Ka An Nana Fatyô u Ôron Se?
Vegher U Sha 2
Ka An Nana Fatyô u Ôron Se?
1, 2. Gbenda u hembandoon u zuan a awashima u kwagh u i vande nderan kanyi?
1 Ka an nana fatyô u ôron se sha mimi er awashima u uma a lu? Aluer u za hen ornderan mashin shi u nenge ngu eren tom u ú cimin u fan sha mashin la man ú vande kaven tom la ga nahan, u fatyô u fan e̱r yange kwagh la hii nena? Kwagh u á hembedoon u eren yô á lu u pinen ornderan la.
2 Nahan zege mndera u se nengen a mi hen tar wase ne, e̱r ken akaauma cica nahan, kua ankwagh u uma u wasen uma u a hembe ndahar cii la ye? Shin ankaam ma wasen uma ma ve ndahar kpishi man ankaam ma wasen uma ma ve hembe ndahar ken atô mbara je kpaa i ndera ve sha gbenda u kpilighyol shi i ver ve sha inja kpaa. Man mhen u or-umace u yange i ndera sha gbenda u cieryol la ye? Man akaa a nan iwanger di ye, kua Ikpa Asan i lun a atihi-asan, man tar cii la ye? Uzegembaakaav mba kpilighyol mban cii ka Ornderan yange nan ndera gaa? Mimi je una fatyô u ôron se ityôkyaa i yange ndera akaa la yô.
Yange Uma Hii Aburaburu?
3, 4. Má gbenda ngu ú á kaa er yange uma due aburaburu?
3 The Encyclopedia Americana pase “mlu u kpereghkperegh u a gande u tôvon shami yô man mver u akaauma sha inja la” shi ú kaa er: “Aluer i time sha mlu u uimondon vie vie, kua ankaam ma lun a ingyur man agbeen, shin uzendeinya mba ve amben ônov cii, ve tese mver u akaa ne vough vough sha gbenda u kpilighyol.” Orbritish u timen sha akaa a nan iwanger Orvesen Bernard Lovell, er lu dughun ihyôwe sha mlu u akaauma yô, á nger er: “U kaan er . . . kwagheren u aburabur ngu a va a môm ken ankwagh u uma u hemban ndahar la taver u henen nahan tsô. . . . Kwagh a fatyô u lun nahan mayange ga.”
4 Sha kwagh ne môm, ortimen sha akaa a nan iwanger Fred Hoyle kaa nahan er: “Alegh a mbatwerev cii mba lumun heregh er yange uma gba van aburabur tsô. Nahan cii kpaa er mbatôvon sha aveghemakaa-a-uma ve lu fan kwagh u uma u kpilighyol seer a seer yô, sha u shi kaan er yange uma due aburabur la kpaa á kera va kaa nahan ga. Yange uma ma fatyô u gban duen aburabur ga.”
5-7. Tomtôvon sha aveghemakaa-a-uma la pase er akaauma aa fatyô u duen aburabur ga nena?
5 Tomtôvon sha aveghemakaa-a-uma, ú ú lu môm ken agbaatom a he a kwaghfan u sangen yeke la, ka u tôvon sha akaauma ken mbamjile vev, er ankaam ma wasen uma nahan, kua mba hemban ndahar ken atô ve mbara kpaa. Ortôvon sha aveghemakaa-a-uma la Michael Denton sember kaan imo sha kwagh u i zough a mi yô: “Mlu u kpereghkperegh u ankwagh u uma u i fe á hembe ndahar cii la gande je yô á fatyô u lumun er imbakwagh la i gba duen aburabur iyolna sha gbenda u vesen u i fe kwagh u ú ga nahan ga.” “Kpa ka mlu u kpereghkperegh u akaauma ne tseegh tsô á lu kwagh u kpilighyol ga, kpa seer mfe u vesen u a tese ikyav sha gbenda u yange i ndera ve la.” “Ka sha mver u aveghemakaa-a-uma la . . . ka sha kwaghfan u yange i ndera ve la shi mbaawashima mba waeng mba yange i zua a mi la kpaa ve hembe lun tseer tseer ye.”
6 Denton shi za hemen er: “Han pe se nenge cii, er se nenge i ze shimi cii, ka se nenge a mdoom man kpaver ku hemban, ku ku pande mhen u ior sha kwagh u aburabur yô. Ka a inja u nan jighjigh sha igbinda i tesen er yange aburabur er kwagh u a lu a mimi, aa ankwagh u hemban ndahar—u a we imaagh ki kwaghyan u maan iyol shin marami la—kperegh gande kwaghhenen wase, mimi ne ngu kposo a kwagh u van aburabur, kwagh ne hemba kwaghfan u or nan tese sha mfe u nan la ga ha?” Shi a kaa er: “Hen atô u ankwagh u wasen uma man akaa a a lu a uma ga kpa i ver a sha gbenda u hembandoon la, anza er iwen i krusetalu nahan shin avumbu, zege mkposo ngu ka ashe tugh ga.” Shi ortumbunmfe-u-takerada sha gbaa u henen mlu u akaa, Chet Raymo, kaa er: “Kpiligh mo iyol . . . Hanma ankwagh u wasen uma cii ngu er i ndera un i ver sha tom na nahan sha gbenda u kpilighyol.”
7 Ortôvon sha aveghemakaa-a-uma Denton mase kulen kwaghôron er “mba ve lu sendegh heregh er mkav u he ne cii ka tom u aburabur la” ka kwaghhir ve lu nan un jighjigh ye. Sha mimi yô, a yila jighjigh u nan u Darwin u a kaa er akaauma gba duen aburabur tsô la er ka “zege kwaghhir sha kwagh u taregh u ior mba ken derianyom u sha ikyundu.”
Kwagh u Nderan una lu a Ornderan
8, 9. Na ikyav i tesen er hanmakwagh u i vande nderan yô ngu a ornderan un keng la.
8 Mhen u kaan er akaa a lun a uma ga aa va zua a uma aburabur, sha aaikyôr la, ka kwagh u á taver á gande yô. Ei, akaauma aa sha won cii yange ma fatyô u gban duen aburabur ga kpa i ndera a sha kwaghfan u hemban cii la, sha ci u hanmakwagh u i ndera un cii ka keng una lu a ornderan un. Ú fa makwagh u a kaha kposo yôô? Ma kwagh ngu ga. Man er i ndera kwagh a kperegh u kaven la cii, ka pe ornderan un a hembe lun a tahav a kwagh shon je la.
9 Se va a injakwagh sha kwagh ne heen: Zum u ka sea nenge a shighe ivue yô, ka se fa je ser ka tom u orshighen ivue. Ka sea ôr takerada yô, ka se fa je ser orngeren ú ngu. Ka sea nenge a iyou yô, ka se fa je ser ormaan i nan ngu. Ka sea nenge a iwanger i kôôm mbahendanakaa kpaa, ka se fa je ser mbautahav mba ve we atindi la mba. Akaa la cii mba yange ve er a la mba a awashima sha a. Sea kera fa hanmakwagh sha kwagh u mlu u ior mba yange ve ndera akaa la ga kpaa, se kera mba a akperan a tan sha mlu u ior mbara ga.
10. Kanyi ikyav i lu i tesen er Ornderan Uhembansha nguu?
10 Nahan ikyav i tesen yô, mlu u Ornderan Uhembansha la a fatyô u nengen a mi sha mndera, mluvough, kua mkperegh u akaauma a shin tar. Á cii nga a akav a Mfe Uhembansha. Ka mimi sha mndera, mluvough, man mkperegh u tar a atihi asan kimi ubiliôn kpishi, hanma tihi lun aa asan ubiliôn kpishi la. Man akum aa sha cii nga zenden sha atindi a i ver la vough, inja er atindi a ningir, mtsee, iwanger, ióv, tahav-mbu-kôronakaa, man tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa. Atindi aa fatyô u gban lun tsô a orwanatindi shio kpa? Or-eren igirgi i i yer er rôket la Dr. Wernher von Braun yange kaa er: “Atindi aa gbaaôndo la nga vough nahan se mba a mzeiyol u maan agirgi a zan sha uwer ga shi ka se sôr myevese u a sha shighe u nyôron ken sekônd í kar kpe ga. Ka maor keng yange nan vande veren atindi ne ye.”
11. Ka sha ci u nyi i doo u se nyiman mlu u Ornderan Uhembansha la sha ci u se fatyô u nengen á ná ga yum ga?
11 Ka mimi, se fatyô u nengen a Ornderan Uhembansha man Orwanatindi kpaa sha ashe ase a inyam ne ga. Kpa se nyiman mlu u akaa anza er tahav-mbu-wasen-mtile-u-akaa, tahav-mbu-kôron-kwagh, tahav-mbu-latriki, shin kwaghôron u redio sha ci u ka u se fatyô u nengen a akaa ne ga yumuu? Ei, se nyiman mlu u a ga, sha ci u se mba nengen a m-ertom ve. Nahan ka sha ci u nyi se nyiman mlu u Ornderan Uhembansha man Orwanatindi sha ci u se fatyô u nengen a na ga yum, man se lu nengen aa ityom na i kpilighyol laa?
12, 13. Kanyi i lu i tesen sha kwagh u mlu u Orgbanakaa?
12 Paul Davies, un u a lu ortumbunmfe-u-takerada sha gbaa u henen mlu u akaa la, mase kulen kwaghôron er mlu u or ka kwagh u aaikyôr ga. A pase kpaa er: “Mimi je i soo er se̱ lu heen.” Sha kwagh u tar sha won cii yô a kaa er: “Ken ayange am aa eren tom u kwaghfan u sangen yeke ne cii, mngu nan jighjigh seer a seer taveraa mer tar sha won cii i ver ú sha gbenda u kpilighyol, me fatyô u kaan mer gban kan di mimi tsô ga. Sha mnenge wam yô, ka keng kwaghpasen ngu sha kwagh ne u a ze shimi kpishi yô.”
13 Nahan yô, ikyav ne tese se er tar sha won cii, kua tar wase ne kpaa, man akaauma aa a lu sha u cii yange gba duen aburabur ga. Ve cii mba eren shiada er orfankwagh u hemban ngu u a lu a tahav shi a lu Orgbanakaa kpaa yô.
Kwagh u Bibilo i Kaa Yô
14. Kanyi Bibilo i mase kulen sha kwagh u Orgbanakaa?
14 Bibilo, i i lu takerada ú ú hembetsan sha won u or-umace la, i̱ na kwaghôron u kulen kwagh ne môm tsô. Ikyav i̱ tesen yô, ken takerada u Bibilo u Mbaheberu, u yange apostoli Paulu nger la, i kaa a vese er: “Gadia hanma ya yô, or maa un a maa, kpa u A maa akaa cii yô, ka Aôndo.” (Mbaheberu 3:4) Takerada u masetyô ken Bibilo, ú yange apostoli Yohane nger la, kpa ú kaa er: “We, Ter Aôndo wase, U kuma u ngohol iengem man icivir man agee gadia U gba akaa cii man ka sha ishima You kpaa a lu, shi i gbe a kpaa ye.”—Mpase 4:11.
15. Se fatyô u nengen a mbamlu mba Aôndo mbagenev nena?
15 Bibilo i̱ tese er shin e̱r á fatyô u nengen a Aôndo ga nahan kpaa, á fatyô u nengen aa inja i Aôndo i á lu la ken akaa a á gbe yô. I̱ kaa er: “Hii sha igbetar je mba nengen a mlu Na [ka Orgbanakaa je la] u i nengen a mi sha ashe ga la, inja na yô, ka agee a Na a tsôron man mlu Na u sha inja i Aôndo la, mba nengen a mi sha ashe a ishima ken aeren a Na.”—Mbaromanu 1:20.
16. Ka sha ci u nyi i doo u se lu saan saan sha er uumace vea fatyô u nengen a Aôndo ga yumu?
16 Bibilo i̱ mough a vese ken mhii u kwagh i̱ va a vese ken m-er u kwagh. M-er u kwagh—uzegembaakaav mba kpilighyol mba yange i er la—ka ikyav i orfankwagh u a lu a tahav mbu Hiin kwagh yô: ka Aôndo je la. Shi, gba u se lu a iwuese sha er i gbe u se nenge a na sha ashe ase ne ga yô, gadia er á lu Orgbanakaa u á gbe tar sha won cii yô, ngu a agee a ngeen tsuung a uumace mba ve lu inyam man awambe vea fatyô u nengen a na shi lun uma ga yô. Man ka kwagh u Bibilo i kaa vough je la: “Or á fatyô u nengen a [Aôndo], shi lun uma ga.”—Ekesodu 33:20.
17, 18. Ityesen i Orgbanakaa ngu la gba u iá lu kwagh u vesen hen a vese sha ci u nyi?
17 Mhen u kaan er Ornderan u Vesen ngu, Or Uhembansha—ka Aôndo je la—a̱ lu kwagh u vesen ken avese. Aluer ka Orgbanakaa yange gba se yô, ka keng yange lu a ityôkyaa, shin awashima, u yange lu gban se yô. Aluer yange i gba se sha u se lu a awashima ken uma wase yô, ityôkyaa ngi i lun a ishimaverenkeghen er mkpeyol u akaa una lu ken hemen sha ci wase. Á lu nahan ga yô, ka u se lu uma kpa iyange i genegh yô se kpe a ishimaverenkeghen shio. Nahan ka a inja kpishi je u se keren u fan awashima u Aôndo sha ci wase. Hen shighe la se mase tsuwan u eren sha er a soo la shin u vendan.
18 Shi, Bibilo i pase er Orgbanakaa la ka Aôndo u lun a dooshima u a lu a ikyo i wan sha avese yô. Yange apostoli Peteru kaa er: ‘Un koson ne.’ (1 Peteru 5:7; shi nenge ken Yohane 3:16 man 1 Yohane 4:8, 16.) Gbenda môm u se fatyô u nengen er Aôndo á we se ikyo yum yô ka u henen sha gbenda u kpilighyol u yange gba se la, mhen wase man iyol yase.
‘U Erem Mngu Kwagh u Kpilighyol’
19. Ka mimi u nyi orpasalmi Davidi a umbur se?
19 Ken Bibilo yange orpasalmi Davidi pase er: ‘U erem mngu kwagh u cieryol man u kpilighyol.’ (Upasalmi 139:14) Kwagh la ka mimi kpôô, sha ci u Ornderan Uhembansha la yange ndera hirinigh ku or-umace man iyol sha gbenda u kpilighyol kpishi.
20. Takerada u pasen inja i akaa la pase kwagh u hirinigh ku or-umace nena?
20 Ikyav i tesen, hirinigh ough hemba kun kpereghkperegh keregh a hanmô kômputa cii. The New Encyclopædia Britannica kaa er: “Gbenda u samber a kwaghôron ken igbilá la hemba ngun kpereghkperegh a ajiir a gbidyen waya a a hembe kehen la cii; tahav mbu sôron mbamzeiyol mbú hirinigh ku or-umace ku lu a mi la mbú hemba mbú ukômputa mba ve hembe tahav mbara.”
21. Er se nenge akaa a hirinigh ku eren yô, se kaa ser nyi?
21 I koso atôakaa kua ufotombaakaav ken hirinigh ough kuma umiliôn uderi imôngo, kpa ka wuna u koson atôakaa keregh tseegh tsô ga. Ka mlu u akaa ne a né u ú fatyô u henen u tôngon hondo, u káán bredi, u lamen ijô i genegh, u eren tom a kômputa, shin nahan igirgi i pulugh ye. Ú fatyô u henen sha er memyol una lu yô shin er ityamegh ki konough kia lu la. Ú fatyô u timen sha u fan mlu u akaa man u eren akaa iyolyou kpaa. Ú fatyô u teman eren mhen sha kwagh, nan iwuese, soon kwagh, pasen mbamhen ough mbatsev, mba hegen, kua mba ken hemen. Er se uumace se fatyô u nderan kwaghkpilighyol er hirinigh ku or-umace nahan ga yô, Un u yange ndera kú la kwaghfan man tahav nav hemba mbu hanmaor cii.
22. Mbatôvonkwaghfan lumun er nyi sha kwagh u hirinigh ku or-umace?
22 Sha kwagh u hirinigh la yô, mbatôvon kwaghfan lumun er: “Er ityom ne ka i zaan vough vough sha gbenda u kpilighyol, man shi í lu kpereghkperegh sha mlu u mashin nahan la ka kwagh u hiiniin tsô. . . . Uumace vea fatyô u tan iwanger sha akaa a lun kpereghkperegh kposo kposo á hirinigh ku tese la ga.” (Scientific American) Shi ortumbunmfe-u-takerada sha gbaa u henen mlu u akaa la Raymo kaa er: “U ôron kwagh sha mimi yô, se mba a fa kwagh môm er hirinigh ku or-umace ku koson mfe ga, shin er ka ku umbur akaa a ku vande koson la sha msoo u kú kpaa ga. . . . Hirinigh ku or-umace ku a ankaam ma wasen uma kuma ingegh er biliôn deri môm nahan. Hanma ankwagh u wasen uma la ngu aa igbinda i zenden a kwaghôron kpereghkperegh er agbaa a ikyon ka a ta sha a genegh nahan, a ankaam ma wasen uma mbagenev udubu udubu. Ukpereghkperegh mba ken atô mbara ngee gande u tôvon fan.”
23, 24. Yila sha atiati avegher a iyolough a genegh a yange i ndera sha gbenda u kpilighyol yô, man yange injinia u genegh kaa imo sha kwagh ne nena?
23 Ashe a ough nga hembe eren tom vough shi sôron ken hanma mlu a hanma kyamera cii; sha mimi yô, nga ngôôr nengen a kwagh ga, nga gem iyol i a, ka a fatyô u kenger sha uimondon felefele er ukyamera nahan. Ato a ough aa fatyô u ungwan akenge kposo kposo shi nan we ikyar sha myem wou man mtile kpaa. Ishima you ka pompu u lun a tahav mbu mbainjinia mba hemban cii ve feityô u kimbir vough ga yô. Kwaghkpilighyol u genegh yô ka alegh a iyolough a genegh: ihinga you, nombor, man ave, kua mzende u awambe ken igbila you man mzende u zarkwaghyan sha igbila kpaa, se hila yila akaa kpeghee tsô.
24 Ka nahan yô, injinia u genegh u yange i yila un sha u á za ndera shi á maa zege kômputa yô yange kaa er: “Aluer yange gba u kômputa wam una lu a or u nderan un yô, kape mashin u a hembe lun kpereghkperegh ne, inja na yô ka iyol yam je la—er i di kpaa i lu kwagh u ndahar kpishi ken akaa a i gbe a cii nahan ne kpaa ia kera lu a ornderan i ga yee?”
25, 26. Kanyi kwagh Ornderan u Vesen una hembafan u ôron se?
25 Er ior ka ve lu a awashima ken mhen ve shighe u ka vea eren agirgi a pulugh, ukômputa, akeke, man akaa a genegh nahan, kape Ornderan hirinigh man iyol i uumace kpaa yange vande lun aa awashima cii mase nderan se je la. Shi gba u kwaghfan u Ornderan ne una hemba u uumace, sha ci u mô wase môm nana kôrcio u kimbir akaa a na a nderan la ga. Nahan, ka vough u kaan er ka Un una ôr se ityôkyaa i yange ndera se la, ityôkyaa i yange ver se shin tar la, man hen ape se lu yemen la ye.
26 Zum u se hen kwagh sha akaa la yô, hirinigh ku kpilighyol kua iyol i yange Aôndo na se ne se fatyô u eren tom a mi sha u ivin awashima wase ken uma. Kpa ka hana se hen mbaawashima nava? Ka hanma ijiir a ne se kwaghôron laa?
[Mbampin Mba Ngeren u Henen]
[Foto u sha peeji 7 la]
Gbenda u hembandoon ú fan er i hii man yange i ndera makwagh yô ka u pinen ornderan la
[Foto u sha peeji 8 la]
Mlu u kpereghkperegh kua mndera u akaauma la se fatyô u nengen ikyav ken akaa a wasen uma ken iyol aa i yer kôvora er DNA la
[Foto u sha peeji 9 la]
“Tahav mbu sôron mbamzeiyol mbú hirinigh ku or-umace ku lu a mi la mbú hemba mbú ukômputa mba ve hembe tahav mbara”
