Uma u Kpen Ga—Mhii u Ityesen La

“Ma itinekwagh igen môm i i har sha mlu u uma u or cinge nan ken ishima imba e̱r kwagh u mlu u nan shin ku la a cinge nan nahan ga.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Yange Socrates man Plato ve va a mhen u uma kpen ga la nena?

IWA ortesen u fan takerada ugen u anyom 70 kwagh iyol ér ngu tesen mbayev mbakiriki dang shi ngu hôngor asema ve a ùyé la sha ityesen na. Shin e̱r á vande nan atôakyaa wanger wanger sha u paan iyol na zum u i lu ôron un ijir la nahan kpa, orjir u lu̱ a mimi ga la na un ibo nahan a na zwa ér i séndé un. Ka masen shin mbaahwa kpuaa u á wua un yô, tse tica ne na mbayev makeranta mbà ve kase un ve ningir la atôakyaa kpishi u tesen ér uma kpen ga shi ku ka kwagh u á cia ga.

² Or shon u i na un ibo ne ka ma orgen ga ka Socrates, orfankwagh tsor tsor u zan iti u lu̱ ken Grika ken derianyom u sha utaan C.S.W. la. * Wanye makeranta na Plato lu̱ nger akaa ne cii ken ngeren mba i yer ér Apology kua Phaedo la. I kaa ér ka Socrates man Plato yange ve lu̱ ken mba hiihii mba ve due a mhen ér uma kpen ga la ye. Kpa lu̱ ve ve hii van a ityesen la ga.

³ E̱r se va nenge nahan, ityesen i uma kpen ga la wa amise yem ca ca za ar sha ashighe a ken ijime la je. Nahan cii kpa, Socrates man Plato yange ve kôngor mhen la ve gema un hingir ityesen i mbafankwagh tsúrá, nahan ve na i hingir kwagh u saren mba bughun ashe mba sha shighe ve la kua mba sha ashighe a ken hemen kpaa.

Hii sha Pythagoras Yem sha Ágúngú á Àhòr-Á-Hor

4. Cii man Socrates yô, ka mbamhen mba nyi yange Mbagrika lu̱ a mi sha kwagh u tar ú Àlúgbeme?

⁴ Mbagrika mba ve lu̱ cii man Socrates kua Plato la kpaa yange ve na jighjigh ér uma ka a lu her shin ku. Pythagoras, Orgrika u fan ayenge u ngise za iti ken derianyom u sha ataratar C.S.W. la, yange kaa ér uma kpen ga shi mlu na una fatyô u geman. Cii man iaven na la yô, Thales u ken Milete, u í hen ér yange lu Orgrika u hiin lun a kwaghfan u tsor tsor tsuaa tsuaa la, hen ér uma u kpen ga ngu ken ior, shin ishôso, shin imendenev tseegh ga, kpa ngu ken mbaanagh amba e̱r umagnet mba kôron iyôgh a mi nahan kpaa, sha ci u vea fatyô u úrúgh iyôgh. Mbagrika mba tsuaa mbara yange ve sèngè ér yange í per ifi u Styx a mbakpenev shin tso í yem a ve shin haregh u shin atô u nyaagh hííníí ape ve yilan ér tar u mbakuv la. Shin ijiir shon la, mbaajiriv ve ôr uuma mbara ijir nahan ve gbihi ve ken gaadi u ican u lun a girgar u taven géng, shin ve ver ve ken ijiir i mkpeyol i i yer ér Elysium la.

5, 6. Mbapershia yange ve nenge uma nena?

⁵ Ken tar ú Iran, shin Pershia, vegher u sha ityoughkitaregh la, profeti ugen va due ken derianyom u sha utaankaruhar C.S.W. la i yilan un ér Zoroaster. Yange va aa gbenda u mcivir ugen u i va hingir u yilan ér mcivir u mba Zoroaster la. Ngun lu̱ kwaghaôndo u Tartor u Pershia, u tahav nav tsér tar cica cii man Grika mase hingir tahav mbu taregh mbu vesen la. Ruamabera u Zoroaster la kaa ér: “Ka  ken Mtsôr man uma u Orperapera una lu ken Iember gbem ye, kpa uma u Oraie yô una lu ken ican kpee. Shi ka Atindi a Ahura Mazda [inja na yô, “aôndo u lun a kwaghfan”] a tsegh sha ikyev i tahav Nav mbu hemban je la.”

⁶ Ityesen i uma kpen ga la yange í lu̱ vegher u kwaghaôndo u ken tar ú Iran cii man shighe u Zoroaster la ye. U tesen ikyav yô, ijô i ken tar ú Iran í tsuaa la yange í wa ikyo sha uuma mba ior mba ve kpe la sha u nan ve kwaghyan man akondo a zeren sha u a̱ lú ve a iwasen shin tar ú mbakpenev yô.

7, 8. Kanyi jighjigh u nan yange Mbaigipiti lu̱ a mi sha kwagh u uma waren ku u iyolough laa?

⁷ U nan uma u shin ku jighjigh la lu̱ kwagh u vesen ken kwaghaôndo u Mbaigipiti. Mbaigipiti yange ve tese ér Osiris, aôndo u tamen u mbakpenev la una ôr uma u orkpen ijir. U tesen ikyav yô, ngeren u sha papiru u i senge ér yange i nger ken derianyom u sha 14 C.S.W. la tèsè Anubis, aôndo u mbakpenev la, ngu hemen uma u orngeren Hunefer zan a na sha ishigh ki Osiris. I penda ishima i orngeren la sha iyôgh ki karen myohom, ishima la tile sha ityough ki imoshima na, i kàr i vea ngúr u kwaseaôndo u̱ lun a mimi man jighjigh á shindi sha ityou la. Thoth, aôndo ugenegh di, ngu ngeren kwagh u á dugh ken ikyaren shon la. E̱r ishima i Hunefer i yoho yum sha ci u iboo ga yô, myohom ma i yina sha ma ngúr la, nahan i na Hunefer ian ér a̱ nyôr a̱ za hen ishigh ki Osiris a̱ za ngohor mtsôr. Papiru la shì tèsè ngôjôv ugen tile hen kpe u iyôgh ki karen kwagh la, a wa iyol a kegh a kegh u una ya orkpen la aluer ishima i nan i gba ikyaren la yô. Mbaigipiti shi yange ve íshí mbakpenev vev icigh ki yàngén mhee shi ve koso ikyom i farao vev ken ágúngú ve á àhòr-á-hor a doon nengen la, gadia ve hen ér mwar u uma hàr sha mkor u kuran ikyom la.

⁸ Nahan, ityar kpishi í yange ibughashe nyôr a í tsuaa yô ve lu̱ a ityesen ne inja i môm—ityesen i uma kpen ga la. Yange ve zua a ityesen ne hen ijiir i mômôô?

Ijiir i Mhii

9. Ka hanma kwaghaôndo yange dumbur ken tar u Igipiti, man Pershia, kua Grika mba tsuaa mbara?

⁹ Takerada u i yer ér The Religion of Babylonia and Assyria la kaa ér: “Ken tar u tsuaa la yô, kwaghaôndo u Babilon peregh a̱r ken Igipiti, Pershia, man Grika kpaa.” Takerada ne za hemen pase ér: “E̱r yange Igipiti man Babilonia ve zua tsuaa je, sha er ikpande i El-Amarna í pase nahan yô, yange aan lu̱ kpishi a tesen mbamhen man aeren a ior i Babilon ken mbamcivir mba imegh mba Igipiti la. Ken Pershia kpaa, mcivir u imegh u Mithra la tèsè mnongo u i nungwa akaa a ken Babilon shami la gbar gbar . . . Mbafantakerada lumun a mnongo u i nungwa atesen a tsombor u Shem sha ukwaghhir mba ken Grika u tsuaa la man ken mbamcivir mba imegh mba Mbagrika hegen je yô, ka u á kera wa zwa shami kpee ga. Atesen a tsombor u Shem ne kpishi kpishi due ken Babilon.” *

10, 11. Ior i Babilon yange ve nenge uma u shin ku nena?

¹⁰ Kpa mnenge u ior i Babilon vé lú a mi sha kwagh u ka a er shin ku la kàhà kposo á u Mbaigipiti, Mbapershia, man Mbagrika ga zee? Tôô kwaghalôm u Babilon u i yer ér Epic of Gilgamesh la a̱ lú ikyav i tesen. Mciem ta Gilgamesh, nom-or u beenyol u ken kwaghalôm la iyol ér un sôôn kpen, nahan á mough a gba keren mtsôr kpa a zua a mi ga. Iniunkwase igen i teen msôron wa un kwagh ér a̱ ya tar yange una kpe, sha ci u una fatyô u zuan a uma u gbem sha won u á lu keren la ga. Loho u kwaghhir  la jim yô ér ku ka kwagh u bunden mayange ga shi ishimaverenkeghen i mtsôr la ka mnyamciem tsô. Nahan kwagh ne tèsè ér ior i Babilon yange ve na jighjigh a kwagh u tar ú Àlúgbem la gaa?

¹¹ Ikpurorfantakerada Morris Jastrow, u kiriki, u ken Yunivasiti i Pennsylvania, U.S.A., yange nger ér: “Mayange ior mba [ken Babilon] shin mbahemenev mba kwaghaôndo vev kpaa yange ve hen ér uma u á lu la una tsa a tim vindi vindi je ga. [Sha mnenge ve yô] ku lu̱ di mkàr u karen yemen ken inja uma igen tsô, man mtón u tunan mtsôr la ka di u kaan var var tsô ér mayange or a fatyô u wárén mgem u ku ka u va a mi la ga tsô.” Een, ior i Babilon kpaa yange ve na jighjigh ér uma ze hemen sha ma inja mlu i gen shin ku. Yange ve tèse kwagh ne sha u ìín mbakpenev a akaa agenegh sha er vea kuren ugbayol a mi shin tar ú Àlúgbem yô.

12-14. (a) Yange Mngerem ma deemee ma karen kera yô, ityesen i uma kpen ga la hii hana? (b) Yange ityesen shon samber sha tar cii nena?

¹² Wanger, ityesen i uma kpen ga la hide ke’ jime hííníí je za ar sha shighe u Babilon u tsuaa la. Sha kwaghôron u Bibilo, takerada ú u lu a shiada u akaa a mbayiase a vough la yô, gar u Babel, shin Babilon la, lu̱ Nimrodi, wan u Noa u kov u sha utar la tím un ye. * Yange Mngerem ma deemee ma má tser tar cii sha ayange a Noa la ma kàrén kera yô, zwa lu̱ môm kua kwaghaôndo kpaa môm. E̱r Nimrodi tím gar la shi maa gôgô iyou her kpaa yô, lu̱ mhii je hii kwaghaôndo ugen la. Ngeren u Bibilo tese ér yange mbá nzughul ijô i ior ken Babel yô, mbà ve lu̱ maan gôgô iyou la ve sambe ve yem ajiir wue wue ve za gba ityô he, man ve yem a kwaghaôndo ve kpaa. (Genese 10:6-10; 11:4-9) Sha nahan yô atesen a kwaghaôndo a ken Babilon samber sha tar cica cii.

¹³ Kwaghôron u uter kaa ér Nimrodi yange kpe ku swendegh. Ka keng yange kpen kera yô sàr ior i Babilon u nan un icivir sha er i lu̱ un tím, màà, shi lu̱ tor u hiihii u gar ve la yô. E̱r i tôô ér ka aôndo u i yer ér Marduk (Merodaki) la yange tím gar u Babilon yô, mbafantakerada mbagenev due a mhen ér Marduk ka Nimrodi u yange í gèmà un hingir kwagh u civir la. Aluer kwagh ne ka nahan yô, ka keng mhen u i hen ér or ngu a uma u ka á war ku la yange lu sha shighe u ku u Nimrodi la. A̱ lu̱ nan nan je kpaa, ngeren u akaa a mbayiase pàsè ér yange Mngerem ma deemee ma karen kera yô, ijiir i mhii u ityesen i uma kpen ga la lu̱ Babel, shin Babilon.

¹⁴ Nahan kpa, ityesen shon yange i va hingir kwagh u vesen ken ukwaghaôndo mba sha shighe wase ne nena? Vegher u a dondo ne una time sha mnyer u ityesen ne ken ukwaghaôndo mba sha Ityoughkitaregh.

[Ngeren mba shin kpe]

[Mbampin Mba Ngeren u Henen]

[Ufoto mba sha peeji 6 la]

Mnenge u Mbaigipiti ve nenge uuma mba shin tar u shin gema la

[Foto u sha peeji 7 la]

Socrates yange nyiman ér uma kpen mayange ga