Aver yem sha atineakaa

Aver yem sha mver u atineakaa

Ior Pine Mbampin Kpishi—Kpa Mbamlumun Mba Kuman Ve Mba Kpuaa Tsô

Ior Pine Mbampin Kpishi—Kpa Mbamlumun Mba Kuman Ve Mba Kpuaa Tsô

Ior Pine Mbampin Kpishi—Kpa Mbamlumun Mba Kuman Ve Mba Kpuaa Tsô

IYANGE i Mbajighjigh Cii i sha uwer u Novemba 1, 1755 la, tar tenger pepe ken gar u Lisbon sha shighe u ior nyôr adua yô, kwagh ne er cier iyol kpishi. Ayou udubu udubu yôhôr haa inya shi wua ior udubu pue pue.

Aahe ne been a bee nahan maa orgen u ngeren ityakerada ken zwa French u i yer un ér Voltaire la nger kwagh tiônôô sha aahe u er ken gar u Lisbon la, mba yer ankwagh u yange nger la ér Poem on the Lisbon Disaster, ken kwagh ngeren na ne á venda kwagh u ior lu kaan ér aahe la ka tsaha Aôndo a tsaha ior mba ken gar ne sha ci u asorabo ve la la. Voltaire kaa ér imba uaahe mba vihin mban nahan ka mba ior vea fatyô u kaven shin pasen er i hii ve ve eren ga. Á nger ér:

Sha won er kwagh a ma or ga, se kpen pinen kpa a lu gbilin tsô;

Se mba tômon ka Aôndo u una ôron kwagh a uumace yô.

Kpa ú ngu wer, i gbe je ka Voltaire yange hii pinen mbampin sha kwagh u Aôndo ga. Uaikyôr man uaahe mba ve eren sha ikyov ikyov ne na yô ior zer pinen mbampin ken asema ve er i hii man ve akaa ne a eren nahan yô. Tertamen Yobu ngise pine mpin anyom kar udubu imôngo hegen, á pine mpin ne zum u mbayev nav cii sember saan ku shi un iyolna kpa lu ken mnyoon kpishi yô, á pine ér: “Ka nyi [Aôndo] A ne or u nan lu ken ican la iwanger, man mba asema a vihi ve tsung la uma kpaa?” (Yobu 3:20) Nyian kpa ka i taver ior kpishi u kaven e̱r Aôndo u dedoo man u dooshima nahan kwagh a gbe un sha ican i yan man ifer i i nger yum ne ga yô.

Ior kpishi venda kwagh u i kaa ér Orgbanakaa ngu u a nengen sha uumace doo doo la, ve hen ér una lu yô ijen man iangev man ku ma ú kumbur a ve yum nahan ga. Ornyimanaôndo ugen ua fe kwagh tsula yô kaa ér: “Kwagh môm tsô ngu u una fatyô u nan Aôndo ishô sha u den ér wanye u cuku nana ya ican ga, . . . saa aluer ngu ga tseegh.” Akaa a vihin tsung er Mtim u Ikpelaior u yange er shighe u Ityav mbi Tar cii Mbi sha Uhar la na yô ior kpishi kure ken asema ve ér Aôndo ngu ga. Nenge ase kwagh u Oryuda ugen u ngeren akaa yange nger ken antakerada u tôôn abaver ne, á akaa ér: “Gbenda u ú hembe doon u or a pase atsan a yange ior ya ken gar u Auschwitz la yô, ka u kaan ér Aôndo ngu ua wasen uumace sha akaa a á tser ve la ga.” Kwaghtôvon ugen u yange i tôv ken inyom i 1997 ken tar u France u ú hembe ngeen a Mbakatoliko la tese ér, iorov er 40 ken deri nahan ken iyenge ior i tar la na jighjigh ér Aôndo ngu ga, sha ci u tìm-ikyurior u a lu zan hemen sha tar imba er u yange er ken tar u Rwanda ken inyom i 1994 la nahan.

Kwagh Ngu u A Yangen Ior u Nan Jighjigh Yôô?

Er nan ve Aôndo a er kwagh u yangen akaa a bo ér a de eren ga, ga? Orkatoliko ugen u ngeren akaa a mbayiase kaa ér mpin ne ka “kwagh u vesen u a yangen ior kpishi u nan Aôndo jighjigh yô.” Á pine wener: “Sha kpôô yô, or a fatyô u nan Aôndo ua gbe teman tsô a lu kenger er i lu wuan ior mba ishôô umiliôn umiliôn man tìm-ikyurior ua lu zan hemen ken tar kpa a er kwagh u yangen kwagh ne ga la jighjigh je kpa?”

Ngeren u Orgberen pipaabaver i Mbakatoliko i í yer ér La Croix la kpa kaa ér: “Ka alu uaahe mba ve vande eren kera shin alu akaa a vihin a iwavaren í er shin alu uaahe mba sha gbaaôndo shin alu afer a ma nongo u er gayô ku u or u doon se ishima je kpa, akaa ne nga a cier ior iyol kpishi nahan ve kenger ashe sha. Ve pine ér: Aôndo u ngu hana? Ka ve soo u fan er i hii ve Aôndo a de ér kwagh a er ve nahan yô. Un ka Uhemban u kwagh a gbe un avese ga, Ua we se ikyo ga la ga zee?”

Ken inyom i 1984 la, Pope John-Paul u sha Uhar ôr kwagh sha kwagh ne ken washika na u nger hen ior u i yer ér Salvifici Doloris la. Á nger ér: “Shin er tar ne u bugh uumace ashe ve fe ér Aôndo ngu, shi ve nengen a kwaghfan man tahav man mhembe na nahan kpa, ka inja er ifer man ican i yan na uumace kera nenge a kwagh ne nahan ga, ashighe agen yô, ican i yan ngi i vihi mnenge u uumace ve nengen Aôndo sha gbenda u vesen nahan ne, hemban cii je yô er hanma sev ior ka ve ya ican sha akaa a ve fe kwagh sha mi ga man aferakaa a mbagen ve er sha iyol ve kpa ve yem iyol ishô la.”

Imba ican i uumace ve lu yan nyian yum ne nahan shi kwagh ne zua sha kwagh u Bibilo i kaa ér Aôndo u dooshima man u á hembe agee ngu la kpa? Eren kwagh u yiman ma or shin ior sha ikyev i uaahe kpa? Aôndo eren ma kwagh sha ci wase nyian kpa? Voltaire a̱ kera kaa ga yô, mase “Aôndo u a lamen a uumace” ngu u una na ikyar sha mbampin mban kpa? Ôr ngeren u ken hemen ne tsô u zua a mbamlumun sha mbampin mban ne.

[Pictures on page 3]

Aahe u yange er ken gar u Lisbon ken inyom i 1755 la na yô, Voltaire kaa ér imba uaahe mba vihin mban nahan ka mba ior vea fatyô u kaven ga

[Credit Lines]

Voltaire:I tôô ken takerada u i yer ér Great Men and Famous Women la; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Picture on page 4]

Tìm-ikyurior u a lu zan hemen sha tar imba er u yange er ken tar u Rwanda la na yô, ior kpishi nyiman ér Aôndo ngu ga

[Credit Line]

AFP PHOTO