Ijiir I Hemban I Zuan A Kwaghfan u Mimi
Vegher U Sha 3
Ijiir I Hemban I Zuan A Kwaghfan u Mimi
1, 2. Ka sha ci u nyi i doo u se time ken Bibilo?
1 Bibilo ngi a ngeren u kwaghfan u hemban la kpa? I̱a fatyô u nan se uikyar mba mimi sha mbampin mba injaav sha kwagh u awashima u uma kpa?
2 Mimi je Bibilo i kuma i timen keregh. Ityôkyaa i hiihii yô ka takerada u hemban cii, ngi kposo a ityakerada i genegh cii. Hen ase sha atôakaa ne.
Takerada ú u Hembetsan, ú i Hembe Samber a ú Yô
3, 4. Bibilo ngi anyom ame?
3 Bibilo ka takerada u yange i nger ú u hembetsan sha won cii yô, avegher a i̱ a genegh yô yange i mágh á anyom kar hegen er 3,500 nahan. I̱ hembatsan a hanma takerada u genegh u i tôôn er ngu icighan yô je kuma uderimbaanyomov imôngo. Yange i nger ityakerada i hiihii i 66 la anyom kar kuma dubu môm cii i mase maren Buda man Kônfushian ye, shi anyom kar kuma dubu uhar cii i mase maren Muhamadu ye.
4 Akaa aa i vande ngeren ken Bibilo la cii yem za tagher sha kwagh u mhii u tsombor u or-umace shi i̱ pase er i hii man se va lu shin tar ne yô. I̱ pase se kwagh u yange vande lun cii man i mase gban uumace kpaa, shi i̱ na se atôakaa sha kwagh u igbetar cii.
5. Ityakerada i Bibilo i yange i nger sha ave la ngi heregh kuma ukôpi ume, aluer i kar sha ityakerada i taregh yô?
5 Ityakerada i genegh i sha kwagh u kwaghaôndo, man i i nger sha kwagh u kwaghaôndo ga kpaa, ukôpi vev mba tsev mba yange i nger sha ave mbara ve kera shi heregh vese iyenge ga. Ukôpi mba Bibilo mba yange i nger sha ave mbara kua avegher a genegh ken zwa Heberu man Grika cii ve shi heregh kuma iyenge 11,000, ukôpi mbagenev yô hemba mban ikyua a shighe u yange i nger i̱ jim jim la. Er yange ior ker igbinda i kpilighyol sha u timin Bibilo vindi vindi nahan kpaa ityakerada ne nôngo war.
6. I samber a Bibilo sha won wuee nena?
6 Shi, Bibilo i hemba samber a hanma takerada sha won cii. Í samber a Bibilo kuma iyenge er biliôn utar nahan shin avegher a i̱ kuma er ken ijô dubu uhar nahan. I ôr er ior mba ve lu shin tar cii yô iorov 98 sha ityough ki deri mba a Bibilo ken zwa ve. Takerada u genegh va ikyua sha msamber ne ga.
7. Sha mlu u vough u Bibilo yô se kaa ser nyi?
7 U seer shami yô, takerada u tse môm u á kar u sha Bibilo sha mlu u vough yô ngú ga. Mbatôvonkwaghfan, mbafanakaa a mbayiase, mbadughunakaa shin inya, mbahenen akaa a taregh, mbatôvonijô i lamen, man mbagenev kpaa mba̱ tôvon shi lumun a akaaôron a Bibilo.
Kwaghtôvon u Vough
8. Bibilo ngi vough sha akaa a kwaghfan u sangen yeke la nena?
8 Ikyav i tesen yô, er yange i nger Bibilo ér i̱ lu takerada u tôvon kwaghfan ga nahan kpaa, i̱ lumun a kwaghfan u sangen yeke u mimi la zum u kwaghôron u i̱ ka una bende sha akaa a tôvon-a-tôv yô. Kpa ityakerada i tse i genegh i i hen er ka uicighan nav la i iv a akaaôron a mimi ga, akaa a a lu vough ga yô, kua mbaaie mba eren kpôô kpôô. Ver ase ikyav sha atôakaa anyiin ken akav kpishi u tesen er kwaghôron u Bibilo ngu a zua vough a kwaghfan u tôvon akaa la:
9, 10. Sha u Bibilo yange ma i dondo kwaghôron u doon ungwan u sha kwaghfan u tôvon sha akaa u mimi ga u sha shighe u i lu ngeren i̱ ave la yô, yange i̱ kaa er ka nyi i kôr tara?
9 Er i hambe tar ken iamegh yô. Ken ashighe a tsuaa a yange i lu ngeren Bibilo zan a mi ave la, yange mbamhen lu wuewue sha kwagh u mhambe u tar ken iamegh ne. Yange mbagenev na jighjigh er tar penda ityô sha unortar unyiin mba ve til sha jime i zege kurugh u shin mnger yô. Aristôtel, un u lu orfankwagh u ken Grika shi lu ortôvonkwaghfan u ken derianyom u sha unyiin B.C.E. la, yange tese er tar ua fatyô u gban hamben ken iamegh nahan tsô ga. Kpa, yange de tese er akum a sha cii kohol zua sha taregh ku taver, ku a fatyô u nengen ku tsula yô, man hanmô ve zer ityô sha ugenegh. Kwaghhenen ne tese er tar zer ityô hen atô, nahan akaa a genegh la gema kôr asan a genegh tile a mi.
10 Nahan cii kpaa, u Bibilo ma i dondo kwaghôron u doon ungwan, u a zough sha kwaghfan u tôvon sha akaa u mimi ga hen shighe u i lu ngeren i̱ zan a mi ave la yô, (ken inyom i 1473 B.C.E.) la i̱ kaa er: “ [Aôndo] har tar sha ma kwagh ga.” (Yobu 26:7) Ken zwa Heberu yô, itikwagh i i til sha “kwagh ga” la inja na er “kwagh môm ga,” man ka heen tseegh Bibilo i kaa kwagh ne ye. Kwaghôron u i̱ u a tese er tar cii ngu ken atô u iamegh la mbafantakerada kav ér lu kwagh u tseer tseer kpishi hen shighe la. Theological Wordbook of the Old Testament kaa er: “Yobu 26:7 ne pase kwagh u tar ú yange i fa ú hen shighe la la er ú lu̱ ken iamegh, sha u tesen er ken hemen yô mzehemen u kwaghfan una va zua a mi nahan.”
11, 12. Ka hanma shighe yange uumace ve va zua a mkav sha mimi u kwaghôron u ken Yobu 26:7 laa?
11 Kwaghôron u Bibilo i kaa vough ne lu tamen a Aristôtel hemba anyom 1,100. Nahan cii kpaa, ior mbá tesen er kwaghtesen u Aristôtel la ka u mimi shin er á kpe anyom á kar i kom 2,000 nahan kpaa! U masen yô, ken inyom i 1687 C.E. la, Orvesen Isaac Newton gber ken takerada na er ka tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa la mbu til a tar ijiir i môm ye vough er akum a sha a genegh nahan. Kpa kwaghôron u Bibilo i pase gbaagbaa er i har tar sha “ma kwagh ga” ne shi kpeghee u lun anyom 3,200 ken jime.
12 Een, kwaghôron u Bibilo i vandekaan vough er tar penda ityô sha ma kwagh ga ne shi kpeghee u lun anyom 3,500, ka kwaghôron u vough u a zough sha mimi u i sember zuan a mi sha atindi a tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa man zende ve cii yô. “Er yange i hii man Yobu fa mimi la,” kape orfantakerada u genegh nger la, “ka kwagh u mbanyiman tahav mbu i ne i nger Icighan Ruamabera ne vea fatyô u tan iwanger shami ga yô.”
13. Ken uderimbaanyomov mba ve kar la yange ior hen er tar ngu nena, kpa kanyi i gem mbamhen veve?
13 Mluyol u tar. The Encyclopedia Americana nger er: “Tsuaa la ior hen er tar wase ne ngu vaanaan, ngu ijiir môm hen atô u tar. . . . Mhen u kaan er tar ngu gbilititi la yange i lumun a mi wuee ga zan zan shighe u Mzehemen u akaa hii.” Ken ashighe a ken jime la mbazendev mba shin mnger mbagenev yange ve cian er alaghga vea za hungwa kera sha ikighir i tar shon u lun vaanaan la. Kpa ior mba va hiin u eren tom a kwaghtesenahongo man akaa a genegh yô zende u shin mnger ú yemen ca la ú kera lu kwagh u cian ga. “Ijende i za tôvonakaa ne,” takerada u pasen inja i akaa la pase er, “tar ngu gbilititi, ngu vaanaan er ior kpishi ve vande nan jighjigh la nahan ga.”
14. Bibilo yange i pase er tar ngu nena, man ka hanma shighe?
14 Nahan cii kpaa, cii man ior hii ijende i za tôvonakaa la, anyom kar ken ijime kuma er 2,700 nahan, Bibilo i̱ kaa er: “Ka Un u A undu kpighikiki u tar shin, A tema sha la.” (Yesaia 40:22) Itikwagh i ken zwa Heberu i i gem heen er “kpighikiki” ne shi inja na er “gbilititi,” er ityakerada i genegh kpaa i pase nahan. Nahan yô, mbamgem mba Bibilo mbagenev kaa er, “tar u gbilititi” (Douay Version) man “tar u lun vingir.”—Moffatt.
15. Ka sha ci u nyi yange Bibilo i dondo kwaghfan u sangen yeke u lu u mimi ga la sha kwagh u tar ga?
15 Nahan, kwaghfan u tôvon sha akaa u a lu u mimi ga u hen ayange la u kaan er tar penda ityô sha kwagh man mlu u tar kpaa la, Bibilo i kera dondo ga. Ityôkyaa yô ka í ne: Or u á ne i nger Bibilo la ka Or la á maa tar ye. Ka un yange gba tar ye, nahan ka un una fa kwagh u tar u pende ityô shami la ye kua mluyol u ú. Nahan yô, zum u yange na i nger Bibilo la, yange nenge er ma kwaghfan u tôvon sha akaa u mimi ga môm nyôôso keregh ga, aluer yange ior vea na jighjigh kimi nan nan kpaa.
16. Mlú u akaauma la zua vough a kwaghôron u Bibilo nena?
16 M-er u akaauma. “TER Aôndo maa or sha vuulevu u inyaagh,” kape Genese 2:7 a kaa la. The World Book Encyclopedia kaa er: “Ankaam ma ve lu ve uma a lu ken akaauma la cii shi mba ken akaa aa a lu a uma ga la kpaa.” Sha nahan yô ankaam ma ve wasen mlu u akaauma mbara cii, i wa or kpa keregh, á zua a ve shin tar. Nahan kwaghôron u Bibilo zua vough u a tese akaa a yange Aôndo tôô ve gba uumace kua akaauma a genegh la.
17. Mimi u sha kwagh u mve u akaauma la kanyi?
17 ‘Sha anza ve.’ Bibilo i kaa er yange Aôndo gba mba hiihii mbara shi ka ken a ve kpaa ior cii ve dugh ye. (Genese 1:26-28; 3:20) Shi i̱ kaa er akaauma a genegh kpaa, anza er ishu, inyon, kua ishôso i genegh i amben ônov, ve er nahan, ve cii i gba ve ‘sha anza ve.’ (Genese 1:11, 12, 21, 24, 25) Ka kwagh u mbatôvonkwaghfan ve zough a mi sha mgbe u akaa je ne, ér hanma kwagh u uma cii due ken tsombor u mbamaren nav sha inja na. Kwagh u lun kposo sha kwagh ne ngu ga. Sha kwagh ne yô orhenen sha mlu u akaa Raymo na kwaghôron er: “Uma eren uma; ken ankaam ma wasen uma cii kape ka i lu je la. Kpa yange kwagh u lun uma ga er uma nena? Kwagh ne ka môm ken mbampin mba hembankehen mba i lu a fatyô u nan ikyar shami ga yô ken tom u henen kwagh u akaauma cii, man mbahenen kwagh u akaauma cii vea fatyô u ôron kwagh u injaa ga saa u keren ahaba. Kpa sha iaven i genegh yô kwagh u a lu a uma ga la yange nôngo sôr iyolna ver hingir sha gbenda u uma. . . . Alaghga tsô orngeren Genese la yange kaa vough.”
Akaaôron a Mbayiase a Vough
18. Orfanatindi u genegh kaa er nyi sha kwagh u mlu u vough u akaaôron a Bibilo?
18 Bibilo ngi a akaaôron a hembanlun vough a hanma takerada cii sha akaa a mbayiase. Takerada u i yer er A Lawyer Examines the Bible la ú ôr kwagh sha mlu u vough u i̱ sha akaa a mbayiase er: “Shin er mbangeren kwagh sha aeren a tesen ishoon, akaaôron a mbayiase man shiada u aiegh ka ve nôngo u ngeren akaa la tesen ijiir i caa i akaa la yange er ngise ngise man shighe u a̱ hen a hen nahan, ka i kera lu sha atindi a se mbafanatindi se fe zamber u doon la ga, er ka se kaa ser ‘saa a pase shighe man ijiir’ la nahan, akaaôron a Bibilo ka a tese se iyange man ijiir i akaa la yange er cica cii vough.”
19. Ngeren u genegh na kwaghôron sha akaa a mbayiase a Bibilo i nger vie vie la nena?
19 The New Bible Dictionary kaa er: “ [Orngeren takerada u Aerenakaa] la yange nger ú sha inja i mnger u akaa a mbayiase la; kwaghngeren na mgbough a atôakaa a á bende sha kwagh u mbaôronajir, ugomna, utor, man mbagenev, man hanma shighe atôakaa ne nga lun vough sha kwagh u ijiir man shighe u yange kwagh la er yô.”
20, 21. Orfan Bibilo u genegh kaa imo sha kwagh u akaaôron a Bibilo er nyi?
20 Er lu ngeren ken The Union Bible Companion yô, S. Austin Allibone kaa er: “Orvesen Isaac Newton . . . un kpaa yange lu tseer tseer ken mbapuun akaangeren a tsuaa la, shi yange time ken Icighan Ruamabera vie vie. Nahan a kaa er nyi sha kwagh nee? A kaa er: ‘Mzua a akav a kuman mo kpishi a tesen mlu u vough la ken Ityendezwa i He hemba hanma ngeren u akaa a mbayiase u i [nger sha mfe u ior] cii.’ Ortwer Johnson kaa er se hemba mban a akav a tesen er yange Yesu Kristu kpe sha Kalvari, er i nger ken ityakerada i Ivangeli la nahan, a u tesen er Yuliu Shisar yange kpe ken ya u i yer er Kapitol la. Mimi je, se mba a akav ngee gandeôron.”
21 Kwaghôron ne za hemen kaa er: “Pine antior u nan lu a akperan sha mlumimi u akaa a mbayiase a Ivangeli ne yô sha u nana tese ityôkyaa i nan lu a mi i nan jighjigh er yange Shisar kpe ken ya u i yer er Kapitol la, shin u tesen er Pop Lio u sha III la yange kôr Tor Charlemagne u nengen sha Imbusutarimese ken inyom i 800 la yô? . . . U fa nena wer Charles I [u ken England] la yange luu, shi yange i gber un ityough, shi Oliver Cromwell tema tor sha ityough nagha? . . . I ôr er ka Orvesen Isaac Newton yange time fa mlu u tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa ye . . . Se na jighjigh sha akaaôron a i er heen sha iyol i ior mban cii; man ka nahan sha ci u se mba a akav aa mbayiase a tesen mimi sha kwagh ve. . . . Aluer i tese imba ikyav er ingin nahan, kpa ior mbagenev venda u nan jighjigh yô, se de nen ve gadia mba ken mlan shi mba aa ishimaverenkeghen i kwaghfan ga.”
22. Ka sha ci u nyi mbagenev ve soo u lumun a mlu u vough u Bibilo ga?
22 Kwaghôron ne mase kulen er: “Tsô, shi se kaa nena, sha kwagh u mba̱ ákáv á lu kpishi sha mlu u vough u Icighan Ruamabera, kpa ve lu kaan heregh er kuma ve ga mbaraa? . . . Se mba aa ityôkyaa i ôron vangertiôr ser ka ken ishima kwagh a nzughul ye ka ken itiou ga;—ve soo u nan jighjigh sha kwagh u una hide a ayol a kenden a ve la ijime, shi una kighir ve u geman uuma vev kpaa la ga.”
Mluvough u Kimi man Gbárgbár
23, 24. Ka sha ci u nyi mluvough u kimi u Bibilo a kpilighyolo?
23 Tôô ken ishima wer i hii u ngeren ma takerada u genegh sha ayange a Tartor u Roma la je, zan zan va nyôr ken Ikyov i hen Atô la, man i mase been u ngeren ken derianyom u sha 20 ne, sha ikyev i mbangeren kposo kposo. U hen wer úa lu nena aluer mbangeren mbara mba a ityomaveegh kposo kposo er ushoja, utor, upristi, mbakôronishu, mbakuranilev, man mbatwereve? Ú ver ishima wer mnger u takerada la una lu a kwaghôron inja i môm shi una lu kpiaan kpa? ‘A taver tsô!’ alaghga kape ú kaa je la. Ka mimi, ka ken mbamlu mba yange i nger Bibilo keregh je la. Nahan cii kpaa, kwaghôron u i̱ ngu inja i môm cica cii, ka heela tseegh ga ka ken akaa a hemban ndahar kpaa.
24 Bibilo ka ityakerada 66 i i mágh ijiir môm i yange i nger ken atô u anyom 1,600 yô sha ikyev i mbangeren kposo kposo iorov 40, hii ken inyom i 1513 B.C.E. zan zan i bee u ngeren i̱ ken inyom i 98 C.E. la. Mbangeren mbara lu anzaaior kposo kposo, man mbagenev kpishi ken a ve fatyô u zuan ishigh a mbagenev ga. Nahan cii kpaa, takerada u yange ve nger ne ngu a kwaghôron inja i môm, itinekwagh ngi kwagh môm za due vegher la, er ka kwaghfan u or môm nahan. Bibilo ka takerada u mbafankwagh mba shin Imbusutarimese er mbagenev ve ne jighjigh nahan la ga, kpa ka ior mba shin Imbusutariyan yange ve nger i ye.
25. Mimi man gbárgbár u Bibilo lumun a kwagh u nyi u mbangeren Bibilo ve kaa laa?
25 Shin er mbangeren ityakerada kpishi sha ayange a tsuaa la yange ve hemban ngeren mbamhembe man aeren a ve a dedoo tseegh nahan kpaa, mbangeren Bibilo yô yange ve lumun mbamtsum vev ken igbar, kua mbamshi mba utor vev man mbahemenev vev. Numeri 20:1-13 man Duteronomi 32:50-52 tese mbamshi mba Mose, man ka un yange nger ityakerada la ye. Yona 1:1-3 man 4:1 la ve tese mbamshi mba Yona, un u yange nger ityakerada shon la. Mateu 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; man 26:56 ve pase mbamyina mba mbahenen mba Yesu. Sha nahan yô, mimi man gbargbar u mbangeren Bibilo la ka ikyav i tesen er ka Aôndo yange na i nger i̱ ye er ve mbangeren mbara kpaa ve kaa nahan.
Kwagh u i̱ u Hemban Cii
26, 27. Ka sha ci u nyi Bibilo i lu vough sha kwagh u kwaghfan u sangen yeke la kua akaa a geneghe?
26 Bibilo iyol i i̱ pase kwagh u a lu ve i̱ lu vough sha kwagh u kwaghfan u tôvon akaa, akaa a mbayiase, man akaa a genegh kpaa man shi er i hii ve i̱ lu a mimi kpaa yô. I̱ tese er Or Uhembansha, Aôndo uhembanagee, u á lu Orgbanakaa u á er tar cii la, shi ka un á lu Orngeren Bibilo kpaa ye. Yange na sha u ve̱ lu mbangeren Bibilo di tsô, lu mgbeghan ve sha tahav mbu agee a na la sha u ngeren kwagh u yange na ve u ngeren la.
27 Apostoli Paulu nger ken Bibilo er: “Gadia icighanruamabera cii ka Aôndo A ne i nger ye. Ngu a inja sha ityesen man sha mkôôm man sha myange man sha myese u ken perapera kpaa, sha u or u Aôndo nana̱ kuma nana̱ lu a agoyol sha ci u hanma tom u dedoo.” Shi apostoli Paulu kaa er: “Zum u ne ngohol kwaghôron u Aôndo u ne ungwa hen vese la yô, ne rumun un er ka kwaghôron u ior ga, kpa er ka kwaghôron u Aôndo man kape i lu kpaa je la.”—2 Timoteu 3:16, 17; 1 Mbatesalonika 2:13.
28. Nahan yô, ka han Bibilo i dughu?
28 Er i lu nahan yô, Bibilo i va sha ikyev i mfe u Orngeren môm—ka Aôndo. Man er a lu a agee a cieryol yô, yange i lu un kwagh u taver ga u nengen er mimi u akaa a yange i nger la i̱ koso un dedoo va nyôr hen ayange ase ne. Sha kwagh ne yô or u lun a mfe tsema tsema sha ityakerada i Bibilo i yange i nger sha ave hiihii la, Orvesen Frederick Kenyon, kaa ken inyom i 1940 la, er: “Imaagh ki masetyô ki van a akperan er Ruamabera nyôr hen a vese vough er yange i nger un nahan ga la i ka̱r a min kera hegen.”
29. Á tese ikyav sha tahav mbu Aôndo mbu ôron kwagh mbula nena?
29 Uumace mba a tahav mbu tindin a akav a redio man televishen shin tar shighe u ka vea yem ken iamegh a̱ kuma umai udubu imôngo nahan, shin sha uwer je kpaa. Agirgi a ior ka ve tindi a ken iamegh la ka a tindin a akav a nan ibaver kua ufoto mba ka á tôô la shin tar ken ajiir a gban ica kuman er umai umiliôn uderi imôngo je. Mimi je Orgbanakaa u a gbe or la, u á lu Orgbanakaa u a gbe tahav mbu yemen a kwaghôron u redio la, a̱ bunde kera kera kpaa una er nahan. Mimi je yô, yange i lu kwagh u taver un ga u yaren tom a tahav nav mbu hembancii mbula sha u tindin a akaaôron man ufoto kpaa ken asema a mba yange tsuwa ve u ngeren Bibilo la.
30. Aôndo soo er uumace ve̱ ker sha u fan awashima na sha ci vee?
30 Kwagh u seer sha kwagh ne yô, akaa nga kpishi je sha kwagh u tar ne man uma u a lu shin ú kpaa u tesen er Aôndo ngu a isharen sha kwagh u or-umace yô. Nahan yô, kera ka ilian ga sha ci u á soo u wasen uumace sha u ve̱ fa or u un lu yô man er awashima na sha a ve a lu la sha u pasen akaa la wanger wanger shin takerada—takerada u lun gbekeke.
31. Ka sha ci u nyi kwaghôron u yange i na i nger la á hembe kwaghôron u ka i samber a mi sha zwa laa?
31 Shi hen ase, mhembe u takerada u i lu Aôndo a lu orngeren u ú ne, kar ú sha kwaghôron u uumace ka ve ôr sha zwa tseegh la. Mkaanem ma gban ôron sha zwa la maa fatyô u lun ma mimi ga, sha ci u ior vea sav a sav mkaanem ma loho la, man er shighe a karen deghôô yô, kwagh u injaa u ken loho la cii una ndiir. Inja na yô vea na mkaanem mela sha er ve nenge i doo ve la. Kpa mkaanem ma i lu Aôndo á ne i nger, sha u ma̱ lú gbekeke ne yô akaa a nzughul aa lu nahan ga. Kwagh u genegh yô, a fatyô u kimbir u gberen ma-takerada shi geman ú ken ijô i ior mbagenev kpaa sha er ve kpaa vea zua a iwasen ken ú yô. Nahan er Orgbanakaa u á gbe se ne yange yar tom sha imba gbenda ne sha u nan se mkaanem sha kwagh na nahan doo gaa? Mimi je yô, doo kpenkpen je, sha ci u Orgbanakaa kaa er ka kwagh u yange un er vough je la.
M-iv u Akaaôron a Profeti
32-34. Kanyi Bibilo i̱ lu a mi i takerada u genegh môm u lu a mi ga?
32 Kwagh u seer yô, Bibilo ngi a ikyav i tesen er i nger i̱ sha gbenda u hemban lun tseer tseer: Ka takerada u akaaôron a profeti a a vande ivin shi a lu ivin heregh a mshi shio yô.
33 Ikyav i tesen yô, kwagh u mtim u gar u Tiru, myôhôr u Babilon, mmaa u gar u Yerusalem, kua mzehemen man mgbejime u utor mba Medo-Pershia man Grika cii i tsengaôron kwagh ve vie vie ken Bibilo. Akaaôron a profeti ne yange lu vough je yô mbapuunakaa nôngo ngeghelee sha u kaan er yange akaa la er kar cii man i mase ngeren ye, kpa ve kanshio.—Yesaia 13:17-19; 44:27–45:1; Esekiel 26:3-6; Daniel 8:1-7, 20-22.
34 Akaaôron a profeti a Yesu sha kwagh u mtim u Yerusalem ken inyom i 70 C.E. la cii yange iv shami vough. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Shi akaaôron a profeti sha kwagh u “ayange a masejime” a yange Yesu ôr la kua apostoli Paulu cii nga ivin vough vough hen shighe wase ne.—2 Timoteu 3:1-5, 13; Mateu 24; Marku 13; Luka 21.
35. Ka sha ci u nyi i lu u saa ka hen Orgbanakaa la tseegh kwaghôron u Bibilo u profeti una due?
35 Mhen u or u una fatyô u pasen akaa a ken hemen vough nahan môm ngu ga, aluer nan ngu a mfe nan nan kpaa. Saa mhen u orhembanagee cii u hemban mfe u a lu Orgbanakaa u tar cii la tseegh una fatyô ye, er i pase ken 2 Peteru 1:20, 21 nahan: “Ma kwaghôron u profeti u ken icighanruamabera ka kwagh u or nana gba pasen iyol i nan tsô ga. Gadia mayange ma kwaghôron u profeti due sha awashima u or ga, kpa Icighan Jijingi mgbegha ior man ve ôr kwagh u Aôndo ye.”
I̱ Na Ikyar
36. Bibilo i̱ kaa a vese er nyi?
36 Sha nahan yô, ken igbinda kpishi Bibilo i tese ikyav sha er i̱ lu Mkaanem ma Or Uhembansha la á ne i nger yô. Ka nahan yô, i̱ ôr se er i hii man uumace ve lu shin tar yô, er i hii man atsan a lu kpishi yô, hen ape se lu yemen, man er mbamgem mba hembandoon vea lu ken hemen kpaa yô. I̱ pase se ér Aôndo u hembansha ngu u yange gba uumace man tar ne a awashima man er awashima ne una iv vough kpaa yô. (Yesaia 14:24) Bibilo shi i̱ pase se kwagh u a lu kwaghaôndo u mimi jim la man gbenda u se kar man se zua a mi kpaa yô. Er i lu nahan yô, ka i̱ tseegh i̱ lu ijiir i hemban i zuan a kwaghfan u mimi la ye gadia i̱a fatyô u ôron se kwagh u mimi ken mbampin mba lun se a iwasen sha kwagh u uma.—Upasalmi 146:3; Anzaakaa 3:5; Yesaia 2:2-4.
37. Kanyi i lu i a pine keng sha kwagh u Ukristu Mbaaiev mbaraa?
37 Shin er akav a lu kpishi sha mluvough man mimi u Bibilo nahan kpaa, ka mba ve lumun a i̱ cii ve lu dondon atesen a i yee? Hen ase, sha ikyav i tesen yô, ityar i i kaan er ngi i Mbakristu la, inja na yô, ka Ukristu Mbaaiev je la. Mba a Bibilo anyom uderi imôngo. Kpa kwaghhenen man aeren a ve la zua sha kwaghfan u hemban u Aôndo kpa?
[Mbampin Mba Ngeren u Henen]
[Foto u sha peeji 11]
Orvesen Isaac Newton yange na jighjigh er ka tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa mbú til a tar ijiir i môm ye vough er akaa a genegh nahan
Kwagh u Bibilo i kaa er tar ngu ken iamegh la mbafantakerada kav ér lu mnenge u tseer tseer sha shighe na la
[Foto u sha peeji 12 la]
Mbazendev mba shin mnger mbagenev yange ve cian er alaghga vea za hungwa kera mape
[Foto u sha peeji 13 la]
Ikyav i tesen er yange Yesu Kristu lu or la i hemba ngin tseer tseer a u kaan er Yuliu Shisar, Tor Charlemagne, Oliver Cromwell, shin Pop Lio u sha III yange ve lu ior jim la
[Foto u sha peeji 15 la]
Hundagar u Titu ken Roma tese m-iv u akaaôron a profeti a Yesu sha kwagh u mtim u Yerusalem ken inyom i 70 C.E. la
