hamotsotse ty ondevo’e. (Isaia 14:4, 17) Nirese ty Babilona, le fitondragne vaovao ro nagnenga o Jiosio mba ho afake hiala ty ao. Faie ino ty nivoka izay tamy ty Jiosy tsikiraidraike? Nila nanapa-kevetse ohatse o loha ty keleiagneo tie hijanogne a Babilona ao vao sa handeha. Tsy nimora zay. Fa nagnino?

² Maro tamy iareo ty fa niantetse, le va’e tsy hahavita hanao lia lavitse. Ty ankamaroa o Jiosio ka naterake ta Babilona tao, le fa tao avao ty nahazatse iareo. Amy iareo, le tanàn-droaza’e avao ze o Israely zao. Va’e ho niadagne ty fiaigna ty ila’e tamy iareo tie ta Babilona tao. Azo antoke areke tie va’e ho nisarotse tamy iareo ty hiala tamy ty fiaigna iareo nisoasoa naho ty asa fiveloma iareo tao, le handeha amy ty tane tsy nahazatse iareo.

3. Ino ty fitahiagne nandigne ze Jiosy tsy nivalike nanapa-kevetse ty hiheregne a Israely agne?

³ Nitaka ze Jiosy tsy nivalike fa maro mandikoatse ty raha hafoe iareo ty fitahiagne ho azo iareo naho miheregne a Israely agne iareo. Agnisa izay zao ty fanompoagne i Jehovah. Nisy tempoly ty mpanompo sampy 50 mahery ty ta Babilona tao, faie tsy mba nisy tempoly hoahy i Jehovah ndra raike. Tsy nisy alitara nahafaha o Jiosio nanao sorogne, arake ty nitaké ty Lalà i Mosesy ty tao, sady tsy nisy mpisorogne hanolotse aze. Mpanompo sampy ka ty ankamaroa ty ndaty tao, le tsy mba nagnaja i Jehovah naho ty fitsipi’e. Agnale’e areke ty Jiosy tea i  Jehovah fa tsy nahalìgne ty hiheregne an-tanen-draza iareo agne, mba hagneregne indraike ty fivavahagne malio.

4. Inogne ty raha nampitamà i Jehovah o Jiosy niheregne a Israely agneo?

⁴ Va’e haharetse efa-bolagne ty lia iareo hiala boake a Babilona agne holy a Israely agne. Tsy ho mora zay, faie nampitamà ty Jehovah fa tsy hisy raha enga’e hisakagne iareo tsy ho avy agne. Izao ty nisorate Isaia: “Omano ty lalagne hagnaveloa i Jehovah! Manoa lalagne vantagne mandeha amy i tane fatrambeỳ mba hagnaveloa i Andrianagnaharentikagney. ... Anò mira ze tane misy haboakaboagne, le ampanjareo lemake ze lalagne misy vatovato.” (Isaia 40:3, 4) Alao sare an-tsaigne moa tihoe mamakivaky fatrambey iareo faie i lalagney amy izao soa sady vantagne! Nanao akore hoe rehe ty nihafalea iareo amy iareo nanao liay? Azo antoke fa nimora amy iareo ty nandeha mbamy i lalagne vantagney mbeo ta tie hanganike vohitse ndra handeha amy ty haboagne ndra hizotso mbamy i vavasaka lalekey mbeo. Azo antoke fa ho nitsiela ty lia iareo naho nandeha mbamy i lalagne vantagney.

5. Inogne ty agnaragne agn’ohatse nitokavagne i lalagne magnelagnelagne i Babilona naho Israelỳ?

⁵ Amy izao, le maro ty lalagne managne agnaragne ndra nimerò itokavagne aze. Managne agnaragne ka o lalagne agn’ohatse nisorate Isaia iohoe. Izao ty nisorate’e: “Hisy lalambey hotokavegne tihoe Lala ty Fahamasinagne ty agne. Tsy handriogne ey ty ndaty tsy malio.” (Isaia 35:8) Midika inogne hoahy o Israelio ze fampitamagne zay? Le midika inogne ho antika amy izao ka io?

6. Nagnino o lalagne iohoe ro nitokavegne tihoe masigne?

⁶ “Lala ty Fahamasinagne.” Soa ze agnaragne zay! Nagnino o lalagne iohoe ro nitokavegne tihoe masigne? Ty anto’e tsy nisy ndaty tsy malio nengagne handeha mbeo. Agnisa izay ohatse ze Jiosy naloto findesam-batagne, nanompo sampy, ndra nanao fahotagne lahibey hafa. Ze Jiosy himpoly mba Israely mbeo, le ho “vahoake masigne” ho an’Andrianagnahare. (Deot. 7:6) Faie tsy midika zay tie ze Jiosy nienga i Babilona le tsy nila nanao fagnovàgne tamy ty fiaigna’e mba hampifale i Jehovah.

7. Inogne ty fagnovàgne nila natao ty Jiosy ila’e? Magnomeza ohatse.

⁷ Arake i nirehafentika taloha teoy, le maro tamo o Jiosio ty naterake ta Babilona tagne. Azo antoke areke fa nanjare nizatse ty fomba fisaigna naho ty raha nihevere o Babilonianao ho sarobily iareo. Sive amby enem-polo taogne tafara ty niheregna o Jiosio ta Israely tagne, le nifanta i Ezra fa nisy Jiosy ila’e nanambaly ampela mpanompo sampy. (Eks. 34:15, 16; Ezra 9:1, 2) Tafara kede izay, le nitampoke i Nehemia Goverinora ty nahatrea ajaja naterake ta Israely tao faie tsy mahay firehake Jiosy. (Deot. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Firehake Hebreo ty nandikagne ty Saontsin’Andrianagnahare. Faie amy ty fomba akore moa ty hahafaha o ajaja rehoe ho tea i Jehovah naho hanompo aze, iareo amy izao tsy mahay rehake Hebreo? (Ezra 10:3, 44) Nila nanao fagnovàgne lahibey areke o Jiosy rehoe. Va’e ho nimora tamy iareo ty nanao ze fagnovàgne zay ta Israely tagne, naho fa naheregne tamy ty pilasi’e ty fivavahagne malio.​—Neh. 8:8, 9.

8. Nagnino ro toko’e hahaliagne antika amy izao ty raha niseho tamo o Jiosio ndra tie fa ela aza? (Henteo ty sare amy ty fogno ty gazete toy.)

⁸ Mahaliagne ty raha nisy tamo o Israelio. Faie va’e hisy ty hieretseretse tie, ‘misy dika’e amo o androntika zao vao ty raha niseho tamo  o Jiosio?’ Tena misy, satria ty raha ataontika le azo ampitoviegne amy tihoe mandeha mbamy ty “Lala ty Fahamasinagne”mbeo. Ndra voahosotse tika ndra agnondry hafa le tsy toko’e hiala amy ty “Lala ty Fahamasinagne.” Magnampe antika mba hanompo i Jehovah avao zay sady hitarike antika amy ty fitahiagne ho ente i Fanjakagney amy ty hoavy. b (Jaona 10:16) Nanomboke tamy ty taogne 1919, le lahilahy miharo ajaja aman’ampela an-tapetrisa’e, ty niala boake amy i Babilona lahibey ao, ndra ze fivavahan-diso magneran-tane, sady nandeha mbamy i lalagne agn’ohatsey. Va’e ho agnisa izay ka rehe. Fa 100 taogne mahery zay ty nisokafa o lalagne iohoe. Faie fa taonjato maro taloha izay ty nagnomanagne aze.

9. Nagnino i “Lala ty Fahamasinagney” ro nila nomanegne naho henteagne ty Isaia 57:14?

⁹ Nino o Jiosy niala ta Babilona tagneo, fa nafaha i Jehovah ze raha va’e hanakatsakagne iareo tan-dalagne ey. (Vakio ty Isaia 57:14.) Fa akore ka ty “Lala ty Fahamasinagne” amo o androntika zao? An-jato’e taogne taloha ty taogne 1919, le fa nisy lahilahy tena nagnaja i Jehovah nampiasae’e hagnomagne ty lalagne hialagne boake amy i Babilona lahibey ao. (Ampitahao amy ty Isaia 40:3.) Tena lahibey ty asa natao mba hagnomanagne o lalagne ara-pagnahy iohoe. Nagnampe ze ndaty soa fo zay mba hiala boake amy i Babilona lahibey agne le hizilike amy i paradisa ara-pagnahỳ ao, ndra amy ty fivavahagne malio ao. Ino iaby ty asa natao iareo mba hagnomanagne i lalagney? Dineho ty raha ila’e retoa.

10-11. Nagnino ty asa fanoagne pirinty naho ty fandikagne Baiboly ro nampitombo ty fahafantara o ndatio ty raha ampianare ty Baiboly? (Henteo i sarey.)

¹⁰ Asa fanoagne pirinty. Mbe nadika tagnagne ty Baiboly hatrake amy taogne 1450. Nitake fotoagne ty nahavitagne izay sady ni-tsiampe avao ty nivita ro mbe nilafo ka ty vili’e. Faie naho fa nisy ty masina fanoagne pirinty, le nanjare maro ty Baiboly nivoadika sady nimaro ka ty ndaty afake nanagne aze.

¹¹ Fandikagne Baiboly. Mbe tamy ty firehake Latina avao o Baibolio tagnate ty taonjato maro. Ze ndaty nianatse avao areke ro afake nahatakatse ty raha nirehafe’e. Naho fa nandroso ty asa fanoagne pirinty, le nisy lahilahy tena natahotse an’Andrianagnahare niasa mafe mba handika o Baibolio amy ty firehake azo o ndaty maro. Ty voka’e, afake nampitaha ze raha nampianare o mpitarike fivavahagneo amy ty raha ampianare ty Baiboly o ndatio naho fa namaky aze.

12-13. Akore ty nampibaribaria o ndaty voalohandoha’e nandineke o Baibolio tamy ty taogne 1835, fa diso ty fampianara o mpitarike fivavahagneo?

¹² Fandinehagne o Baibolio. Maro ty raha nianara o Mpianatse Baiboly reo naho fa iareo namaky ty Saontsin’Andrianagnahare. Faie niboseke o mpitarike fivavahagneo naho fa nanomboke nirehake tamy ty hafa ty raha nianara’e iareo. Tamy ty taogne 1835 tagne ho agne zao ohatse, le nanomboke nizara bokekele mirehake ty raha diso ampianare o mpitarike fivavahagneo o lahilahy rehoe.

¹³ Tamy ty taogne 1835, le nisy lahilahy natahotse an’Agnahare atao tihoe Henry Grew nampiboake bokekele miomba tihoe manao akore o ndatio naho fa mate. Nampianare o mpitarike fivavahagneo tie vaho aterake o ndatio le fa managne fagnahy tsy mete mate. Faie niporofoe i Henry Grew boake amy ty Soratse Masigne ao tie diso zay, satria fagnomezan’Andrianagnahare tihoe afake hiaigne nainai’e o ndatio fa tsy tihoe le ho azo amy izao avao. Tamy ty taogne 1837, le nisy mpitarike fivavahagne atao tihoe George Storrs nahatrea  i bokekeley, tagnate lamasina. Rese lahatse reke fa nahatrea ty hamarenagne naho fa boake namaky i fagnazavagney. Nitapa-kevetse areke reke fa hirehake amy ty hafa ze raha nianara’e tao. Tamy ty taogne 1842, le nanao lahajaka mahaliagne nanao tihoe “Famotopotoragne: Tsy Mete Mate vao o Ndaty Ratio?” ty George Storrs. Nisy voka’e soa tamy ty lahilahy tanora raike atao tihoe Charles Taze Russell ty raha nisorate’e.

14. Inogne ty soa nirambese i Rahalahy Russell naho i nama’e rey boake amy ty fagnomanagne i lalagne ara-pagnahy fa natao ty hafa taloha iareoy? (Henteo i sarey.)

¹⁴ Inogne ty soa nirambese i Rahalahy Russell naho i nama’e rey boake amy ty fagnomanagne ty lalagne ara-pagnahy fa natao ty hafa taloha iareo? Nanao fikarohagne tamy ty diksionera, naho ty boke misy fagnazavagne rehake ara-baiboly vaho ty Baiboly dikan-drehake sambe hafa iareo naho fa nianatse Baiboly. Izay ty natao iareo taloha ty nanombohagne i asay. Nandrambe soa boake amy ty fikarohagne ara-baiboly natao i ry Henry Grew, George Storrs naho ty ndaty hafa iareo. Nanohy ty fagnamboaragne i lalagney ty Rahalahy Russell naho i nama’e rey le nampiboake boke, naho bokekele tsiefa misy foto-kevetse ara-baiboly.

15. Inogne ty raha lahibey niseho tamy ty taogne 1919?

¹⁵ Tsy afake nifehe o vahoan’Andrianagnahareo sasa ty Babilona Lahibey nanomboke tamy ty taogne 1919. Tamo o taogne iohoe avao, le nanomboke nanao ty asa’e o “mpanompo mahihitse naho mahimbagneo” le afake nandeha tamy ty “Lala ty Fahamasinagne” mbeo. (Mat. 24:45-47) Ty asa “fagnomanagne lalagne” fa natao ty hafa taloha iareo, ro nagnampe o ndatio ho afake handeha mbamy i lalagney naho hahafantatse soa ty miomba i Jehovah naho ty fikasa’e. (Ohab. 4:18) Noho ze raha zay, le afake nampifagnarake ty fiaigna’e amy ty raha take i Jehovah iareo. Tsy nitamà ty Jehovah tie le avy le hanao fagnovàgne maro bey eo naho eo iareo. Faie ndra tie teo izay, le nagnampe iareo tsikede ty Jehovah mba hahavita hanao fagnovàgne. (Henteo  ty efajoro manao tihoe “ Niliove i Jehovah Tsikede o Vahoa’eo.”) Tena fale tika, satria afake mampifale i Jehovah amy ze kila raha ataontika.​—Kol. 1:10.

16. Ino ty fikojakojagne natao tamy ty “Lala ty Fahamasinagne” nanomboke tamy ty taogne 1919? (Isaia 48:17; 60:17)

¹⁶ Mila fikojakojagne o lalagneo. Nanomboke tamy ty taogne 1919 hatrake amy izao, le mbe mitohy avao ty asa atao mba hikojakojagne i “Lala ty Fahamasinagney.” Amy izay ho maro ty ndaty hiala boake amy i Babilona Lahibey ao. Nanao ty asa’e ty mpanompo mahihitse naho mahimbagne tamy izay, ie tamy ty taogne 1921 iareo nampiboake boke fianaragne Baiboly mba hagnampeagne o ndaty liagneo hahafantatse ty hamarenagne. Agnisa izay zao ty boke tihoe Ty Harpan’Andrianagnahare (angilé). Fa ho enegne tapetrisa ty nivita pirinty tamo o boke iohoe sady tamy ty firehake 36. Ndaty maro areke ro afake nianatse ty hamarenagne. Vaho tsiela ka zao tikagne ro nahazo boke vaovao natao hampianaragne Baiboly, le ty boke Ankamamio Nainai’e o Fiaignagneo! Mampiasa ty fandamina’e ty Jehovah amo o andro fara’e zao mba hagnomeagne hanegne ara-pagnahy o ndatio sady mba hagnampeagne iareo tsy hiala amy ty “Lala ty Fahamasinagne.”​—Vakio ty Isaia 48:17; 60:17.

17-18. Mitarike mbaia i “Lala ty Fahamasinagney”?

¹⁷ Tsy misalasala tika ty mirehake tie, naho fa manomboke mianatse Baiboly ty ndaty raike, le manomboke mandeha amy i “Lala ty Fahamasinagney” ka. Misy amy iareo mbe tsy avy aia le fa mijanogne ndra miala amy i lalagney. Fa ty ila’e indraike tapa-kevetse tsy hiala amy i lalagney hatrake amy ty hifaragna’e agne. Aia o fifaragna’e iohoe?

¹⁸ I “Lala ty Fahamasinagney”, le mitarike i aze mitamà hiaigne an-dagnitse agne rey, ho amy “ty paradisan’Andrianagnahare” an-dagnitse agne. (Apok. 2:7) Faie hoahy ze mitamà hiaigne nainai’e an-tane etoy, le mitarike iareo mba ho voririke amy ty fara i 1000 taogney. Naho mandeha amo o lalagne iohoe rehe tie amy izao, le fa ko mieretseretse sasa ze raha nafoe’o mba handehana’o mbamy i lalagney. Ko miala sasa amparake ty hiavia’o amy i tontolo vaovaoy agne. Lonike areke nareo mba ho toly soa agne!