1. Ka mbamzeiyol mba ken myer mba nyi ve lu ken icombor igene?

ISEMBER kiren tse mato la i shie un mningem iyol. Hen mba karen gbenda yô engem tsô, ngu je er ka u he yô. Kpa ken atô u kwaghhendan la yô bo nduran ngu yan iyôugh ki kwaghhendan la kera cii. Kape i lu hen icombor igen kpaa vough je la. Sha mlu u iyolough yô hanma kwagh ngu vough, ishigh ki lun a ahan zwa yer mciem man mnyoon. Ken iuv yô ubombaakaav mba yan bem u tsombor la kera. Mbamzeiyol uhar mba vea fatyô u eren imba kwagh ne yô ka angev mbu msôrov kua ipila.

2. (a) Kanyi i̱ lu mnenge u Bibilo sha mme u msôrom ma i we kwa laa? (b) Kanyi i̱ lu angev mbu msôrovô?

² Bibilo yange mme u man msôrom ma i we kwa la akuma akuma ga, kpa i̱ yange u man msôrom hunden la. (Anzaakaa 23:20, 21; 1 Mbakorinte 6:9, 10; 1 Timoteu 5:23; Titu 2:2, 3) Nahan kpa, angev mbu msôrov yô hemba di u man msôrom hunden di tsô la; ka icôron mkange u msôrom ma i we kwa ka ma kange or nan kera fatyô u panden mme u ma ga la. Mba lun a angev mbu msôrov la a fatyô u lun mbaganden. Kwagh u a vihi kpishi yô, vea fatyô u lun ikaior kpaa.

3, 4. Pase mlu u angev mbu msôrov sha kwase u or msôr la man sha uôn.

³ Tsuaa la je Bibilo tese er u eren a msôrom sha ian ga  la una fatyô u vihin bem u tsombor. (Duteronomi 21:18-21) Mnyima u angev mbu msôrov la ka a bende a hanmaor hen tsombor. Alaghga kwase u or la nana nyôr ken mnenge u nôngon sha u or la a̱ de msôrom shin u nôngon a ieren i or la i sha msôr la. * Una nôngo sha u yeren msôrom mara, haan ma kera, yeren inyaregh nagh, shi meen un sha dooshima na sha tsombor na, msoo u a soo uma la, shin dooshima na her Aôndo je kpaa—kpa or msôr la ngu man kwagh her tsô. Er iniôngon i a nôngo kwa kimbir kimbir er or la a̱ pande msôrom la i gbe shami ga yô, ishima ia vihi un shi a lu un er un gba ma kwagh ga yô. Alaghga una hii u zuan a mciem, ishimavihin, ibo i ken ishima, akarkase a gbidyen iyol, ishimanyian, man m-ban u icivir iyolough kpaa.

⁴ Ônov mba waren akaabo a angev mbu msôrov mbu ormaren ka mbu va a mi la ga. Ka i gbidye a gbidye mbagenev jim. Mbagenev ka i vihi ve sha u nôngon er a yav a ve. Alaghga vea na iyol ve ibo sha angev mbu msôr mbu ormaren ve la. Ashighe kpishi ka ve kera fatyô u nan mbagenev jighjigh ga sha ci u ieren i bema-be-bema i or msôr la. Sha ci u ka i lu ve zevela u lamen sha kwagh u a lu zan hemen hen ya la ga yô, alaghga ônov vea hen u kighir mlu u asema a ve, man ashighe kpishi kwagh ne ka a vihi ve iyol. (Anzaakaa 17:22) Amba a uôn ne alaghga vea tôô m-ban u ishimataver shin m-ban u icivir iyolough ne vea nyôr a mi ken ganden.

5. Ka nena a fatyô u nengen sha angev mbu msôrovô, man er nan kwagh ne a tavere?

⁵ Shin er mba lun a mkav kpishi ve kaa er a fatyô u sôron angev mbu msôrov ga nahan kpaa, ior kpishi lumun er guda una fatyô u van aluer i sôr ian i ver sha u  nôngon den a de kuaa yô. (Kar Mateu 5:29.) Nahan cii kpaa, u nôngon sha u or msôr nana ngohol iwasen la ka zange u ôron kpa gema taver u eren, er ka nan tuna er nan ngu a mzeiyol ga yô. Er i lu nahan kpaa, zum u mba ken tsombor ve er kwagh sha u nôngon a kwagh u angev mbu msôrov mbula mbu ve a mi her ave yô, alaghga or msôr la nana hii u kaven er nan ngu a mzeiyol. Orci u a lu a mkav sha iwasen i nan mba msôrov kua icombor ve yô kaa er: “M hen mer kwagh u a hembe lun hange hange yô ka u mba ken tsombor ve̱ za hemen u eren akaa a ve a sha use use la vough er ve fetyô la. Or msôr la ka nan hii u nengen a mkposo u nan iyol i nan man mbagenev hen tsombor la tegh tegh.”

6. Kanyi i̱ lu imbor i hemban i wan icombor i lun a or msôr kwagha?

⁶ Aluer or msôr nan ngu hen tsombor wou yô, icighan kwaghwan u Bibilo una fatyô u wasen we u lun uma wou sha gbenda u u hembe lun vough la cii. (Yesaia 48:17; 2 Timoteu 3:16, 17) Time ase sha akaawan agenegh a a wase icombor u nôngon hemban angev mbu msôrov yô.

7. Aluer or u hen tsombor nan ngu or msôr yô, ka ibo i ana?

⁷ De u ngohol hanma ibo. Bibilo kaa er: “Hanma or nana va tôô ikav mbi nan iyol i nan je,” shi, “hanmô wase nana va ôr Aôndo kwagh u nan iyol i nan je.” (Mbagalatia 6:5; Mbaromanu 14:12) Alaghga or msôr la nana nôngo u kaan er ka mba hen tsombor ve ne ve nan lu nahan ye. Ikyav i tesen yô, alaghga nana kaa er: “Aluer yange ne a er a mo sha inja yô, ma m lu man msôrom ga.” Aluer mbagenev er inja er ve lumun a nan nahan yô, mba taver nan ishima er nana̱ za hemen u man msôrom. Kpa aluer i kighir se sha mlu la shin ior mbagen kighir se je kpaa, se cii—kua mbamsôrov mbara kpaa keregh—a pine se sha kwagh u se er yô.—Kar Mbafilipi 2:12.

8. Ka sha igbenda igen i nyi a wase or msôr la u nengen sha akaa a a dugh sha mzeiyol u nan laa?

⁸ De henen wer saa ú yer or msôr la sha akaa a a ve ken  msôrom ma nan ma man la keng ga. Injakwagh i Bibilo sha or u nyoon ishima la a fatyô u karen vough sha or msôr kpaa: “Aluer u yima un kpaa, ú shi ú va yima un keng.” (Anzaakaa 19:19) De or msôr la nana̱ zua a injar i msôrom ma nan ma man la. De un a̱ kire hôngor na la iyol na shin kper sev mbua av yô a̱ yila or u nan tee un tom la iyol na a̱ pase nan er nyen un hunde msôrom yô.

9, 10. Ka sha ci u nyi i doo u icombor i mbamsôrov ia lumun iwasene, man ka iwasen i an jim i doo u vea kere?

⁹ Lumun iwasen hen mbagenev. Anzaakaa 17:17 kaa er: “Huror yô, lu a dooshima gbem, man shi i mar anmgbian sha ci u ayange a ican.” Zum u or msôr nan lu hen tsombor wou yô, ican ngi. Gba u a waseu. De vende u haren sha ‘ahuraior a mimi’ sha u ve̱ waseu ga. (Anzaakaa 18:24) U lamen a mbagenev mba ve kav mzeiyol la shin ve kpaa yange imba kwagh la vande eren ve la alaghga una nau mbamhen mba dedoo sha kwagh u ú er man u ú er ga kpaa. Kpa er akuma akuma. Lam a mba ú ne ve jighjigh la, mba vea kura “akaamyer” yô.—Anzaakaa 11:13.

¹⁰ Hen u nan Mbakristu mbatamen jighjigh. Mbatamen mba ken tiônnongo u Kristu vea fatyô u lun imbor i vesen i nan iwasen. Ior mba kaven ishigh mban ve hen Mkaanem ma Aôndo tsema tsema shi ve kav er a yar tom a akaawan a i̱ la kpaa. Vea fatyô u lun “er ijiir i yeren ahumbe nahan, man er ijiir i yeren uraahumbe yô, er uikuwanmbamngerev hen ikpoghonya nahan yô, er mure u zegevande u ken tar u vôron kpishi yô.” (Yesaia 32:2) Mbakristu mbatamen mba kor tiônnongo jimin cii sha ameen a vihin iyol tseegh ga kpa shi ka ve na msurshima, ve na m-kundu iyol, shi ve ver ishima sha mba ve lu a mbamzeiyol la kpaa. Yar tom sha iwasen ve i nan la vindi vindi.

11, 12. Ka an nan ne iwasen i hemban cii hen icombor i lun a mbamsôrovô, man ka nena i ne iwasen laa?

¹¹ U hemban cii yô, zua a agee hen Yehova. Bibilo na se  ishimataver i sar sar er: “TER ngu ikua a mba asema a vihin ve la, yem mba ve lu a ishima i zamber yô.” (Pasalmi 34:18) Aluer ishima vihi ú shin ú ngu zamber ken ishima sha atsan a lun a or msôr hen tsombor yô, fa wer “TER ngu ikua.” A kav er mlu u tsombor wou a taver yô.—1 Peteru 5:6, 7.

¹² U nan jighjigh ken kwagh u Yehova a ôr ken Mkaanem nam la una fatyô u wasen we u nôngon a ishimanyian. (Pasalmi 130:3, 4; Mateu 6:25-34; 1 Yohane 3:19, 20) U henen Mkaanem ma Aôndo shi eren sha atindi a ma la una vereu sha ian i ngohol iwasen i icighan jijingi u Aôndo, u una nau “agee a hemban la” sha u nôngon sha ayange ayange.—2 Mbakorinte 4:7. *

13. Ka mzeiyol u sha uhar u nyi a vihin icombor kpishi?

 ¹³ Msôrom ma man a iyol kôron tsaha shio la maa fatyô u van a mzeiyol ugen u ka a vihi icombor kpishi yô—ipila i eren hen ya.

14. Ka hanma shighe yange ipila i hen ya i hii, man ka nena nyiana?

¹⁴ Ieren i hiihii i sha ipila ken mlu u or yange lu ipila i hen ya hen atô u anngôôv mba nomso uhar, Kain man Abel. (Genese 4:8) Hii sha shighe la je, hanma inja ipila i eren cii tser uumace. Noov mbagen ka ve gbidye kasev vev kpishi, kasev kpaa mbagen ka ve ta num sha noov vev, mbamaren mbagen ka ve gbidye ônov vev mbakiriki je i gande, shi ônov mbaganden mbagenev ka ve na mbamaren vev mba beenyol ican.

15. Ka nena ipila i hen ya ka i bende a mba hen tsombor la ken asema?

¹⁵ Mvihi u ipila i hen ya ka i va a mi la yem ica hiinii je hemba u lun a ayol sha kwavyolough la. Kwase ugen u zua aa gbidiv coholoo yô kaa er: “Ibo i nan man kunya ngu kpishi u ka i gba u ú nôngo a mi yô. Ashighe kpishi sev ka mbua av pepe yô, i gba saren we u ma ú yav hen gambe her tsô, i sar ou er ma i lu di mnyam ma bough tsô ma cier we yô.” Ônov mba ve nenge shin ve bende a ipila hen ya yô alaghga ve ayolave kpaa vea er ipila zum u vea vese vea lu aa icombor ve yô.

16, 17. Kanyi i lu ican i nan ken ishima, man ka nena ka i̱ bende a mba hen tsomboro?

¹⁶ Ipila i hen ya la ka di u nan ican i sha iyol tseegh tsô ga. Ashighe kpishi ka i lu sha ityumbuzwaa. Anzaakaa 12:18 kaa er: “Orgen ka nan gba ôron kwagh gagh er mkuma u sanker yô.” “Mkuma” mba ve lu ipila hen ya yô ka ati á iyongo a yilan man u ngoron, kua asôngo a wan hanma shighe, ityuhwanev mbi van a iheen, man u anger or a ipila i eren sha gbidi la. Avav a ipila i ne or ken ishima  la a fatyô u nengen a á ga man ashighe kpishi ka a za hemen a mfe u ior shio.

¹⁷ U hemban vihin cii yô ka u vihin ishima i wanye la—u puun shi lahan iniôngon i wanye, mhen u nan, shin iwasen i nan jimin cii la. Imba ican i nan sha ityumbuzwaa la ia fatyô u timin jijingi u wanye. Ka mimi, mbayev cii gba u a tsaha ve. Kpa Bibilo wa uter kwagh er: “De kumbur nen a ônov enev ga sha er asema a̱ de yen ve ga yô.”—Mbakolose 3:21.

18. Ka hana ipila i hen ya ka i hii, man kanyi Bibilo i̱ tese er ka gbenda u den i̱?

¹⁸ Ipila i hen ya ka i hii ken ishima man mhen; gbenda u ka se er kwagh la ka i hii sha er se hen ken ishima la. (Yakobu 1:14, 15) U den ipila la yô, gba u or u eren ipila la nana gema gbenda u nan henen kwagh ken ishima la. (Mbaromanu 12:2) A fatyô je kpa? Een. Mkaanem ma Aôndo ma aa tahav mbu geman ior. Maa fatyô u môghon “ayou a utya” a mbamhen mba mtim je kpaa. (2 Mbakorinte 10:4; Mbaheberu 4:12) Mfe u vough u Bibilo una fatyô u van a mgem ken ior vindi vindi je yô i kaa er vea haa orhe iyol.—Mbaefese 4:22-24; Mbakolose 3:8-10.

19. Ka nena i doo u Orkristu nana nenge shi nana er a or u nan vese laa?

¹⁹ Er a nenge or u i vese la. Mkaanem ma Aôndo kaa er: “Noov kpaa, kasev vev ve̱ doo ve ishima keng er ayol a ve nahan la. Or u kwase u nan a doo nan ishima yô, ka iyol i nan je i doo nan ishima ye.” (Mbaefese 5:28) Shi Bibilo i̱ kaa kpaa er nom nana̱ waan kwase u nan ‘iko er nan hembe yinan agee yô.’ (1 Peteru 3:7) I wa kasev kwagh er “noov vev ve̱ doo ve asema” shi ve̱ “cia” ve. (Titu 2:4; Mbaefese 5:33) Mimi je nom u cian Aôndo môm nana fatyô u ôron sha mimi er nan civir kwase u nan ga aluer nan gbidi nan shin nan vihin nan iyol sha ityumbuzwaa yô. Man kwase môm u nan ngoron a nom u nan, nan ôron  kwagh a nan sha ilyahan, shin ka nan zer zôhôn a nan didi kpaa nana fatyô u kaan er nan ngu a dooshima sha nan shi nan cie nan ga.

20. Ka sha ishigh ki ana mbamaren vea na ikyaan sha ônov veve, man ka sha ci u nyi i doo u mbamaren vea lu a ishimaveren i mnyamciem sha ônov vev ga?

²⁰ Mnenge u vough sha uôn. Ônov mba a isharen, een gba u mbamaren vea na ve dooshima man ishimaveren. Mkaanem ma Aôndo yila ônov er ka “dyako u TER” shi ka “injar.” (Pasalmi 127:3) Ka tom u mbamaren sha ishigh ki Yehova u wan iko sha dyako la. Bibilo ôr kwagh u “akaa a uye” man shi “lanegh” ku wanye la. (1 Mbakorinte 13:11; Anzaakaa 22:15) I̱ de kpiligh mbamaren iyol ga aluer ve zua aa lanegh ken ônov vev yô. Mbayev ka mbaganden ga. Mbamaren ve̱ de veren ishima er wanye nana̱ nôngo i̱ hemba anyom a nan, mlu u tsombor u nan, shin tahav mbu nan ga.—Nenge Genese 33:12-14.

21. Kanyi i lu gbenda u Aôndo u nengen sha mbamaren mba beenyol shi wan iko sha ve?

²¹ Mnenge u a lu a mi sha mbamaren mba beenyol la. Levitiku 19:32 kaa er: “Mough tile sha, sha ishigh ki or u menden ivu, civir ishigh ki tamenor.” Sha nahan Tindi u Aôndo na icivir man iko i wan i vesen hen mba beenyol. Alaghga kwagh ne una lu ican zum u ormaren u beenyol la nan we ivever tsung shin nan lu uange man alaghga nan fetyô u moughon sha shin henen kwagh fefa ga yô. Nahan kpaa, i umbur ônov er “ve̱ gema ve̱ wasen mba ve mar ve la.” (1 Timoteu 5:4) Ngun inja na yô a lu u eren a ve sha iko i wan man sha icivir, alaghga sha gbaa u inyar je kpaa. U eren a mbamaren mba beenyol daeng sha gbenda u iyolough shin sha ma gbenda ugen la kar kposo a gbenda u Bibilo i ôr se er se̱ er la.

22. Kanyi i lu ieren i vesen i hemban ipila hen ya, man ka nena a yar tom a mi?

²² Lu a iyol kôron tsaha. Anzaakaa 29:11 kaa er: “Ibumeor ka nan pase ishimanyoon i nan cii, kpa orfankwagh  yô, ka nan kighir i, i mem.” Ka nena ú kôr tsaha sha jijingi wouwe? A u den wer ishimavihin i̱ maa ken awe yô, yar tom fese u sôron mbamtaver mba vea va la. (Mbaefese 4:26, 27) Undu ijiir la aluer ka ú inja er ú kera fatyô u wan ishima ga yô. Er msen wer icighan jijingi u Aôndo a̱ nau iyol kôron tsaha. (Mbagalatia 5:22, 23) U duen daase angahar shin nyôron iyol ken ma kwagh ugenegh u sagher iyol la alaghga una wase ú u kôron ishima you tsaha. (Anzaakaa 17:14, 27) Nôngo u lun or u nan “yugh fefa ga” yô.—Anzaakaa 14:29.

23. Kanyi alaghga ia er aluer or u ken tiônnongo u Kristu nan ngu nyoon ishima, nan ngu nan tsombor u nan ican kpaa kwa kimbir kimbir a mgemishima shio yôô?

²³ Bibilo pase akaa a Aôndo a vende yô ka “ihom i kôron man iyongo i keren . . . man ishima i nyoon” shi i̱ kaa er “mba ve eren ambaakaa ne yô, vea ya dyako u tartor u Aôndo ga.” (Mbagalatia 5:19-21) Nahan yô, hanma or u nan kaan er nan ngu Orkristu kpa kwa kimbir kimbir a mgemshima shio nan nyoon ishima, alaghga nan gbidi kwase u nan shin ônov yô, a fatyô u dughun nan ken tiônnongo u Kristu kera. (Kar 2 Yohane 9, 10.) Sha u eren nahan yô ka i ver tiônnongo a lu waeng a ior mba nan ityuhwanev shio.—1 Mbakorinte 5:6, 7; Mbagalatia 5:9.

24. (a) Ka nena alaghga kasev mba i ne ve ican vea tsua u erene? (b) Ka nena ahuraior a lun a mhôônom ma zungwen man mbatamen vea wase kwase u i lu eren nan ican laa, kpa kanyi i doo u vea er ga?

²⁴ Man Mbakristu mba hegen je kpa or ve u ivesegh a lu gbidyen ve shi a tese ikyav i geman ga la ye? Mbagen tsua u lun vea or u nan ne ve ican la sha ma ityôkyaa. Mbagen di yô tsua er vea yem, ve hen er mkpeyol ve u iyolough, u ken mhen, man u ken jijingi—alaghga yô uma ve jim je kpaa—a va vihi un iyol. Kwagh u or u i er nan ipila hen ya la nan tsou u eren yô ka nan tseegh nana ôr  sha ishigh ki Yehova ye. (1 Mbakorinte 7:10, 11) Alaghga ahuraior a lun a mhôônom ma zungwen, anterev, shin mbatamen Mbakristu vea soo u nan iwasen man kwaghwan, kpa ve̱ de kighir or u i lu nan nan ican la er nana̱ er ma kwagh ga. Ngula ka mtsough u nana tsua iyol i nan yô.—Mbaromanu 14:4; Mbagalatia 6:5.

25. Kanyi i̱ lu awashima u Yehova sha tsomboro?

²⁵ Zum u Yehova va a Adam man Ifa imôngo ken ivese  la, yange wa ishima er icombor i̱ vue sha mbamzeiyol mba vihin anza er angev mbu msôrov shin ipila nahan ga. (Mbaefese 3:14, 15) Yange lu u tsombor ua lu ijiir i dooshima man bem vea dumbur shi hanma or hen ú kpaa a nenge sha asaren a nan a sha mhen, a ken ishima, man a ken jijingi yô. Nahan cii kpaa, isholibo ve yô, uma u hen tsombor maa yôhôr ioo je.—Kar Orpasenkwagh 8:9.

26. Kanyi i̱ lu keghen mba ve nôngon er vea dondo atindi a Yehova laa?

²⁶ Kwagh u a saan iyol yô, Yehova ta awashima na sha tsombor kera ga. A tôndozwa er una va aa tar u he u bem u ior “vea tema bem bem, ma or nana kera ta ve mciem iyol ga” yô. (Esekiel 34:28) Hen shighe la, angev mbu msôrov, ipila i hen ya, man hanma inja mzeiyol igen i i vihin icombor nyian cii vea kar kera. Ior vea se, a lu sha u yeren mciem man mnyoon ga, kpa a lu sha ci u “á saan ve iyol sha mngee u bem.”—Pasalmi 37:11.