1, 2. Iyange tese tahav mbu Yehova mbu gban akaa la nena?

Í LU nahan ú tile hen kpe usu hen tugh mbu i ndôhôr keghelee vee? Alaghga ú sôsom a ú yum ga kpa ú nalegh ave ú an sha ú, ngu tseen we wese wese. Aluer ú sôsom yum yô, usu la ua tsee ú a gande. Aluer ú tile ca a ú yum kpa, ahumbe a ndôhôr keghelee aa ta ú iyol, ú gba kunden wuhe.

² “Usu” ugen ngu ú ú tseen se atetan yô. Hen ape “usu” shon u lu yeghen la gba ica je kuma er ukilomita miliôn 150 nahan! * Iyange ngi a tahav kpen kpen, gadia i̱ gba ica je zua ga, kpa mtsee u i̱ la benden a vese! Kpa ape tar ú lu ve ú lu ningir ivuen usu i cieryol ne gba ica akuma akuma. Ua war kporom hemban er ú lu hegen ne yô, mngerem ma sha tar cica cii maa uma fese je; kpa ua gba ica a hemba nahan di yô, mngerem ma sha tar cii maa a gba akpoghor. Aluer ú tile sha ian i ú lu hegen ne ga yô, kwagh a kera shi uma sha tar wase ne ga. Iwanger i iyange ngi wang, shi ngi gbe inya kpaa ga, shi i̱ doo nengen kpaa. Nahan saa iyange ia lu keng ve, uma una lu shin tar ye.—Orpasenkwagh 11:7.

3. Iyange er shiada sha nyi kwagh i vesen i mimi?

³ Er i lu nahan cii kpa, kwagh gba ior kpishi sha kwagh u iyange ga, shin er uma ve a har sha i̱ nahan je kpaa. Sha nahan yô, ve fatyô u henen kwagh môm sha kwagh u iyange ga. Bibilo ôr kwagh u Yehova kaa ér: “Ka We . . . U ver akaa a nan iwanger sha, kua iyange kpaa ye.” (Pasalmi 74:16) Sha mimi yô, iyange i̱ ne Un “u A gbe Sha man tar” la icivir, ka Yehova je la. (Pasalmi 19:1; 146:6) Ngi a ngi di kwagh môm ken akaa a sha a a tese se tahav mbu Yehova mbu gban akaa mbu kpilighyol la tsô. De se  time sha akaa ne agenegh vighe vighe, shi se nenge sha kwagh u tar wase man uma u a lu shin ú ne kpaa.

4, 5. Iyange ngi aa tahav kuma nena, shi i̱ kehe kuma nena, nahan cii kpa, a tôô i̱ a kar sha asan agen yô, ngi nyi?

⁴ Er ú vande fan nahan, iyange yase ne kpa ka ishan. Ngi inja er i̱ hemba kehen a asan a se nengen a mi tugh la nahan, sha ci u aluer i tôô i̱ í kar sha á yô, ngi ikyua ikyua kpishi. Ngi aa tahav nan je? Mtsee u ken atô u iyange la kuma er udigirii 15,000,000 nahan sha ikyaren i Celcius la. Aluer i tsever anivur u mtsee u ken atô u iyange la cukuu er zwa mshir nahan tsô, í va ver shin tar ne kpa, ma or nana fatyô u kporom a anivur kwagh u nan mtsee la kuman ukilomita 140 tsô kpaa ga! Hanma sekônd yô, tahav ka mbu due ken iyange mbu ngee je i kuma er ubom umiliôn uderi uderi kohol bughur icin i môm nahan.

⁵ Iyange kehe indi je yô, akaa a lun indi er tar wase ne nahan 1,300,000 je kpa aa fatyô u fiir ker cii. Nahan iyange ka ishan i kehen je karen ikyaa inya shinii? Ei, mbatimen sha akaa a sha kwavaôndo yila i̱ ér anishan u cuku u nyian ayarikure ayarikure.  Apostoli Paulu yange nger ér “iengem i ishan igen ngi kposo a iengem i asan agen.” (1 Mbakorinte 15:41) Yange fatyô u fan mimi u mkaanem ma i na un nger la ga. Ishan igen kehe je yô, luun er a ver i̱ hen ijiir i iyange i̱ lu la yô, ma i̱ yisa tar wase jimin cii kimi. Zege ishan igen la je yô, aluer i ver i̱ hen ape iyange i̱ lu la yô, ia yisa hanma ijiir cii zan zan je a za ar sha ijiir i í lu er ka tar wase nahan, i yer ér Saturn la—shin er ijiir la í gbe ica aa tar je i lu u̱ aluer gba u or a za sha ú yô, igirgi i purugh ia purugh a yem gbem a kuma anyom anyiin u za aren her, shi a gba u saa ia purugh fefa a hemba ayem a igbo gbuuka kwa 40 nahan je kpaa!

6. Bibilo tese ér ingyegh ki asan ngee je nenger orumace inya nena?

⁶ Er indi i asan i te hindi iyol nahan kpa, iyenge ve la hemba tan hindi iyol cii. Jim je yô, kwaghôron u Bibilo tese ér iyenge i asan gande ôron, í taver u ôron vough er “waarawa u zegemnger” nahan. (Yeremia 33:22) Mkaanem man tese ér asan  ngee hemba kwagh u or nana fatyô u nengen a mi sha ashe a marami tseegh yô. Ashe a or a marami aa fatyô u nengen a asan er dubu utar nahan tseegh shighe u asan a dugh kpulughuu, i wanger wang yô, nahan luun er ma orngeren Bibilo er Yeremia nahan yange ma nan kende ashe sha tugh ér nana ôr ingyegh ki asan kpa yange ma nan ôr ma hemba nahan ga. A fatyô u tôôn ingyegh kira karen sha ingyegh ki waarawa u sha ikyevwe di tsô. Nahan kpa, sha kpôô yô, ingyegh ki asan gande ôron, di er waarawa u shin zegemnger kpa ú gande ôron nahan. * Ka an je nana ôr imba ingyegh la nahan sha wono?

7. (a) Ijuku-asan yase ne ngi a asan ker kuma ame nahana, man iyenge la ngee nan je? (b) Mtaver u i taver mbatimen sha akaa a sha kwavôndo u fan iyenge i azuku-asan la tese ér nyi, man kwagh ne wase u fan nyi sha kwagh u tahav mbu gban akaa mbu Yehova laa?

⁷ Yesaia 40:26 kaa ér: “Kende nen ashe a en sha, nenge nen: ka an nan gbe akaa ne, nan dugh a akum a ve sha iyenge ve, nan yer a cii sha ati ati?” Pasalmi 147:4 di gema kaa ér: “A ôr iyenge i asan.” “Iyenge i asan” kuma nena jimi? Mpin la taver. Mbatimen sha akaa a sha kwavaôndo ker ahaba ér ken Ijuku-asan yase ne tseegh kpa asan nga ker hemba biliôn 100. * Kpa ijuku-asan yase ne ngi di i môm ken azuku-asan imôngo tsô, man agenegh la kpa iv a asan ker poo. Azuku-asan yô, gema nga a me jimi? Mbatimen sha akaa a sha kwavaôndo mbagenev ker ahaba ér a kuma er biliôn 50 nahan. Mbagenev je yô kaa ér aa kuma biliôn 125 je kpaa. Nahan iyenge i azuku-asan tsô kpa orumace fa ga, man hide iyenge i asan a á lu ker ubiliôn ubiliôn la ve, nana fa yee? Kpa, Yehova yô, a fa iyenge ve. Heela tseegh ga, yer hanma ishan sha iti!

8. (a) Ú pase indi i ijuku-asan yase nena? (b) Yehova ne akaa a sha kwavaôndo a a gbe la cii nga ningir vough vough nena?

 ⁸ Aluer se time sha indi i azuku-asan yô, hindi a seer a seer tan se iyol cii. Iwanger ngi yemen ayem ayem ka kom er ukilomita 300,000 nahan ken hanma sekônd. Nenge ase yô, aluer iwanger ngi yemen ioo imba la yô, a tôô í anyom 100,000 u ningir ijuku-asan yase ne tseren! Man azuku-asan agenegh kehe hemba i̱ yase ne yem zende zende! Bibilo kaa ér Yehova ngu “samber” usha mba ve lu gburumaa la er ka ikyondo nahan. (Pasalmi 104:2) Shi ka un a ne ve akaa a a gbe ne a ningir vough vough kpaa ye. Hii sha anishan u a hembe ndahar cii la je zan zan yem sha ijuku-asan u a hembe kehen la cii, hanma kwagh ningir sha atindi a igbetar a Aôndo a ver la. (Yobu 38:31-33) Nahan mbatôvonkwaghfan u sangen yeke tôô mningir u akaa a sha kwavaôndo a ningir vough vough la kar sha kwe amaregh u ka i kase, mbavinen cii ve tôôn angahar kwagh môm la! Yô, time ase sha kwagh u Un u a gbe akaa shon cii la. Aôndo u a lu a imba utaha i vesen ngin nahan, kwagh na kpilighyol ga he?

9, 10. Tahav mbu Yehova due ken igbar sha gbenda u i ver iyange vea akaa a ningir i̱ la, man tar u Jupiter man tar wase man uwer kpaa la nena?

⁹ Tahav mbu Yehova mbu gban akaa la mbu due ken igbar shin tar u ú lu ya wase ne. A ver tar ken iamegh ki ki lu gburumaa ne sha inja. Mbatôvonkwaghfan u sangen yeke mbagen na jighjigh ér azuku-asan kpishi nga sha gbenda u akaauma aa fatyô u lun sha á er á lu sha tar wase ne nahan ga. Ikyav tese gbar gbar ér vegher u vesen u ijuku-asan yase ne yange i er un ér akaauma a̱ lu sha mi ga. Asan iv hen atô atô u ijuku-asan la poo. Tulugh ngu a zer duen her kaka, shi asan ka a zer nôngon u zuan ayol a á kpii. Akur a ijuku-asan ne di gema ban a akaa a a lu hange hange sha ci u uma la. Nahan kpa i ver tar wase kua ajiir agenegh a lun er tar wase a a ningir iyange la hen atô u avegher shon a vihin karen ikyaa inya ne.

¹⁰ Tar ngu zough a mtsera hen kwagh u vesen ugen u a lu ica hiinii, a ne mkor yô—ka ijiir i í lu er ka tar wase nahan, i yer ér Jupiter la je la. Jupiter kehe hemba Tar kwa dubu, shi ka un a ker  tar a til a mi sha tahav nav mbu kpilighyol mbura ye. Nahan kwagh ne wase nena? Ka a kôr mbaanar mba ve ningir ken iamegh la a tile a mi, ga yô a daa ve kera. Mbatôvonkwaghfan u sangen yeke kaa ér, luun er ka Jupiter ga yô, mbaanar mba vesen ma ve nôôn a nôô er ka ura nahan sha tar, je ma i hembe er kwagh a eren nahan hegen la kwa 10,000. Hide ikyua a ya wase ne yô, tar wase ngu a kwagh u a ningir ken iamegh sha ci u iwasen i ú yô—ka uwer je la. Uwer doo a doo ashe shi ngu ne “iwanger tugh” tseegh ga, kpa shi ú kôr tar ú kpeese a mi sha inja vough, ú tile a ú gir gir. Ka er ú kpeese a tar nahan ve, fam u gbe shi inyom i̱ aven sha ashighe la vough vough ye—ngun kpa ka kwagh u wasen uma kpishi.

11. I gba ikyasenahumbe sha u a̱ kuran tar nena?

¹¹ Tahav mbu Yehova mbu gbanakaa la mbu due tseer tseer sha gbenda u i ndera tar cica cii la. Nenge ase kwagh u ikyasenahumbe, i̱ i̱ yisa tar, i̱ kor ú la. Iyange i mondon iwanger i dedoo kua i bo kpaa. Iwanger i bo la ka ia va taan sha ikyasenahumbe yô, ahumbe a i ôôn ne maa a gema a hingir vegher u ikyasenahumbe shon. Ikyasenahumbe maa i kura iwanger i bo i haan vir vir la kera. Inja na yô, i gba tar wase ne a kwagh u kuran ú!

12. Mningir u mngerem ma ningir sha ikyasenahumbe la tese tahav mbu Yehova a lu a mi mbu gbanakaa la nena?

¹² Gbenda u ahumbe a nungwa sha inja sha u akaa a i gbe la a̱ lu uma sha tar la, ka di vegher môm tseegh u ikyasenahumbe yase je la. Kwagh ugen u a kpilighyol ken ikyasenahumbe yô, ka gbenda u mngerem ma ningir la. Hanma inyom yô, iyange ka i̱ kura mngerem shin utyeku man uzegembamngerev mba sha tar ma hemba ukilomita 400,000, i̱ yem a mi sha. Mngerem mara ka ma hingir abeen, ahumbe a gema a tôô abeen ne a samber a á a yem ca. Mngerem ma shon ma ka ma kase, ma hingir wang ne, ka ma hingir ura ma gba nôôn, shin ma gba akpoghor ma hingir ako a mnger, ma seer sha mngerem ma se lu a mi sha tar la. Ka di vough er i ôr ken Orpasenkwagh 1:7 nahan, ér: “Uifi cii mba kough mba za hee shin zegemnger, nahan kpaa zegemnger ivin ga; henpe uifi ka vea ver ishigh la, ka her je, shi ka ve za ye.” Ka Yehova tseegh una fatyô u nan sha u mngerem ma̱ ningir imba la nahan ye.

13. Imendenev mbi shin inya mbi tesen tahav mbu Orgbanakaa nena?

 ¹³ Hanma ijiir i se nenge a kwagh u uma cii yô, se mba nengen a ikyav i tesen tahav mbu Orgbanakaa la. Ikyon i vesen i ka i tav je i hemba gôgôyou u taven lun a ukpo 30 la man ahu a shin tyeku a a ndahar je i lu u or a fatyô u gban nengen a á sha ashe ga, kpa a ne se ahumbe a se ôôn la shi tese se tahav mbu Yehova mbu gbanakaa la. Inya mgbough a akaauma—mbaanyigôr man mbaagundô man aveghemakaa agen a a ndahar i gande u nengen a mi sha ashe yô, akaa ne cii nga eren tom imôngo sha igbenda i kperegh kperegh sha u imendenev mbi vese. Ka nahan ve Bibilo i̱ er kwagh u inya sha inja nahan ér ngi a tahav mbu doon iyiagh ye.—Genese 4:12.

14. Ka tahav mbu nyi mbu yer mbu lu ken anar u hemban veghem sha won cii laa?

¹⁴ Anyiman nga sha kwagh ne ga, ka Yehova “A gbe tar sha tahav Nav” ye. (Yeremia 10:12) Ken akaa a hemban ndahar a Aôndo á gbe la je kpaa, tahav nav due tseer tseer. U tesen ikyav yô, aluer i kohol mbaanar mba hemban veghem sha won cii la miliôn jimin i ta tihi ijiir i môm kpa, vea kehe a kuma sha gwarce u or ga. Shi aluer i nalegh a anar shon u hemban veghem sha won cii la je a tav kuma er gôgôyou u lun a ukpo 14 nahan je kpa, sema na u hen atô la ua lu di indi er ishange bar nahan tseegh sha kpoyou u sha utaankaruhar la. Nahan kpa, an sema u ken atô u a veghem je kunya u ker la, ka un a lu imbor i tahav mbu kpilighyol mbu mbu ne ve bom a bughur la ye!

15. Yehova yange ôr kwagh u inyamtoho kposo kposo sha u tesen Yobu nyi kwagha?

¹⁵ Kwagh ugen u a tese tahav mbu Yehova mbu gbanakaa la vie vie yô, ka ishôso i i dumbur sha tar la. Pasalmi 148 yila akaa kpishi a a wuese Yehova yô, ivur i sha 10 la ter “inyamtoho man uzendenya” kpaa. U tesen er i hii ve i doo u orumace nana cia Orgbanakaa sha icivir yô, kwa gen la Yehova ôr kwagh a Yobu sha kwagh u inyamtoho amba er begha man jakitoho man iyar man nor-mnger man ambe nahan. Ityôkyaa jighilii yô, lu nyi? Ityôkyaa yô, lu í ne, ér: Aluer inyam i cieryol, i or a fatyô  u numben sha i ga ne je kpa, orumace ngu a mciem iyol sha i yô, hide Un u a gbe i la ve nana kera cia un ga yee?—Yobu ityouv 38-41.

16. Kanyi i̱ doo ú sha kwagh u inyon igen i Yehova a gbe laa?

¹⁶ Shi Pasalmi 148:10 ôr kwagh ter “inyon i purugh” kpaa. Gbidye kwar tsô ú nenge er inyon í lu atô kposo kposo yô! Yehova yange ôr Yobu kwagh u konkofi, u ka “a laha nyinya kua orhendan un” kpaa la. Sha mimi yô, inyon shon i̱ i̱ tav je i kom aseva anigheni ne, shin er i̱ purugh ga nahan kpa, ia fatyô u yevese kuman er ukilomita 65 nahan sha ihwa, shi tsuen kwa môm yemen zaa za gban ca je kuman aseva er mita unyiin man tiôn nahan! (Yobu 39:13, 18) Kpa gema ken vegher ugen yô, inyon i̱ í yer ér albatross la, ken uma u i̱ cii ka i̱ war saan sha ahumbe ken zegemnger. Inyon ne i̱ purugh a iyol nyoon shio, shi kperegh ku i̱ lehe je kuma aseva er mita 3 nahan. Ia fatyô u purugh yemen ca sha abeen hiinii za lun sha mi gir gir ahwa imôngo a u peer akper shio. Gema ken vegher ugen di yô, annyon u i yer ér hummingbird, u a gbe ikyev tsô kpaa ga ne, a hemba ndahar ken mba inyon cii. Una fatyô u peer akper na kuman kwa 80 ken sekônd môm! Hummingbird ka a kôngor iyol er awen a injaa nahan, shi a fatyô u tilen lun ijiir i môm sha ahumbe, shi purugh yemen ajime jime je kpaa, er angirgi u cuku ka a er nahan.

17. Zegeishu i̱ í yer ér whale u il la i̱ kehe kuma nena, man se time sha ishôso i Yehova a gbe la cii nahan, se mase kuren ikyaa ser nyi?

¹⁷ Pasalmi 148:7 kaa ér “ishôso i vesen i shin zegemnger” je kpa ngi wuese Yehova. Time ase sha kwagh u inyam i̱ í kaa ér i̱ hemba kehen sha won cii la, ka zegeishu i̱ í yer ér whale u il la je la. ‘Swase u vesen’ u shin atô mnger ne ugen ka ú kuma iniembe er aseva umita 30, shin ú hemba nahan je kpaa. Myohom ma ishu ne ka ma kuma er myohom ma unor-tar mba vesen 30 nahan. Myohom ma nombor u i̱ tseegh kpa ka u yuhwa er nor-tar jimin nahan. Ishima i swase ne ngi indi er an mato u kiriki nahan. Ka i kume kwa 9 tseegh ken miniti môm—kpa ishima i̱ annyon shon u i̱ í yer ér hummingbird la yô, ia fatyô u kumen je kuman er kwa 1,200 nahan ken miniti môm. Gberaawambe ugenegh u ishu shon i̱ í yer ér whale u il ne kehe je, wanye nana  fatyô u nyôron ker agurenu kperan za duen vegher la. Sha mimi yô, ishima sagher se ker u ngoron akenge kimbir kwagh u takerada u Pasalmi u kur ikyaa a mi la, ser: “Hanma kwagh u a lu a iôôn tsô yô, a̱ wuese TER.”—Pasalmi 150:6.

18, 19. Akaauma a Yehova a gbe shin tar la nga atô kposo kposo nan je, man igbetar tese se nyi sha hementor na laa?

¹⁸ Se hen nyi sha gbenda u Yehova a yaren tom aa tahav nav mbu gbanakaa laa? Akaa a á gbe kposo kposo kpishi la, ta se hindi iyol. Orpasalmi ugen yange ngor ikyenge kaa wener: “Kpash! TERE, ityom You ngi atô kposo kposo, . . . tar iv a akaa a U gbe la.” (Pasalmi 104:24) Man kape í lu vough je la! Mbatimen sha akaauma zua a akaauma atô kposo kposo hemba miliôn jimin sha tar; kpa, mbagenev nyiman ér a kuma miliôn 10, mbagenev di ér kuma miliôn 30, shin hemba nahan je kpaa. Ashighe agen or u eren tomavee ka nan kav ér nan kera ngu a mhen u he ken ityou u eren eev ga. Kpa gema tahav mbu Yehova a lu a mi mbu gban akaa kposo kposo la yô mbu a ikighir ga je ka ashe tugh ga.

¹⁹ Gbenda u Yehova a yaren tom a tahav nav mbu gbanakaa la tese kwagh sha hementor na la. Ishember i “Orgbankaa” la jim kpa i̱ hii paven Yehova veren kposo a nyityô kwagh igen sha won cii, sha ci u akaa agen cii ka “akaa a i gbe a” a gba yô. Wan  u Yehova u môm môm, u yange er tom a na imôngo sha inja i “or u fan tom” sha shighe u igbetar la je kpaa, i yila un mape môm môm ken Bibilo ér Orgbanakaa ga, shin i kaa ér Un kpa yange gba akaa kpaa mayange ga. (Anzaakaa 8:30; Mateu 19:4) Kpa, un gema ka ‘Waniunda ken akaa a i gbe a cii.’ (Mbakolose 1:15) Ian i Yehova a lu sha mi i Orgbanakaa la na un tahav mbu hemen un tswen sha won cii.—Mbaromanu 1:20; Mpase 4:11.

20. Ka sha nyi gbenda Yehova a lu memen, hii shighe u yange gba tar bee la je?

²⁰ Yehova de u yaren tom a tahav nav mbu gbanakaa la vee? Bibilo kaa ér Yehova yange bee tom na u gbanakaa sha iyange i sha ataratar i̱ igbetar la, “sha iyange i sha utaankaruhar la, A mem tom Na u A er cii yô.” (Genese 2:2) Apostoli Paulu tese ikyav ér “iyange” i sha utaankaruhar la ka anyom dubu imôngo je, gadia sha ayange na la je kpa i̱ lu a̱ bee ga. (Mbaheberu 4:3-6) Kpa “mmem” la tese ér Yehova de a de tom u eren kuaa shinii? Ei, Yehova den tom u eren mayange ga. (Pasalmi 92:4; Yohane 5:17) Nahan mmem la inja na yô ér a mem u eren tom u gbanakaa shin tar. Nahan kpa, tom u ivin mbaawashima nav la yô, ngu zan hemen her, a mem ú ga. Tom la wa mne u yange na ér i̱ nger Icighanruamabera la ker. Tom la shi kua nongoior u a ‘gba ve hegh,’ ú se time sha ú ken Ityough 19 la.—2 Mbakorinte 5:17.

21. Tahav mbu Yehova mbu gbanakaa mbura mbu a bende a uumace zan zan gbem sha won nena?

²¹ Iyange i memen i̱ Yehova la ia va kuren yô, hen zum la una kaa ér ityom na sha tar cii ka i “doon tsung,” di vough er yange yôô sha mbee u iyange i gbanakaa i sha ataratar la nahan. (Genese 1:31) Er shighe la una kar kera ve, shi una lu yaren tom aa tahav nav mbu gbanakaa mbu mbu lu a ikighir ga la yô, se mba a̱ fa ga. Kpa kwagh u se fe dedoo yô, tahav mbu Yehova mbu gbanakaa mbura, mbu a za hemen u kpiligh se iyol gbem. Zan zan gbem sha won je kpaa, se za hemen u henen fan kwagh u Yehova sha ikyev i akaa a á gbe la. (Orpasenkwagh 3:11) Er se seer fan kwagh na la, kape a hemba shiren se iyol, shi hindi a hemba tan se iyol kpaa je la—shi kape se hemba kporom hen Orgban wase u Hembancii kpaa je la.