Aver yem sha atineakaa

Aver yem sha mver u atineakaa

Takerada u U Pase Mfe u Aôndo La

Takerada u U Pase Mfe u Aôndo La

Ityough 2

Takerada u U Pase Mfe u Aôndo La

1, 2. Er nan ve i gbe u se zua a mtese hen Orgban wase?

KA SHA inja vough u Orgban wase u dooshima una na takerada u kwaghwan man u tesen sha ci u uumace. Man ú lumun wer doo u a na uumace ityesen ga he?

2 Anyom ken ijime hemba er 2,500 nahan, orgen u lu profeti kua or u timen sha akaa a mbayiase yô nger er: “Or u zenden la, mvershigh u iaven i angahar a nan ngu sha ikev i nan ga.” (Yeremia 10:23) Nyian ne, mimi u kwaghôron la hemba ngun ken igbar cii. Ka nahan, or u timen sha akaa a mbayiase William H. McNeill kaa wener: “Ieren i or sha tar ne cii gban kan di mzehemen u akaa a zaniyol man mzughul u igbetar tsô.”

3, 4. (a) Ka inja nena i doo u se nenge sha Bibilo i henene? (b) Ka inja nena se za hemen a mtime u ken Bibilo?

3 Bibilo i iv asaren a ase a mtese u sha kwaghfan cii. Ka mimi, ior kpishi ka i kunda ve iyol zum u ka vea hii nengen ken Bibilo yô. Ka zege takerada, man avegher a i a genegh nga zevela u kaven ga. Kpa aluer i nau ngeren u sha tindi u i nger kwagh u ú er sha u ngohol ma dyako nahan, ú tôô shighe sha u henen un vie vie gaa? Aluer ú nenge wer avegher agen ken ngeren la taver we u kaven yô, akperan nga ga ú ker iwasen hen or u nan lu a mkav sha ambaakaa la yô. Er nan ú nenge sha Bibilo a imba ishimaveren ne ga? (Aerenakaa 17:11) Kwagh ngu inya hemba ma dyako i tôôn. Er se vande henen ken ityough ki ki kar la nahan, mfe u Aôndo una fatyô u van a uma u tsôron.

4 De se nenge sha takerada u u pase mfe u Aôndo ne. Se hii saven a sav kwagh u a lu ken Bibilo yô. Tsô se ôr er i hii ve mba kaven kwagh kpishi ve ne jighjigh er ka Mkaanem ma Aôndo a ne i nger yô.

KWAGH U A LU KEN BIBILO YÔ

5. (a) Kanyi i lu ken Ruamabera u ken zwa Heberu laa? (b) Ruamabera u ken zwa Grika ngu a nyi kimi?

5 Bibilo ngi a ityakerada ker 66 ken avegher ahar, ashighe kpishi mba i yila er Ikuryan i Tse man Ikuryan i He. Ityakerada i Bibilo 39 yange i hemba ngeren i ken zwa Heberu man 27 ken zwa Grika. Ruamabera u ken zwa Heberu, u a hii ken Genese zan zan a ar ken Malaki la, a yisa igbetar kua anyom a hiihii a 3,500 a ashighe a uumace a mbayiase la. Er se lu nengen sha vegher u Bibilo ngun ne, se hen kwagh u m-ertom u Aôndo a Mbaiserael—hii sha mmar u i mar tar ve ken derianyom u sha 16 B.C.E. la je zan zan va ar ken derianyom u sha 5 B.C.E. la. * Ruamabera u ken zwa Grika, u a lu a ityakerada i Mateu zan zan Mpase la, har sha atesen man aeren a Yesu Kristu man mbahenen nav ken derianyom u hiihii C.E. la.

6. Er nan ve i doo u se hen Bibilo jimin ciili?

6 Mbagenev kaa er “Ikuryan i Tse” la ngi sha ci u Mbayuda man “Ikuryan i He” la di ngi sha ci u Mbakristu. Kpa sha kwaghôron u 2 Timoteu 3:16 yô, “Icighanruamabera cii ka Aôndo A ne i nger ye. Ngu a inja.” (Ka se se nger i yier ye.) Sha ci u nahan yô, mhen u Icighanruamabera u sha inja yô ka keng una kua Bibilo jimin cii. Jim je yô, avegher a ahar a Bibilo la u môm suen ugen, nahan ve zua kpiaan sha u duen a jimin itinekwagh.

7. Itinekwagh i Bibilo yô kanyi?

7 Alaghga u vande zan adua anyom kar man u vande ungwan i ôr avur a Bibilo a genegh genger genger. Shin alaghga u ôr avur agenegh iyol you je. Ú vande fan er Bibilo i lu aa kwar môm hii ken Genese zan zan Mpase kpa? Een, itinekwagh i môm iv ken Bibilo cii. Itinekwagh shon kanyi? Ka mtsegha u ian i Aôndo i hemen uumace man m-iv u awashima u sha dooshima la ken Tartor na. Ken hemen, se va nenge er Aôndo una iv awashima ne yô.

8. Kanyi Bibilo i pase sha kwagh u mlu u Aôndo?

8 Seer sha u pasen awashima u Aôndo yô, Bibilo i pase mlu na. Ikav i tesen yô, ken Bibilo se hen ser Aôndo ngu a isharen man shi akaa a se tsough la kwagh gba un shami. (Pasalmi 78:40, 41; Anzaakaa 27:11; Esekiel 33:11) Pasalmi 103:8-14 kaa er Aôndo “mgbough a mhôônom ma zungwen kua mrumun u sha mhôôn, we ishima, erdoo Na ngee wuee.” Eren kwagh a vese sha mhôônom ma zungwen, ‘ka a umbur er se mba vuulevu di tsô’ man se hide shin ú ken ku. (Genese 2:7; 3:19) Ka a tese aeren a kpilighyol tsô! Ka imba Aôndo u ú soo u civir ne gaa?

9. Ka inja nena Bibilo i ne se mnenge u gbar gbar sha atindi a Aôndo, man ka sha nena se zua a mtsera ken imba mfe laa?

9 Bibilo tese se akaa a a Aôndo a soo la waeng. Akaa ne ashighe agen yô ka i lu atindi a wan. Nahan cii kpaa, ashighe kpishi yô, ka a due sha akav a tesen. Aôndo yange na i nger akaaeren a tsuaa a mbayiase a Mbaiserael agen sha ci u iwasen yase. Akaa ne tese kwagh u ka a er zum u ior ka vea yar tom vough sha awashima u Aôndo yô, kua kwaghbo u ka a er shighe u ka vea yem gbenda ve la yô. (1 Utor 5:4; 11:4-6; 2 Kroniku 15:8-15) U ôron akaa a yange er jim la una bende a asema a ase kpee je. Aluer se nôngo u nengen akaa a i nger la ken ashe a asema ase yô, se fatyô u tôôn ser se mba kwagh môm a ior mba yange ve lu ken á jim la. Sha nahan yô, se zua a mtsera hen akav a dedoo la man shi se palegh agber a yange na mgbe hen mba yange ve er akaabo la. Nahan cii kpaa, mpin u hange hange ne gba u a na ikar shami: A er nan ve se fa ser mimi je kwagh u se ôr ken Bibilo la ka hen Aôndo a dughu?

Ú FATYÔ U NAN BIBILO JIGHJIGH KPA?

10. (a) Er nan ve mbagenev ka ve hen er Bibilo i kera gba kwagh ga? (b) Timoteu u sha Uhar 3:16, 17 ôr se er nyi sha kwagh u Bibilo?

10 Alaghga ú kav er ityakerada i nan akaawan kpishi ka i kera lu a iwasen ga ken atô u anyom kpeghee yô. Bibilo di ye? i tsa kpishi, man anyom kar kuma 2,000 er yange i nger mkaanem ma i kera yô. Sha ci u nahan yô mbagenev hen er i kera gba kwagh sha ayange a ase a ainge ne ga. Kpa aluer ka Aôndo a ne i nger Bibilo yô, kwaghwan u i una lu vough hanma shighe cii shin er i tse yum nahan je kpaa. Gba u Icighanruamabera ia lu “a inja sha ityesen man sha mkôôm man sha myange man sha myese u ken perapera kpaa, sha u or u Aôndo nana̱ kuma nana̱ lu a agoyol sha ci u hanma tom u dedoo” yô.—2 Timoteu 3:16, 17.

11-13. Er nan ve se fatyô u kaan ser Bibilo ngi a inja sha ayange a ase nee?

11 Mtime u timen vie vie la pase er akaawan a Bibilo nga a inja nyian vough er yange lu a mi shighe u i hii ngeren a inya la nahan. Ikav i tesen, sha kwagh u mlu u igbetar u or yô, Bibilo tese mkav u a zough vough sha uumace mba sha hanma kov yô. Se fatyô u nengen a kwagh ne heghema ken Ityesen i sha Uwo i Yesu, i a zua a mi ken takerada u Mateu, ityouv 5 zan zan 7 la. Ityesen ne yange i doo or u ngise hemen ior i India kpa a kpe hegen la Mohandas K. Gandhi je yô i kaa er yange ôr a ortom u ken Britain er: “Shighe u tar wou man u wam ua va ijiir i môm sha u eren sha atesen a yange Kristu na ken Ityesen i sha Uwo la yô, hen shighe la se bee a mbamzeiyol, á kera lu mba ityar yase tseegh ga kpa á lu mba tar cii.”

12 Kape i lu je ve atesen a Yesu a kpiligh ior iyol yum ne! Ken Ityesen i sha Uwo la, yange tese se gbenda u zuan a msaanyol u mimi. Yange pase er a hime iyongo yô. Yesu yange na kwaghwan sha er a er msen yô. Yange tesen ken igbar kwagh u a hembe lun mnenge u sha mfe u i doo u a lu a mi sha mbamgbe mba iyolough yô man shi na Tindi u Vesen sha kwagh u ieren i lun a mi hen mbagenev kpaa. Er a kav mbaaduav mba sha anyie man er a zua a mlu u ken hemen u sha mkpeiyol kpaa lu môm ken akaa a a yisa ken ityesen la yô.

13 Ken Ityesen i sha Uwo la man shi ken upeeji nav mbagenev cii kpaa, Bibilo ôr se gbaa gbaa kwagh u se er man kwagh u se nyagh sha u sôron mlu u uuma asev yô. Kwaghwan u i ne ngu a inja je yô na ortesen ugen u kaan er: “Shin er m lu ortesen ken makeranta u vesen man m lu a digrii u hiihii kua u sha uhar shi m ôr ityakerada imôngo sha kwagh u mkpeyol u ken ityou man i sha gbaatom u timen sha mhen u or nahan kpaa, m kav mer kwaghwan u ken Bibilo sha akaa anza er u zuan ivese i vough, u yangen ishesaan i agumaior man u zuan shi lun a azende la a hemba hanmakwagh u m hen shi m ôr ken makeranta u vesen cii.” U seer sha mlu u Bibilo i lu a inja la yô, shi a fatyô u haren sha i kpaa.

NGI VOUGH SHI A FATYÔ U HAREN SHAMI

14. Kanyi i tese er Bibilo ngi vough sha kwagh u mfe u sangen yeke laa?

14 Shin er Bibilo i lu takerada u kwaghfan u sangen yeke ga nahan kpaa, ngi vough sha gbaa u kwaghfan u sangen yeke la. Ikav i tesen yô, sha shighe u ior kpishi yange ve na jighjigh er tar ngu ipe kpiaan la, profeti Yesaia ôr kwagh u ú er ka “kpighikiki” (zwa Heberu, chugh, heen ne a tese ikav i kwagh u “vingir”). (Yesaia 40:22) Mhen u tar u vingir la yange i ngohol un wuee ga zan zan ayange a Yesaia la kar kera anyom udubu kpishi. U seer yô, Yobu 26:7—u i nger un ken anyom a karen hemba 3,000 la—kaa er Aôndo “har tar sha ma kwagh ga.” Ortimen ken Bibilo ugen kaa er: “Er Yobu yange fa mimi, u tomtimen sha akaa a nan iwanger a tese vough, er tar har sha ma kwagh ga ken iamegh la, ka mpin u a lu a ikar heghema ga yô hen mba ve nyiman er Aôndo na mnger u Icighan Ruamabera ga la.”

15. Ka sha nena jighjigh u nan ken Bibilo a taver sha ci u mnger u i nger i laa?

15 Imba iôron i i zou a mi ken Bibilo la kpaa i seer taver jighjigh u nan wase ken icôron takerada ne. Kposo a er ukwaghahii ka ve lu la yô, akaa a i ôr ken Bibilo la a zua sha ior kpôô kpôô kua anyom. (1 Utor 14:25; Yesaia 36:1; Luka 3:1, 2) Shi er mbangeren akaa a mbayiase mba tsuaa mbara yange ve kehe a mbamhembe mba mbahemen vev man ve gema ve yer ahôngor ave kua mbamyina vev nahan kpaa, mbangeren Bibilo yange ve lu a mimi man jighjigh—kua sha kwagh u asorabo ave a vesen je kpaa.—Numeri 20:7-13; 2 Samuel 12:7-14; 24:10.

TAKERADA U AKAA A PROFETI

16. Kanyi i lu ikav i hemban cii i i tese er ka Aôndo a ne i nger Bibilo?

16 M-iv u kwaghôron u profeti na zege ikav i tesen er ka Aôndo a ne i nger Bibilo ye. Bibilo ngi a akaaôron a profeti kpishi a a iv vindi vindi yô. Ka myer ga, uumace di nahan yange ma ve fatyô u eren kwagh ne ga. Tsô, kanyi, i lu ken ijime i akaaôron a profeti nee? Bibilo iyol i i kaa er “mayange ma kwaghôron u profeti due sha awashima u or ga, kpa Icighan Jijingi mgbegha ior man ve ôr kwagh u Aôndo ye,” shin tahav mbu tomov mbu Aôndo. (2 Peteru 1:21) Nenge ase akav agenegh.

17. Ka akaaôron a profeti a hana yange tsengaôron mgbe u Babilon, man angan ne yange iv nena?

17 Mgbe u Babilon. Yesaia man Yeremia cii yange ve tsengaôron mgbe u Babilon sha ikev i Mbamedia man Mbapershia. Kwagh u a due tser tser yô, kwaghôron u profeti u Yesaia sha kwagh ne yange i nger kuma er anyom 200 nahan cii man i mase hemban Babilon ye! Akaa a a dondo heen sha kwaghôron u profeti la i nger ken akaa a mbayiase hegen: m-uma u Ifi u Uferati sha u goom a mngerem nam yemen a mi hen kungwa u i er i ver a ver la (Yesaia 44:27; Yeremia 50:38); mweikoga sha kwagh u mkor hen ihindagar i ifi u Babilon la (Yesaia 45:1); man mhembe u sha ikev i orhemen u i yilan er Shirushi la.—Yesaia 44:28.

18. Kwaghôron u profeti u ken Bibilo yange iv nena ken m-mough man mgbe u “tor u Grika” laa?

18 M-mough man mgbe u “tor u Grika.” Ken mpase u sha mnenge, Daniel nenge a kpev ta sha nomiyôngo, sombo akor a na ahar la. Tsô, zegekor u kpev la tôndo, man sha ityough ki korough kura akor agen anyiin gema due. (Daniel 8:1-8) Hen Daniel yô yange i pase er: “Nomiyôngo u u nenge un a akor ahar la, ka utor mba Media man Pershia je la. Man kpev u gban ilyev la ka tor u Grika je la; zegekor u a lu sha kungwa na la ka tor u hiihii je la. Man er ku tende, man anyiin a gem a mende sha ityough ki ku la, ka ityartor inyiin ia mough ken ikurior la, kpa ia kera lu a agee na ga.” (Daniel 8:20-22) Sha mimi vough er kwaghôron u profeti ne kaa nahan, uderimbaanyomov mba karen er uhar nahan yô, “tor u Grika,” Alekesander u Tamen la, hemba Tartor u akor ahar u Mbamedia man Mbapershia la. Alekesander kpe ken inyom i 323 B.C.E. man kurutya nav unyiin kar tema sha ityough nagh. Nahan cii kpaa, mô ken ityartor igen ne zulum sha tahav mbu tartor u Alekesander la ga.

19. Ka akaaôron a profeti a nyi yange iv ken Yesu Kristu?

19 Uma u Yesu Kristu. Ruamabera u ken zwa Heberu ngu a akaaôron a profeti kpishi a yange iv sha mmar, tom, ku, man mnder u shin ku u Yesu yô. Ikav i tesen yô, anyom hemba er 700 nahan ken hemen, Mika tsengaôron er a mar Mesiya, shin Kristu, ken Betelehem. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Orgen u lu sha ayange a Mika yô Yesaia tsengaôron er á gbidye Mesiya shi á ta un azer sha ishi. (Yesaia 50:6; Mateu 26:67) Anyom 500 ken hemen, Sekaria na kwaghôron u profeti er a tee Mesiya sha agbenger a azurfa 30. (Sekaria 11:12; Mateu 26:15) Anyom hemba er dubu nahan cii man shighe la, Davidi pase akaa a sha ku u Yesu Mesiya la. (Pasalmi 22:7, 8, 18; Mateu 27:35, 39-43) Man shi uderimbaanyomov utaan ken hemen, kwaghôron u profeti u Daniel pase shighe u Mesiya una ande kua iaven i tom na man shighe u ku na kpaa. (Daniel 9:24-27) Ngun ka di u saven a sav akaaôron a profeti a a iv sha Yesu Kristu tsô. Ú zua a mtsera aluer u ôr kwagh na u seer ken hemen yô.

20. Ngeren u Bibilo u vough u akaaôron a profeti a a iv la doo u una na se jighjigh u nan u nyi?

20 Akaaôron a profeti a ken Bibilo sha ashighe a karen la kpishi vande ivin kera. ‘Kpa,’ alaghga ú pine nahan wer, ‘kwagh ne bende a uma wam nena?’ Ka shami, aluer or nan ôrou kwagh u mimi anyom kpishi nahan, ú gba hiin u nyiman nan kpoo tsô zum u nan ôrou kwagh uhe yôô? Ei! Aôndo ôr mimi ken Bibilo jimin cii. Doo u ú na jighjigh ken ityendezwa i Bibilo, inja er kwaghôron u profeti sha kwagh u mve u paradiso u shin tar la gaa? Mimi je, se fatyô u lun a jighjigh u nan er Paulu, môm ken mbadondon mba Yesu ken derianyom u hiihii la yange lu a min, un u yange nger er ‘Aôndo eren aie ga’ la nahan. (Titu 1:2) Bee heela kera yô, shighe u se ôr Icighanruamabera man se yar tom a kwaghwan u i yô, se mba tesen kwaghfan u uumace vea fatyô u van a mi sha tseeneke ve ga yô, sha ci u ka Bibilo i lu takerada u u pase mfe u Aôndo u una va a uma u tsôron la ye.

‘LU A ISHAREN’ SHA MFE U AÔNDO

21. Kanyi i doo u ú er aluer akaa agenegh a u hen ken Bibilo la kundau iyol yôô?

21 Er ú lu henen Bibilo la, ka keng ú hen akaa a aa kaha kposo a kwagh u i vande tesen we kera yô. Alaghga je yô ú kav wer uiniongo mba kwaghaôndo mbagen mba ve doou yum la ve doo Aôndo ishima ga. Ú hen er Aôndo a lu a atindi a na a kwagh u shami man u shami ga a a tav a hembe kwagh u i fe ken tar u ijimbagh ne yô. Kwagh ne alaghga una kundau iyol sha hiihii la. Kpa wa ishima! Time ken Icighanruamabera vie vie sha u zuan a mfe u Aôndo. Tôô ken ishima you wer kwaghwan u Bibilo la alaghga una na a gba u ú kôôm mhen wou kua aeren a ou kpaa.

22. Ka sha ci u nyi ú lu henen Bibilo, man ú fatyô u wasen mbagenev kpaa u kaven kwagh ne nena?

22 Alaghga akar a ou kua anmgbianev ou kpa vea lumun a mhen wou u Bibilo la ga, kpa Yesu yange kaa er: “Nahan hanma or u nana pasen Mo sha ishigh ki iorough yô, ka nan je Me pase nan sha ishigh ki Terem u A lu Sha kpaa ye. Kpa hanma or u nana nyiman Mo sha ishigh ki iorough yô, ka di nan je Me nyiman nan sha ishigh ki Terem u A lu Sha kpaa ye.” (Mateu 10:32, 33) Mbagenev alaghga vea lu a mciem iyol er ú va nyôr iyol ken ma mcivir u imegh shin ú va hingir or u meer ishima. Nahan cii kpaa, sha kpôô yô, ú ngu nôngon di tsô wer ú zua a kwaghfan u vough u hen Aôndo man u mimi na la. (1 Timoteu 2:3, 4) Sha u wasen mbagenev u ve̱ kav kwagh ne yô, de norom ikaa ga, de gbe anyiman kpaa ga, zum u ú lu lamen a ve sha kwagh u ú lu henen la. (Mbafilipi 4:5) Umbur wer mbakpishiv ka i urugh ve kpa i “kera lu sha kwaghôron kpee ga” zum u ka vea nenge a ikav i tesen er mfe u ken Bibilo wasen ior sha mimi je yô.—1 Peteru 3:1, 2.

23. Ú ‘lu a isharen’ sha mfe u Aôndo nena?

23 Bibilo i na se ishimataver er: “Man atumba a man a mimi a sha kwaghôron u Aôndo la a̱ sar ne tsung er anikundanev mba forototo nahan.” (1 Peteru 2:2) Wanikundan ka nan har sha kwaghyan u ngô u nan la man ka nan kumbur er saa i na nan á keng. Sha gbenda shon môm, se kpa se har sha mfe u hen Aôndo la. ‘Lu a isharen’ sha Mkaanem nam sha u zan hemen a kwaghhenen wou. Jim yô, i lu ishimaveren you u ôron Bibilo hanma iyange. (Pasalmi 1:1-3) Kwagh ne una vau a averen a vesen, sha ci u Pasalmi 19:11 kaa sha kwagh u atindi a Aôndo er: “U wan a iko yô, ka zegeinjar.”

[Footnotes]

^ Ikyum. 5 B.C.E. yô inja na er “cii man Shighe Wase ne ye,” ngun hemba ngun vough a B.C. (“cii man Kristu”). C.E. ikav na ka “Shighe u Ainge,” ashighe agen ka i yila er A.D., sha ityough ki anno Domini, inja na yô “ken inyom i Ter wase.”

KAR MFE WOU

Ka sha nyi igbenda nahan Bibilo i lu er ma takerada ugen ga?

Ka sha ci u nyi ú fatyô u nan Bibilo jighjighi?

Kanyi i teseu er Bibilo ka Mkaanem ma Aôndo a ne i nger yôô?

[Mbampin Mba Ngeren u Henen]

[Ngeren u kiriki u a lu sha peeji 14 la]

YAR TOM A BIBILO YOU DEDOO

U fan Bibilo tsembelee la gba u á lu kwagh u taver ga. Yar tom a mver u atôakaa a i la sha u henen mver u ityakerada i Bibilo sha adondo adondo man hen ape í lu la kpaa.

Ityakerada i Bibilo ngi a ityouv man avur sha u a lu ican u nengen a mi ga yô. Yange i va a mpav u ityouv la ken derianyom u sha 13 la, man ka inja er orgberen ityakerada u ken France ken derianyom u sha 16 la yange pav Ruamabera ú ken zwa Grika la ken avur a na er a lu hegen nahan la. Jimin Bibilo i hiihii i yange i lu a unamba mba ityouv man avur yô lu mgber u ken zwa French, u yange i nger ken inyom i 1553 la.

Shighe u i nger icighanruamabera ken takerada ne yô, namba u hiihii la tese ityough man u a dondo la tese ivur la. Ikav i tesen yô, ngeren u “Anzaakaa 2:5” la inja na yô ka takerada u Anzaakaa, ityough 2, ivur i sha 5. Sha u bughun nengen icighanruamabera u i nger la yô, ica a gba ga tsô a hoghol we u zuan a avur a Bibilo.

Gbenda u hemban cii u hoghol a Bibilo yô ka u ôron i hanma iyange. Sha hiihii la yô, kwagh ne a lu inja er ka kwagh u taver nahan. Kpa aluer ú ôr di ityouv itiar zan zan itian tseegh ken iyange tsô kpaa, sha er ilihen ve i lu la, ú bee u ôron Bibilo jimin cii ken inyom môm. Er nan ú hii nyian je ga?

[Ngeren u kiriki u a lu sha peeji 19 la]

BIBILO—TAKERADA U LUN TSEER TSEER

• Bibilo ka “Aôndo A ne i nger ye.” (2 Timoteu 3:16) Shin er i lu ior yange ve nger mkaanem mara nahan kpaa, ka Aôndo yange na ve mbamhen mbara ye, nahan yô Bibilo ka “kwaghôron u Aôndo.”—1 Mbatesalonika 2:13.

• Yange i nger Bibilo ken atô u uderimbaanyomov 16, sha ikev i iorov 40 mba ken ajiir kposo kposo. Nahan cii kpaa, jimin kwagh la ngu kwagh môm hii ken mhii zan zan za ar ken mkur.

• Bibilo i war anyiman a sha ipila hemba hanma takerada ugen cii. Hen shighe u Ikyov i hen Atô la, i nande mbakpishiv sha kon sha ci u ve lu a Icighanruamabera yum.

• Bibilo ka takerada u i hembe teen sha tar jimin cii yô. I gema i, jimin cii shin vegher na, ken ijô hemba 2,000. I gber i ukôpi ubiliôn imôngo, man taver u zuan a ma ijiir sha tar i kôpi u i a lu ga yô.

• Vegher u Bibilo u a hembe tsan cii la a tsa hii ken derianyom u sha 16 B.C.E la je. Ngun lu cii man m-ande u Rig-Veda u Mbahindu (ken 1300 B.C.E), shin “Tihi u Akese Atar” u Mbabuda (derianyom u sha utaan B.C.E.), shin Koran u Islam (derianyom u sha utaankaruhar C.E.), kua shi Nihongi u Mbashinto la (720 C.E.).