Aver yem sha atineakaa

Aver yem sha mver u atineakaa

Uma Ngu A Awashima Kpa?

Uma Ngu A Awashima Kpa?

Vegher U Sha 1

Uma Ngu A Awashima Kpa?

1. Kanyi ior ve pin sha kwagh u awashima u uma, man shi yange orgenegh ôr kwagh shami er nena?

Ashighe kpishi, ka i kpiligh ior kpishi iyol sha kwagh u awashima u uma er a lu yô. Ka u eren tom taveraa sha u sôron mbamlu asev, u koson icombor yase, u kpen ken atô u anyom 70 shin 80, man kera lun mape ga gbem sha won shinii? Wanye kwaor u mhen na lu nahan yô yange kaa er uma ngu a awashima u genegh ga “saa u lun uma, maren ônov, zuan a msaanyol tsô masen kpen kera.” Kpa ka mimii? Ku ka mkur u hanmakwagh mimii?

2, 3. U lun a akaa yôughyôugh la ka kwagh u kuman ken awashima u uma ga sha ci u nyi?

2 Ior mba ken Imbusutariyan man ityar i ken Imbusutarimese kpaa ve hen er awashima u lun uma jim yô ka u lun a akaa yôughyôugh tseegh. Ve na jighjigh er kwagh ne una na ve msaanyol, man mkom ken uma ve. Kpa ior mba ve vande lun a akaa yôughyôugh mbara ye? Orngeren u genegh ken tar u Canada Harry Bruce yange kaa er: “Iyenge ior i vesen i kpilighyol i mbainyarev ve kaa imo i môm er ve mba saan saan ga.” Shi a seer er: “Alam a ior tese er zege ishimanyian kôr ior i sha Ityoughkitaregh ki America . . . Saan maor iyol keregh je kpa? Aluer a saan or iyol yô, kanyi i ne?”

3 Un u yange lu pesiden u U.S.A. la Jimmy Carter yange kaa er: “Kwagh u se káv yô u lun a akaa shi yan akaa kpaa la fatyô u kuman isharen yase i zuan a ikyav ga. . . . U kohol uyôughyôugh mbaakaav la fatyô u ivin uuma mba ve lu a ishimaveren shin awashima ga la ga.” Shi orgenegh u a lu orhemen u pati yô yange kaa er: “Kuma anyom imôngo hegen mngu keren kpogholoo je sha u zuan a mimi sha kwagh wam iyolyam kua uma wam; ior mbagenev kpishi mba m fé ve kpaa mba eren nahan. Ior hemba ngeen hegen mba ve pinen yô er, ‘Se mba unô? Awashima wase kanyi?’ ”

Mbamlu Hemba Taver

4. Ka sha ci u nyi mbagenev ve te akperan sha kwagh u awashima u uma?

4 Ior kpishi mba tan akperan sha kwagh u uma ngu a awashima la sha ci u ka vea nenge yô mbamlu mbaakaav mba hemban taver. Tar sha won cii ior mba kwaghnyoon á ker ve shin kwaghyan á kom ve ga mbara ve hemba biliôn môm, kwagh ne na yô mbayev ka ve kpe i kuma er miliôn pue nahan sha hanma inyom ken tar u Africa tseegh. Ingegh ki tar cii ki ki lu ikyua a biliôn 6 ne, ki seér hanma inyom ka hemban umiliôn 90, mseer ne hemba 90 sha ityough ki deri ken ityar i mzehemen a lu a̱ ngee ga la. Mseer u ingegh ki iorov sha hanma shighe ne na yô hingir hange hange u seer kwaghyan, uyaav, kua ajiir a eren akaa, nahan na di mseer u vihin inya, mngerem, kua ahumbe kpaa sha ajiir a eren akaa la kua akaavihin a genegh.

5. Kanyi kwagh ior ve lu eren a imendenev shin tara?

5 Takerada u i yer er World Military and Social Expenditures 1991 la na ibaver er: “Hanma inyom ka i vihi akôaikyon je ian i due i kuma er tar u [Zege Britain] nahan. Sha (mgber) u hegen ne yô i hen er, ken inyom i 2000 la yô, se dugh akô ne ian ia kuma er 65 nahan sha ityough ki deri u akô ne sha avegher a i hembe tseen la.” Sha mnenge u gbaatom u UN yô, ken ajiir la cii ka a môôr kon 1 yô, ka i gber ikyon 10 sha ityough ki kon la; kpa ken Africa yô kwargbilen ne ngu hembe ikyon 20 sha ityough ki kon 1 u i môôr yô. Ka lun nahan yô deserti ngu seer sha ajiir la, man hanma inyom yô ka i er tom sule ijiir i kehe er tar u Belgium nahan.

6, 7. Ka mbamzeiyol mba nyi mbahemenev mbatarev ve kanen shio u sôrono, nahan ka mbampin mba nyi i doo u nan ikyar shamini?

6 Shi, ken derianyom u sha 20 ne ior kpe ken uitya ngee hemba uderimbaanyomov mba unyiin mba ve kar mbara kwa nyiin. Hanmajiir cii, ifer ngi seer, u hemban je yô ka ifer i eren sha ipila la. Mpav u tsombor, mcimbim ma gban man tsô, angev mbu hemban icimbiv cii tahav la (AIDS), iangev mbi tsaren sha idya, kua atôakaa a bo a genegh a a ne uma a hembe taver yô. Man mbahemenev mbatarev ve fatyô u sôron mbamzeiyol kpishi mba ve kohol tsombor u uumace ne ga. Nahan yô, kera taver ga u kaven ityôkyaa i ior ve pin nahan la er, Awashima u uma kanyi?

7 Mbahenen kwagh kua mbahemenev mba kwaghaôndo mba kaan er nyi sha mpin laa? Ken uderimbaanyomov mba ve kar kpishi mbara, ve fatyô u nan ikyar i kuman kpa?

Kwagh u Ve Kaan La

8, 9. (a) Orfantakerada u ken China yange kaa imo sha kwagh u awashima u uma er nyi? (b) Or u yange war-ku ken afo a uitya sha ayange a Nazi la kaa er nyi?

8 Orhenen u Kônfushian Tu Wei-Ming yange kaa er: “Ikyav i uma jim yô mba zough a mi ken mlu u uma u sha igbetar la.” Sha mnenge ne yô, a za hemen u maren uumace, vea nôngon ican, shi vea kpeen kpaa. Sha mhen ne yô ishimaverenkeghen ngi kpeghee tsô. Man ka nahan mimi je kpa?

9 Elie Wiesel, u yange war-kú ken afo a uitya a kuu a Nazi ken Ityav mbi Tar Cii Mbi sha II la, yange kaa imo nahan er: “ ‘Ityôkyaa i se lu heen kanyi?’ la ka mpin u a hembe lun u vesen u hanma or-uma nana tagher ishigh a mi yô. . . . Shin er m vande nengen a ibume ku nahan kpaa m na jighjigh mer uma ngu a inja.” Kpa yange kera fatyô u pasen inja i uma a lu a mi la ga.

10, 11. (a) Ornengen sha pipa i abaver yange tese er or ngu aa uikyar mba nan ga nena? (b) Mnenge u ortôvon sha ityesen i gbaduen la ka u kuman ga sha ci u nyi?

10 Ornengen sha pipa i abaver Vermont Royster yange kaa er: “Sha mhen u or iyol i nan, . . . sha ian i na̱n lu a mi shin tar ne yô, se mba a za ica yum ga hii er yange shighe hii u lun la. Se mba a mbampin mban heregh anza er se mba unô man ka sha ci u nyi se lu man hen ape se lu yemen la.”

11 Ortôvon sha ityesen i gbaduen la Stephen Jay Gould yange pase mnenge na er: “Á sar se u zuan a ikyar i i ‘hembe’ yô—kpa môm ngi ga.” Hen ambaaior a a ne jighjigh sha ityesen i gbaduen la yô, ka ican i nôngon i mba ve feityô la, kpa ku ka ú mase kuren hanmakwagh. Kwaghôron ne kpaa ngu a ishimaverenkeghen ga. Man, shi ka mimi kpa?

12, 13. Mbamnenge mba mbahemenev mba ukwaghaôndo mba nena, nahan ve hemba kuman ken ishima a akaaôron á ior mbakaven taraa?

12 Mbahemenev mba kwaghaôndo kpishi mba kaan er awashima u uma yô ka u lun a ieren i dedoo sha er shighe u or la nan kpe yô uma u nan una yem sha una za lu ken ijiir i tsôron. Kpa ijiir i i ver sha ci u mbaaferev yô ka ican i tsôron ken igyamusu. Nahan cii kpaa, sha imba jighjigh ne yô, shin tar ne yô mbamzeiyol vea seer a seer er ve vande lun keke nahan. Kpa aluer awashima u Aôndo yange lu u veren ior sha e̱r mbaityomov nahan yô, hii nan yange kera gba ve u lun sha imba gbenda la, e̱r mbaityomov nahan ga?

13 Mbahemenev mba kwaghaôndo je kpaa akaaôron ne taver ve. Dr. W. R. Inge, un u yange lu orhemen u vesen hen iyou i kwaghaôndo i vesen i St. Paul ken London la, yange kaa er: “Ken ayange a uma wam cii m ngu nôngon tsuung u fan awashima u lun uma la. M nôngo u zuan a ikyar sha mbmzeiyol utar mba i lum er ka jindikwagh jim la yô: kwagh u mtsôr; kwagh u mlu u or-umace; man kwagh u ifer. M kanshio. Môm tsô kpaa m fatyô u nan ikyar ga.”

Kwagh u a Dugh Keregh Yô

14, 15. Er mbamhen ve lu kposo kposo nahan ior kpishi ka ve ken asema nena?

14 Er mbafantakerada kua mbahemenev mba kwaghaôndo ve lu a mbamhen kposo kposo sha kwagh u awashima u uma nahan kanyi kwagh i dugh keregh-e? Mbakpishiv mba kaan kwagh môm e̱r orvesen u genegh yange kaa nahan er: “Ken ayange a uma wam cii mhembe pinen sha u fan ityôkyaa i m lu heen la. Aluer awashima una lu je kpaa, m kera wa ikyo shami ga.”

15 Ior kpishi mba ve ongo mbamhen wuee sha ijô i ukwaghaôndo mbatarev mban ve mase nan kwaghôron er kwagh gba sha kwagh u or nan ne jighjigh shami la kpee ga. Ve hen er kwaghaôndo ka kwagh u ken ishima, shi ka kwagh u van a bem ken ishima kua msurshima kpeghee sha er or a hila nôngon a mbamzeiyol mba uma ne di tsô. Mbagenev hen er kwaghaôndo ka kwagh u mbatsav. Ve na jighjigh er akaaôron a ukwaghaôndo ken uderimbaanyomov mba ve kar mbara cii ve kanshio u nan ikyar sha kwagh u awashima u uma, shi ve fatyô u geman uuma mba iorov ga. Sha mimi yô, kwagh u a kar la tese ikyav er ukwaghaôndo mbatarev mban cii ka ve ve ne or-umace mgbejime ashighe kpishi ye kua ihyom i kôron man ityav.

16. U keren sha u zuan a awashima u uma ka á inja nena?

16 Nahan cii kpaa, ka a inja u zuan a mimi sha kwagh u awashima u umaa? Ortwer u a lu a mfe sha kwagh u mkpeyol u ken itiou yô Viktor Frankl yange na ikyar er: “U nôngon sha u fan inja i uma ka kwagh u a lu isharen i hiihii ken or yô. . . . Kwagh ngu shin tar ga, m soo u kaan mer, aluer or zua a kwaghfan sha kwagh u inja i mlu u uma yô, una wase nan u waren hanmakwagh u vihin cii.”

17. Ka mbampin mba nyi i doo u se pinee?

17 Er kwaghfan u ior kua ukwaghaôndo mbatarev kpaa ve feityô u pasen se er awashima u uma a lu ga yô, ka han se za zua a mi? Ma kwaghfan u hemban ngu u una fatyô u ôron se mimi sha kwagh nee?

[Mbampin Mba Ngeren u Henen]

[Foto u sha peeji 4 la]

“Hanma inyom ka i vihi ikyôikyon je ian i due i kuma er tar u [Zege Britain] nahan.”

[Foto u sha peeji 5 la]

“Ken ayange a uma wam cii mhembe pinen sha u fan ityôkyaa i m lu heen la”