M Wuese Kpishi Er M Civir Yehova Ken Atsan Je Kpaa yô

Kwaghôron u Maatje de Jonge-van den Heuvel

M NGU anyom 98. M civir Yehova anyom 70 ken atô u anyom ne, kpa u ngu wer m tagher a atsan a karen jighjigh wam u nan ga ze. Shighe u i lu nôngon Ityav mbi Tar cii Mbi sha II la, m va hingir u lun hen afo a mbakwarev agen, hen ijiir i ishimayinan va na m er kwagh kwagen, u m vaa afanyô sha mi ken masejime yô. Anyom nga kar yô, m tagher a kwagh ugen, u nan mo ijungwen tsung. Nahan kpa, m wuese Yehova kpishi er m zough a ian i icivirigh i eren un tom ken atsan je kpaa yô.

Uma wam yange gema ken uwer u Oktoba, ken inyom i 1940 la. M lu hen geri u Hilversum; geri ne gba ica a gar u Amsterdam kuma er ukilomita 24 nahan, vegher u ken imbusutariyan, ken tar u Netherlands. Tar la lu sha ikyev i hemen u Mbanazi. Hen shighe ne, m vôso nom u wan mo ikyo, Jaap de Jonge kuma anyom ataan, se mar wan wase u kwase u doon se ishima, iti na ér Willy. Yange se wa ndor a orgen vea kwase na, mba ve nôngon kpoghuloo sha u vea koso mbayev anigheni yô. Nahan kpa, ve na gumor ugen, u lu orvannya ve u igbekeke yô iyou, lu tsan ker shi ve lu nan un kwaghyan kpaa. Nahan m pine mer, ‘Er nan ve seer ayol a ve ikyav imba la nahana?’ Yange m za ne ve kwaghyan yô, m za fa er gumor la lu pania yô. Gumor la ôrom kwagh u Tartor u Aôndo kua averen a Tartor shon ua va a mi la kpaa. Kwagh u m ungwa la kôrom ken ishima tsung, nahan m ngohol mimi fese je ngôôr ga. Ken inyom shon la je maa m tsegha iyol yam sha ci u Yehova, shi i erem batisema. Inyom i môm karen yô, nomom kpa ngohol mimi.

Shin er yange m fa Bibilo kpishi ga nahan kpa, m fa dedoo er u mo hingir Kwaseshiada u Yehova la, m nyôr nongo u tindi yange u yô. Shi m fa er i wuhe Mbashiada mba Yehova kpishi ken purusu sha ci u loho u Tartor u ve pasen la yô. Nahan kpa, fese je maa m hii u pasen kwagh sha uya uya, shi mo vea nomom se ver ijiir i tsan hen ya wase sha ci u upania man mbakuran mba ningir sha. Shi ya wase hingir ijiir i koson ityakerada i pasen Bibilo, i anmgbianev mba nomso man mba kasev mba ken Amsterdam vaan a mi hen a vese yô. Yange ve kange ityakerada poo sha akeke a ve, a yange i er sha ci u tôôn ikyav kpishi la, ve cir tampolin sha mi. Mba yange ve vaan se a ityakerada ne lu a dooshima shi ve taver ishima kpen kpen! Yange ve cihi ku sha ci u anmgbianev vev.—1 Yoh. 3:16.

“Mama, Ú Hide Felee?”

Yange m eren batisema ka kom er iwer ataratar nahan yô, udasenda utar va tile sha hunda wase. Ve nyôr ken iyou yase ve ker ikyav ker vindi vindi. Shin er ve nenge a ijiir i se koso ityakerada poo la ga nahan kpa, ve zua a ityakerada igen, i se yer shin ityô-gambe wase yô. Heregh je maa ve na wada ér mo m dondo ve, se yem sha tashan ve u hen geri u Hilversum la. M kuven wan wam, Willy, m kaan a na mer a de me za man me hide yô, a pinem ér “Mama, ú hide felee?” M gema m kaa a na mer, “Een, andoon wam, me za me shi gaa!” Nahan kpa, m hingir u za yan ican inyom i môm man iwer ataratar cii ve shi m va kuve wan wam ye.

 Ordasenda ugen yange mough a mo se nyôr igirgirdogo se yem ken gar u Amsterdam sha u za tôvon mo. Mbatôvon mo mbara nôngo ér mo m tese ve anmgbianev utar mba ve lu Mbashiada mba Yehova hen geri u Hilversum yô. M kaa mer: “M fa ve ga, saa di môm tsô. Ve a atumba a teen hen ya wase.” Kwagh u m ôr la lu mimi; anmgbian la yange teen atumba sha uya mba iorov ningir. Shi m kaa a ve mer, “Kpa ka mo ne pine ga, doo u ne pine un iyol na, una lu Orshiada u Yehova shin una lu ga yô.” M kera lumun u ôron kwagh ugen seer ga yô, ve cirim sambe ken ishi, shi ve wuhem ken sev, m tsa ker iwer ihiar. Yange nomom va fe ijiir i i wuhem la yô, lu vam mo a akondo a zeren kua kwaghyan. Nahan ken uwer u Agusutu, ken inyom 1941 la, i tôôm i yem a mo hen Ravensbrück, afo a mbakwarev agen, a yange za iti sha iferkwagh kpishi yô; mough hen gar u Berlin yem hen afo ne kuma ér ukilomita 80 nahan, vegher u ken imbusutarimese i tar u Jamani.

“Udoon Wam, De Uren Ga”

Mba za nyer a vese hen ijiir la yô, i kaa a vese ér aluer se wa uwegh shin takerada u tesen ér se nyiman jighjigh wase u nan yô, se hide sha uya asev. Kpa, m nyôr ityough ga. Nahan gba u me gema akaa a yange m lu a mi la cii me na kera, shi m er akondo iyol m hingir idyelegh gbugumaa ken iyou i kiren akondo shi wanger iyol, ape m zua a anmgbianev mba kasev mbagenev mba ken tar u Netherlands la. I na hanmô wase ikyondo i mbakwarev, i í var baaji u galo-galo sha mi yô, kua antasa, man kôôpu man cokeli. Hen tugh mbu hiihii mbura, i haa se ken baaki u yange a za a ior ve, ve hila lu her la. Hii shighe u i kôrom la je, va lu hen ijiir ne m vaa ye. M lu pinen a mliam ikyer mer “Kanyi i we ishima u eren a moo? Me lu hen ijiir ne a kuma shighe nena?” Mimi je, hen shighe la m lu a ya ikyar a Yehova taveraa nan ga, gadia m fa mimi kuma iwer kpuaa tseegh di tsô. Akaa lu her kpishi a yange gba u me hen yô. A shi nan kpa, anmgbian u kwase ugen, u ken tar u Netherlands, yange nenge a ijungwen yam, zum u kpernan i lu yilan se ati yô. A kaa a mo ér: “De uren ga, udoon wam, de uren ze! Kanyi ia er se?”

Mba yer se ati mba been yô, i yem a vese hen baaki ugen, hen ape anmgbianev mba kasev uderi imôngo, mba ve due ken tar u Jamani man Netherlands la ngohol se doo doo yô. Anmgbianev mba kasev mba ken Jamani mbagenev vande lun hen baaki la hemba inyom. Mlu u m lu vea ve la yange taver mo ishima. Sha kpôô yô, yange ve m kera ure ga. Shi kwagh ugen u yange doom yô, baaki u anmgbianev asev mba kasev lu ker la yange hemba lun tsembelee a ubaaki mbagenev hen afo la ica je. Heela tseegh ga, yange i fa er baaki wase lu ijiir i i iin her ga shi i lamen her dang shin i nôngon num her ga kpaa yô. Shin er mlu u yange se tagher a mi hen afo la vihi kpishi nahan kpa, baaki wase gema lu er icile i engem, i i lu ken atô u zegemnger u a mgbough a ihyôghonov nahan.

Mlu Wase u hen Afo

Yange se eren tom kpishi hen afo, kpa se geman se yaan kwagh sha ikyo ga. Yange i gba u se nder sha ahwa ataan sha use, sea nderen ica a gbaan ga yô, i hii u yilan ati. Mbakuran afo yange ve na se tile shi sha gbem je i nôngo u kuman ihwa jimin, a lu ken oo shin ken ura kpaa. A̱ va hingir ahwa ataan aikighe, shighe u se kur tom u nyoon iyol kpishi yô, shi i kimbir yilan ati. A̱ been yô, se ya an-beredi sha an-iue, maa se yem se za yav, hen shighe ne nahan se vôr gbeda gbeda.

Dugh iyange i Lahadi sha yô, hanma iyange cii i dughum ken mba yaren ken sule za eren ityom atô kposo kposo, hen ijiir i yange m sunda wua sha loji shi m dugh amngbiôr shin ugwata shi m kire ajiir a i koson igyo yô. Shin er tom ne lu u ican kpishi shi u ndôhôr ishima nahan kpa,  yange m kôrcio u eren u ayange ayange sha ci u m lu gumkwase shi m lu a gbong gbong iyol her. Shi yange mea waan atsam a lun a loho u Bibilo ker shighe u m lu eren tom yô, m zua a ishimataver. Nahan kpa, hanma iyange yô, i sarem tsung u nengen a nomom man wan wam.

Yange i na se kwaghyan a gba ikyev ga cii, kpa hanma iyange yô, se anmgbianev mba kasev cii se nôngo u veren ivurugh ki beredi her, sha er hanma iyange i Lahadi yô, se fatyô u lun a kwaghyan kpishi, zum u se zough a ian i kohol imôngo timen sha atineakaa a ken Bibilo yô. Yange se lu a ityakerada i pasen Bibilo ga, kpa anmgbianev mba kasev mba jighjigh mba ken Jamani, mba ve lu tamen a mo la yange vea lamen sha akaa a ken jijingi yô, i gbam ishima u keghen ato a ve kpishi. Shi yange se er mkombo u M-umbur u ku u Kristu je kpaa.

M Ya Ican, M Vaa Afanyô shi M Zua a Ishimataver

Ashighe agen yange i na wada ér se za er tom u u suen ityav mbi Mbanazi lu nôngon la jighilii yô. Er se lu mbawan ave sha akaa a patii ga yô, anmgbianev mba kasev cii ve venda u za eren tom la, nahan mo kpa m dondo ikyav i ishimataver ve la. Hanma iyange i se er nahan yô, i tsaha se; i na se kwaghyan ga, shi a va nguren yilan ati yô, se tile shi sha hen ijiir la ahwa imôngo. Kwagen la, i wuhe se ken baaki ayange 40 sha shighe u hir, a kwagh u nan mtseenem shio.

Er se lu Mbashiada mba Yehova yô, i zer kaan a vese ér a fatyô u pasen se tuhwan shi se fatyô u hiden sha uya asev, aluer se nger takerada u tesen ér se nyiman jighjigh wase yô. Yange m tse hen afo a Ravensbrück la inyom i môm been yô, iyol kpem kpishi. Isharen i nengen a nomom man wan wam u kwase va taver ken a mo kpishi, je m za hen mbakuran, m za pine ve foom u i nger shimi ér, mo m kera ngu Orhenen Bibilo ga la, m wa uwer shimi.

Anmgbianev mba kasev mba va fe kwagh ne yô, mbagenev hii u palegh mo. Nahan kpa, anmgbianev mba kasev mbaganden uhar, mba ken Jamani, mba i yilan ve ér Hedwig man Gertrud yô, kerem ityô shi pasem wang er m doo ve ishima yô. Shighe u se lu eren tom imôngo hen ijiir i koson igyo la, ve lam a mo kundu kundu, ve pasem er u tilen sha mimi sha ishigh ki Yehova la i lu kwagh u hange hange yô, man er se tesen ser Yehova doo se ishima sha u nyiman jighjigh wase sha ma gbenda ga yô. Ieren ve i ngô a wan man dooshima ve la yange bende a mo tsung. * Yange m fa er kwagh u m er la lu sha mi ga yô, nahan m soo u hiden vendan mkaanem mara. Sha iyange igen aikighe, m ôr anmgbian u kwase ugen er m soo u hiden vendan mkaanem am mara yô. A shi nan kpa yange ato gber orvesen ugen hen afo la sha kwagh u se lu ôron la, sha ci u hen aikighe la je, i nam ian i yemen kpoo, maa i wam shin igirgirdogo, i hide a mo ken tar u Netherlands. Kwase ugen u lu môm ken mbanengen sha afo la, u zan zan hegen kpa m lu nengen a ishigh nagh ken ishima yô kaa a mo ér: “U ngu Bibelforscher (Orhenen Bibilo) her, shi u za hemen u lun nahan kpaa.” M gema m kaa mer: “Een me za hemen, Yehova a lumun yô.” Nahan cii kpa, m lu kaan ken ishima mer, ‘Me er nan ve me hide me venda mkaanem mara sha wono?’

Ishember igen ken mkaanem ma nyiman jighjigh u nan mara kaa ér: “M ngu pasen gbar gbar sha mkaanem man mer mayange me kera tese gbashima sha kwagh u Mzough u Mbahenen Bibilo sha Tar Cii la ga.” Yange m fa kwagh u me er yô! Ken uwer u Janawari ken inyom 1943 la, m za nyôr hen ya wam ica i lu a gba ga je maa, shi m hii u eren tom u pasen kwagh la. Luun er mbautahav mba Mbanazi yange vea kerem sha kwa har u̱ pasen kwagh u Tartor u Aôndo yô, ma ve tsaham tsung, kwagh u bunden ma lu ga.

Er m soo u seer tesen Yehova mer sarem a ishima i môm u lun ortom na u jighjigh yô, mo man nomom se hide shi se ver ijiir i tsan hen ya wase sha ci u anmgbianev mba van a loho man Mbakuran mba Ningir Sha. Yange m wuese kpishi er m zua a ian igen i tesen mer Yehova kua ior nav doom ishima nahan!

Se Nyôr ken Mzungu Tsung

Shighe u mase shin iwer kpuaa tseegh u ityav mbia bee la, mo vea nomom se nyôr ken mzungu tsung. Ken uwer u Oktoba, ken inyom i 1944 la,  angev kôr wan wase u kwase la kpoo. Willy gba angev mbu or kan nan hia iyol kpishi shi nan faantyô u ôôn shin menan kwagh ga, mbu i yer ér diphtheria la. Fese je maa angev mbura kende un inya, ayange atar nga kar yô, angev mbu shon hemba un. A lu anyom ataankarahar tseegh.

Er wan wase u môm môm ne saa ku yô, yange nyoon se tsung. Mimi je, atsan a yange m tagher a mi hen afo a Ravensbrück la cii yange nyoon mo er ku u wan wase nahan ga. Nahan kpa, hanma shighe u ishima i ze se iyol cii yô, se zua a ishimasurun ken mkaanem ma i nger ken Pasalmi 16:8 ne, ér: “M ver TER sha ishigh yagh gbem; er A lum ken uwegh ku yanegh yô, me tenger ga.” Mo man nomom yange se lu a vangertiôr ken ityendezwa i Yehova a er sha kwagh u mnder u shin ku la. Yange se taver ishima ken mimi shi se lu mbapasen loho u dedoo sha gbashima hanma shighe cii. Nomom yange suem sha mimi u civir Yehova a iwuese zan zan va kar kpen ken inyom i 1969 la.

Averen man Iember

Ken upuembaanyomov mba ve kar ne, kwagh môm u a nem iember hanma shighe yô, ka er m lu vea mba eren tom u pasen kwagh hanma shighe kôôsôô la. Er se eren sha ayange a ityav lu zan hemen la nahan, hanma shighe yô, se veren ijiir i tsan hen ya wase sha ci u Mbakuran mba Ningir Sha vea kasev vev, zum u ve ve u sôron tiônnongo wase yô. Orgen u yange eren tom u ningir sha yô, i yilan un ér Maarten Kaptein vea kwase na Nel, ve tsa hen ya wase je kuma anyom 13! Zum u Nel gba icôronuange yô, m zua a ian i civirigh i nengen sha a na hen ya wase zan zan kar kpen ken atô u iwer itiar. Mlu u m lu vea ve imôngo kua anmgbianev mba nomso man mba kasev mba doon mo ishima mba hen haregh wase la wasem u lun ken paradiso u ken jijingi, u se lu ker hegen ne.

Ken inyom i 1995 la, kwagh ugen shi er ken uma wam, u yange nam msaanyol kpishi yô. Yange i lôhôm mkombo u m-umbur ugen ken Ravensbrück. M ze yô, m zua a anmgbianev mba kasev mba yange m lu hen afo vea ve, mba m kera nenge a ve ga hemba anyom 50 yô! Mlu u m lu vea ve imôngo la, lu kwagh u nan mo msaanyol kpishi u una hungur mo mayange ga yô, shi lu ian i dedoo i taver ayol a ase asema u veren ishima keghen iyange i mbadoon se ishima mba ve kpe la vea nder shin ku la.

Apostoli Paulu nger ken Mbaromanu 15:4 ér, “se̱ lu a ishimaverenkeghen sha ishimawan man ishimasurun i ken icighanruamabera la.” M wuese Yehova kpishi er a ne ishimaverenkeghen, i i wasem u civir un a iwuese ken atsan je kpaa la.

[Ngeren u shin kpe]

[Foto u sha peeji 10]

Mo vea Jaap, ken inyom i 1930

[Foto u sha peeji 10]

Wan wase u kwase, Willy, shighe u lu anyom ataankarahar la

[Foto u sha peeji 12]

Ken inyom i 1995 la, m za zua vea mba yange se ya ican imôngo yô, nahan saan mo iyol kpishi. M tema m dondo vea or u masen ken kpe, vegher u ken imese