1, 2. (a) Ka an Aôndo yange hii gbana, man yange er tom a nan nena? (b) Ka nyi i tese ér i gba mbatyomov i ver sha aan a ve sha inja sha inja?

YEHOVA u a gbe sha man tar la eren akaa sha inja sha inja. Yange hii gban Wan na u ken jijingi u môm môm la. I yila Wan ne ér “Imo” sha ci u ka un a lu orshua u Aôndo u vesen ye. Wen u a lu Imo ne er Yehova tom kuma anyom umiliôn imôngo hegen, sha ci u Bibilo kaa ér: “Sha hiihii je Imo lu; Imo la lu vea Aôndo.” Shi i kaa a vese ér: “Akaa ci ca cii ka sha a Na i er a ye; akaa a i er la cii, i gba eren ma kwagh môm ga saa sha a Na.” Aôndo yange tindi Imo ne shin tar ne anyom kar hemba 2,000 hegen. Imo la lu Yesu Kristu, or u vough, u yange er hanma kwagh u Ter na kaa un cii la.—Yoh. 1:1-3, 14.

² Shighe u Wan u Aôndo ne lu a va shin tar ne ga la, un lu “or u fan tom” u lu ungwan imo i Aôndo yô. (Anz. 8:30) Lu sha a na Yehova gba mbatyomov mba shaav kpishi kpaa ye. (Kol. 1:16) Ngeren u ken Bibilo ugen ôr se kwagh u mbatyomov mban kaa ér: “Ior udubu dubu lu eren [Yehova] tom, man dubu pue kwa dubu pue tile sha ishigh Nagh.” (Dan. 7:10) Bibilo pase ér mbatyomov mban ka “akum” a sha, a Yehova a gbe ve a ver sha aan a ve, sha inja sha inja yô.—Ps. 103:21.

3. Asan man ityar i lun er tar wase ne nahan ngee kuma nan je, man i ver ve sha inja sha inja nena?

 ³ Hide akaa agen a i gbe a, er asan man ityar i lun er tar wase ne nahan la di ye? Ipipaabaver igen ken tar u Amerika kaa ér mbatimen sha kwagh u sainsi due a mhen semberee ne ér asan ngee je gande u ôron. Aluer ka u a ôr ingyegh ki asan keng yô, a lu “1 a uzelo sha mi 21 kwa 300, shin a hemba ingyegh ki ngise mbasainsi kaa la kwa tar.” Ibaver la shi kaa ér: “Inja na yô, ka 3 a uzelo sha mi 23, shin utriliôn 3 kwa biliôn 100 je la.” I ver asan ne sha inja sha inja ken azuku-asan, man hanma ijuku i asan yô, ngi a ityar ker kpishi kua asan ubiliôn ubiliôn shin utriliôn utriliôn je kpaa. Shi i ver azuku-asan ne kpishi ken azuku-asan a vesen, azuku-asan a vesen ne di ken azuku-asan a vesen a vesen.

4. Doo u se kure ikyaa ser Aôndo una kohol mbacivir un shin tar ne, vea eren akaa sha inja sha inja sha ci u nyi?

⁴ I gba akaa a sha i ver sha inja sha inja doo je zua ga, er mbatyomov mba perapera, mba ve lu sha la nahan. (Yes. 40:26) Sha nahan yô, doo u se kure ikyaa ser Yehova una kohol mba ve civir un shin tar ne la, vea eren akaa sha inja sha inja. A soo ér ve eren akaa nzughul nzughul ga, man kwagh ne ngu hange hange sha ci u tom u injaa u ve lu a mi u eren la ngee kpishi. Yehova kohol ior nav sha u ve civir un sha mimi ken mzough anyom udubu imôngo hegen. Akav nga kpishi a a tese ér Yehova ngu a ve shi un ngu “Aôndo . . . u nzughul nzughul ga, kpa ka u bem” yô.—Ôr 1 Mbakorinte 14:33, 40.

5. Ka nyi yange i va ndyar nguhar sha awashima u Aôndo lu a mi sha kwagh u tar ne la?

⁵ Yehova yange gbe or u hiihii la vea kwase na been yô, a kaa a ve ér: “Mar nen kpishi, seer nen ngeen, iv nen tar, gema nen u, u̱ lu sha ikyev yen; ishu i shin zegemnger man inyon i purugh sha kwavaôndo man hanma kwagh u uma u a zenden sha tar cii, ve̱ lu sha ikyev yen.” (Gen. 1:28) Yange lu u tsombor la ua samber sha inja sha inja sha tar shi ua gbanger a Paradiso la zan zan una tser tar cii. Kpa ihyembeato i Adam man Ifa la va ndyar nguhar sha kwagh ne, nahan kwagh kera za er Yehova sôr ver la ga. (Gen. 3:1-6) Shighe kar yô, “TER nenge isholibo i or kehe sha won, man hanma mhen u ishima i nan kpaa lu u bo tseegh gbem yô.” Kwagh ne na yô, “tar vihi sha ishigh ki Aôndo, man tar mgbough a apera kpaa.” Nahan Aôndo tsua u van a mngerem ma deemee va timen mbaaferev.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Yange doo Yehova a Noa sha ci u nyi? (Nenge foto u a lu sha mhii u ngeren ne la.) (b) Ka nyi yange i er mbabanen a jighjigh u nan, mba sha ayange a Noa la ciili?

⁶ Nahan kpa, “gema doo TER a Noa” sha ci u un “lu orperapera” u “lu a acôghol iyol ga, ken ikyov na cii” yô. Er “Noa zenden vea Aôndo imôngo” yô, Yehova kaa a na ér a gba zege tso. (Gen. 6:8, 9, 14-16) Yange i gba tso ne sha gbenda u una war uma u ior man annyamev cii yô. Noa ungwa imo i Yehova, a “er kwagh u Aôndo kaa un la vough.” Tsombor na kohol un, ve gba tso la sha inja sha inja zan zan ve kar been. Mba nyer a akaauma ken tso la mba been cii yô, “TER maa wuhe un.” —Gen. 7:5, 16.

⁷ Ken inyom i 2370 cii man mve u Kristu la, Yehova va a Mngerem ma Deemee, va “tim hanma kwaghuma u a lu sha tar ci ca,” kpa a gema a war orjighjigh Noa vea tsombor na ken tso la. (Gen. 7:23) Hanma or u nan lu shin tar nyian cii nan va ken tsombor u Noa man mbayev nav man kasev vev. Kpa mbabanen a jighjigh u nan, mba ve lu ken tso la ga cii ve tim, sha ci u ve venda u keghen ato a Noa, u “lu yôôn kwagh u perapera la.”—2 Pet. 2:5.

8. Ka nyi i tese ér yange i kohol Mbaiserael ve eren akaa sha inja sha inja shighe u Aôndo kaa a ve ér ve nyôr ken Tar u Ityendezwa laa?

 ⁸ Mngerem ma Deemee ma ve anyom nga kar ka hembe er deri anigheni nahan yô, Aôndo kohol ikyurior i Iserael ér ve eren akaa sha inja sha inja. Yange gba u vea eren akaa sha inja sha inja ken uma ve cii, hemban je yô, sha vegher u civir Aôndo la. Ikyav i tesen yô, dugh upristi man mba Levi sha yô, kasev kpa yange i ver ve ve lu “eren tom hen hunda u tenti u kohol ker” la. (Eks. 38:8) Nahan kpa, shighe u Yehova kaa a Mbaiserael ér ve nyôr ken tar u Kaanaan la, mciem na ve hemba un ato, nahan a kaa a ve ér: “Né nyôr ken tar u M bum Mer, Me na ne u, sha er né tema ker la je ga, saa Kalebu wan u Yefune man Yosua wan u Nun tseegh,” sha ci u ve za gba Tar u Ityendezwa la mker, ve hide a ibaver i dedoo. (Num. 14:30, 37, 38) Shighe kar yô, Mose kaa a Yosua ér a kar a tile sha ityough nagh, er Aôndo kaa nahan. (Num. 27:18-23) Shighe u Yosua lu wan iyol i hemen Mbaiserael nyôron a ve ken Kaanaan la, Yehova kaa a na ér: “Lu taveraa, taver ishima; de cie ga; de luun a mciem iyol ga; gadia TER, Aôndo wou, ngu a we henpe ú za cii.”—Yos. 1:9.

9. Rahabi yange nenge Yehova man ior nav nena?

⁹ Ape Yosua yange una za cii Yehova Aôndo a lu a na. Ikyav i tesen yô, nenge ase kwagh u yange er shighe u Mbaiserael haa afo ikyua a Yeriko u lu gar u Mbakanaan la. Ken inyom i 1473 cii man mve u Kristu la, Yosua tindi iorov uhar ér ve za gba mker ken Yeriko. Mba ze yô, ve zua a Rahabi u lu idyakwase la. Kwase ne yer ve sha u ior mba tor u Yeriko tindi ér ve za kôr ve la ve de kôron ve ga yô. Rahabi kaa a Mbaiserael mba gban mker ne ér: “M fa TER na ne tar ne . . . Gadia se ungwa er TER tôndo Zegemnger u Nyian sha ishigh yenegh . . . man kwagh u ne er utor mba uhar mba Mbaamor” la yô. Shi a kaa ér: “TER, Aôndo wen, ka Aôndo u Sha man u shin tar kpaa.” (Yos. 2:9-11)  Er Rahabi dondo nongo u Yehova u hen shighe la yô, Aôndo nenge ér un vea ya na cii ve war mtim u Mbaiserael va a mi sha gar u Yeriko la. (Yos. 6:25) Rahabi yange lu a jighjigh u nan, shi a na Yehova man ior Nav icivir.

10. Yesu yange kaa a mbahemenev mba kwaghaôndo u Mbayuda mba sha ayange a na la ér nyi, man yange ôr nahan sha ci u nyi?

¹⁰ Sha hemen u Yosua la, Mbaiserael hemba agar a Mbakanaan ityav môm môm zan zan ve kar ngohol tar ve la cii. Kpa shighe kar yô, lu nyi i ere? Ken atô u anyom 1,500 nahan, Mbaiserael per atindi a Aôndo ciligh ciligh. Shighe u Yehova tindi Wan na shin tar la nahan, mvende u ve vende u ungwan imo i Aôndo shi keghen ato a mba a tindi ve la due tseer tseer, je yô, Yesu yila Mbaiserael mba ve lu ken Yerusalem la ér ‘mba wuan uprofeti.’ (Ôr Mateu 23:37, 38.) Aôndo maa venda mbahemenev mba kwaghaôndo u Mbayuda la sha ci u ihyembeato ve la. Sha nahan yô, Yesu kaa a ve ér: “Á ngohol tartor u Aôndo hen a ven kera á na ikyurior i ia ume atam yô.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Ka nyi i tese ér sha shighe u Yesu la, Yehova tôô iveren na sha ikyurior i Mbayuda la sha, gema haa sha nongo ugene? (b) Lu unô ve lu nongo u he, u Aôndo lumun u laa?

¹¹ Sha shighe u Yesu va shin tar ica lu a gba ga la, Yehova venda ikyurior i Iserael, i i hemba un ato la. Nahan kpa, kwagh ne tese ér una kera lu a nongo u civir un sha mimi shin tar ne ga ze. Yehova yange haa iveren na sha nongo ugen u u lu ungwan imo i Yesu shi dondon atesen a na yô. I ver nongo ne sha iyange i Pentekosti u inyom i 33 la. Sha iyange la, mbahenen mba Yesu 120 kohol imôngo hen ijiir igen ken Yerusalem, maa “fese nahan ihyuran due sha, lu er ijeverahumbe nahan, iv ken iyou i ve tema ker la cii.” Tsô “ve nenge iniombor er ka i usu nahan, samber tema sha hanmô ve ser ser. Ve cii i iv ve a Icighan Jijingi, ve gba ôron kwagh ken ijô igen er Jijingi na ve u ôron yô.” (Aer. 2:1-4) Kwagh u kpilighyol u er ne tese ér Yehova lu suen nongo u he, u u lu mbahenen mba Yesu ne je gande u tunan.

¹² Sha iyange ne je, ‘iorov seer er dubu utar nahan’ sha mbadondon mba Yesu. Heela tseegh ga, “Ter lu seer mba i lu yiman ve la sha iyenge ve ayange ayange.” (Aer. 2:41, 47) Tom yange za mbapasenkwagh mba hiihii mban kera je yô, “kwaghôron u Aôndo seer ngeen; iyenge i mbahenen seer ken Yerusalem kpishi; upristi kpishi kpaa lu wan jighjigh u nan la ikyo.” (Aer. 6:7) Mbaasemaamimi kpishi lumun akaa a mimi a nongo u he ne lu pasen la. Shighe kar yô, Yehova va seer “atôatyev” sha nongo u Kristu ne, sha u tesen ér ngu̱ suen u.—Ôr Aerenakaa 10:44, 45.

13. Lu tom u nyi nongo u Aôndo u he la lu a mi u erene?

¹³ Tom u Aôndo na mbadondon Kristu la lu kwagh u ilyan ga. Yesu iyol na ver ve ikyav i dedoo sha gbaa ne, sha ci u yange mba eren un batisema, ica i gbe ga yô, a hii u pasen kwagh u “tartor u Sha.” (Mat. 4:17) Yesu tese mbahenen kpa u eren tom ne. A kaa a ve ér: “Né lu mbapasen kwagh Wam ken Yerusalem man ken Yudia cii kua Samaria kpaa, zan zan á ar ken ikighir i tar je.” (Aer. 1:8) Mbadondon mba Kristu mba hiihii mban yange vea fa kwagh u gba u vea er la keng je. Ikyav i tesen yô, ken Antioki u ken Pishidia la, Paulu vea Barnaba yange ve ôr Mbayuda mba ve lu hendan a ve la kwagh vangertiôr ér: “Ka ne i gbe u á vande ôron ne kwaghôron u Aôndo kpee je ye. Kpa er ne mgbegh un her a ven kera nahan, man shi ne nenge er ne kuma uma u tsôron ga yô, nenge, se gema ishigh her atôatyev ve.  Gadia kape Ter A kaa se je ne, er: M ver U Mer, lu iwanger i atôatyev, sha u U za a myom zan zan á ar ken ikighir i tar je yô.” (Aer. 13:14, 45-47) Hii sha ayange a Mbakristu mba hiihii la je, vegher u nongo u Yehova u̱ shin tar ne la za hemen u pasen kwagh u Aôndo a er sha u nan ior myom la.

14. Ka nyi yange er Yerusalem u sha ayange a Mbakristu mba hiihii la, kpa lu unô wara?

¹⁴ Mbayuda kpishi venda loho u dedoo la, nahan lu u kwaghbo una tser ve, sha ci u Yesu yange ta mbahenen nav icin ér: “Zum u né nenge akumautya aa kase Yerusalem á wa atô yô, fa nen je ner, mtim na kuma ve. Hen zum la mba ve lu ken Yudia, ve̱ yevese ve̱ yem sha iwo; mba ve lu ken atô u gar yô, ve̱ due ken won; man mba ve lu ken akôngo a gar la kpaa ve̱ de kera nyer kimi ga.” (Luka 21:20, 21) Kwagh u Yesu tsengaôron ne va kure sha mi vough. Er Mbayuda hemba Mbaromanu ato yô, akum a utya ve va kase Yerusalem, wa un atô ken inyom i 66 la, sha u timin un. Nahan kpa, akum a utya la maa gba kuran ikyav hiden yemen tsô, nahan kwagh ne bugh mbadondon Yesu ian i duen undun Yerusalem man Yudia cii. Or u timen sha akaa a mbayiase ugen kaa ér, mbadondon mban kpishi yange ve yevese ve za per Ifi u Yordan, ve kar ve yem sha iwo. Ken inyom i 70 la, akum a utya a Mbaromanu hide va tim Yerusalem gburu gburu. Nahan kpa, Mbakristu mba mimi yô, ve war sha ci u ve ungwa icintan i Yesu la.

15. Lu nyi yange i er kpa i yange nongo u Kristu u hiihii la u zan hemen u vesen ga?

¹⁵ Er mbadondon Kristu tagher a mbamtaver shi i tov ve a ican shi i kar jighjigh u nan ve sha igbenda kposo kposo nahan kpa, nongo u Kristu u hiihii la za hemen u vesen her. (Aer. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Mbakristu mba hiihii mban vese ken jijingi sha ci u iveren i Aôndo lu sha a ve.—Anz. 10:22.

16. Ka nyi yange gba u hanma Orkristu nana eren sha u nana za hemen ken jijingi?

¹⁶ Yange gba u hanma Orkristu nana nôngo kwagh kpoghuloo ve nana za hemen ken jijingi ye. Yange lu hange hange u vea henen Ruamabera, shi vea zaan mbamkombo mba civir Aôndo, shi vea eren tom u pasen kwagh u Tartor la sha gbashima. Akaa ne yange wase ior mba Yehova hen shighe ne u taver ken jijingi shi civir Aôndo ken mzough, er nyian kpa i lu nahan. Mba ve lu ken atôônanongo a a lu eren akaa sha inja sha inja la yange ve zua a mtsera kpishi ken iwasen i mbakuran man udiakon lu nan ve sha gbashima la. (Fil. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Shi nenge ase er yange mbatamen mba ningir sha, er Paulu nahan, vea za atôônanongo inya ve i doo anmgbianev yum yô! (Aer. 15:36, 40, 41) Igbenda i se civir Aôndo nyian man i Mbakristu mba hiihii la zua kpian je gande ôron. Se mba a iwuese kpishi er ngise Yehova sôr nongo na ver sha u u eren akaa sha inja sha inja, shi nyian kpa i lu nahan yô! *

17. Se lu henen nyi ken ngeren u dondon la?

¹⁷ Er mtim u tar u Satan ne a mgbôghom ken ayange a masejime ne yô, vegher u nongo u Yehova u̱ shin tar ne la ngu hemban yemen hemen hemen cii. Nahan we u ngu zan a nongo u Yehova ne ityô kpa? U ngu vesen ken jijingi je he? Ngeren u dondon ne una wase ú u fa er u er kwagh ne yô.