MKAANEM ma sha ayange a tsuaa ma Tor u fan kwagh Solomon ne, ma pase er ka i lu uumace ken ishima sha kwagh u uma yô. Alaghga tsô ka er ior ve ngôôr ku ga shi or môm kpa nana fatyô u waren ku ga ve, ior ve ndera keren uma u tsan gbem ica i gbe hegen ye. Uumace ker gbenda u vea lu uma gbem, anyom udubu imôngo hegen.

Nenge ase ikyav i Gilgamesh tor u Mbasurma la. I ta ukwaghalôm kpishi sha kwagh u uma na. Môm ken ve yô, ka u i te ken takerada u Kwaghalôm u Gilgamesh la, i kaa ér yange mough yem zende u cieryol ugen sha er una za fa kwagh u una er ve una kpe yô. Nahan kpa zua a kwagh u una wase un ve una tsôr ga.

Anyom a keren ken ijime er 2400 nahan, mbageman togula hingir zenaria mbagenev ken China, nungwa “zar icighii” u yange i na jighjigh ér ua na or nana tsa gbem yô. Yange ve er zar icighii ne sha zar u iyôgh ki mercury man megh ku bogh, ku kua fatyô u wuan or yô. I hen ér lu kwagh ne yange na utor mba ken China kpishi ku ye. Ken Yuropa u tsuaa tsuaa la, mbageman togula hingir zenaria mbagenev nôngo ér vea er zenaria sha gbenda u una fatyô u soghon shin uya yô, sha ci u ve na jighjigh ér kwagh u ka a na ve zenaria a saa ishe ga la, una fatyô u seer or ayange.

Nyian ne, mbagenev mbatimen sha kwagh u akaa a uma man mbatimen fan er ka i hii ve wanye nan bee ormaren sha aeren man inja la, mba nôngon ér vea fa er ka i hii ve orumace nan beeyol la. Kwaghtôvon u ior mban ne man mba yange ve ker “zar icighii u nan uma” la cii, tese ér nyian kpa sar ior tsung u zuan a gbenda u vea kar ve vea kera beeyol shi vea kpe ga yô. Kpa ka nyi i dugh ken kwaghtôvon u ior mbana?

Mbasainsi mba ve hen kwagh u aveghemakaa a ken iyol i orumace la, ve ôr akaa kposo kposo a hemban 300 nahan, sha u pasen er ka i hii ve or beeyol shi nan kpe la. Ken anyom a karen ne, mbasainsi fatyô u seer ayange a aveghemakaa a ken iyol i annyamev man uumace. Kwagh ne na yô, ashagbaior a duenati agen na mbasainsi inyaregh ér ve tôv er i hii ve se kpen la. Nahan ve er nyi?

Mba nôngon u seer ayange a uma. Mbasainsi mbagenev hen ér se mba beenyol sha ci u kwagh u ka a er telomeres mba ka ve lu shin mkur u aveghemakaa a a lu, er ikyor nahan ken iyol i orumace, i yer a ér chromosomes la. Telomeres ka ve kura mkaanem ma ka ma lu ken aveghemakaa a ken iyol yase, shighe u a lu tseren la. Kpa hanma shighe u aveghemakaa ne a tser yô, telomeres ka ve pande. Shighe a karen yô, aveghemakaa ne a de u tseren, maa se hii u beenyol.

 Telomeres ka vea panden yô, aveghemakaa a beenyol. Nahan Elizabeth Blackburn u yange tôô iyua i Nobel ken inyom i 2009 sha tom na u sainsi la vea Carol W. Greider, man mbaeren tom vea ve mbagenev, yange ve tôv ve fa kyemika, i ka i na telomeres ve kera pande fele fele ga la. Nahan kpa, ve pase sha mimi nahan ér telomeres mba “seer or ayange sha ahir ga shin mba ne or nan tsan ka hembe er ma nan tse la ga.”

Gbenda ugen u i due a mi u yangen iyolbeen yô, ka u geman aveghemakaa a a beeyol la hingir a he. Shighe u aveghemakaa a ken iyol yase la a beeyol je i lu u aa kera fatyô u tseren ga yô, alaghga aa tindi loho u bo hen aveghemakaa a a nôngon ityav a angev, a a lu ikyua la, nahan kwagh ne a na or a gba angev shin icôronuange. Semberee ne mbasainsi mba ken tar u Frans gema aveghemakaa a i dugh ken iyol i mba ve beeyol kpishi yô, hingir a he. Nahan aveghemakaa ne hide hii u tseren. Profesô Jean-Marc Lemaître, u hemen ior mban la, yôô wener tom ve tese ér “a fatyô u been a iyolbeen” sha u haan aveghemakaa a he ken iyol i or.

Mbasainsi kpishi mba kaan ér, er igbenda i lu kpishi nyian i yangen iyolbeen nahan kpa, uumace vea fatyô tsan hemban er ve vanden tsan la ga. Ka mimi, orumace seer tsan, hii ken derianyom u sha 19 la je, zan zan nyian. Kpa ka sha ci u mba eren a iyol ve tsembelee shi mba menan mcimbim ma yangen shi been iangev kpishi. Mbatimen fan er ka i hii ve wanye nan bee ormaren sha aeren man inja la, na jighjigh ér orumace ka a tsa i nôngo u nyôron sha iaven i i gbe u una tsa la.

Anyom er 3,500 nahan ken ijime, Mose u un kpa a lu môm ken mbangeren Bibilo la kaa sha mimi nahan ér: “Ayange a anyom a ase kuma anyom akunduatargber, man aluer ayol ase aa taver kpishi yô, a kuma akunduanyiin je; nahan kpaa ihyagh i a yô, ka zayol man ishima i vihin, gadia nga a kar fefa, se kpaa se kar kera wase.” (Pasalmi 90:10) Er orumace a nôngo ér una seer ayange a uma wase nahan kpa, uma tse ka hembe er Mose nger nahan ga.

Nahan kpa akaa agen a Aôndo a gbe la yô, nga a tsa kpishi. Ikyav i tesen yô, kwembe ugen la, ua fatyô u tsan je a hemba anyom 200, shi zegekon u i yer ér sequoia la kpa una fatyô u tsan anyom udubu imôngo. Ka sea kar uma wase sha akaa ne man akaa a uma agen yô, ka i kpiligh se iyol se pine ser, ‘Uma u anyom 70 shin 80 ne, ka un cii je ne shinii?’