Bibilo i Due hen Aôndo Jim Kpa?
Ityough 5
Bibilo i Due hen Aôndo Jim Kpa?
1. Ka sha ciu nyi I doo u se na jighjigh ser Aôndo una na se mkaanem sha kwagh naa?
YEHOVA AÔNDO na se kwaghôron sha kwagh na kpa? A pase se kwagh u á vande eren shi a we ishima u eren la kpa? Ter u mbayev nav ve doo un ishima yô, ngu a ôron ve akaa. Man sha kwagh u se vande nengen yô, Yehova ka ter u lun a dooshima.
2. (a) Kanyi I lu gbenda u doon u Yehova a pasen se kwagh naa? (b) Ka mbampin mba nyi vel u shamini?
2 Uumace mba ve lu sha a vegher a tar kposo kposo man sha ashighe kposo kposo ne Yehova una na ve kwaghôron nena? Gbenda u tsembelee ú una er yô, ka u ngeren shin takerada shi samber a mi sha ior cii. Nahan Bibilo inja Takerada i i̱ dugh hen Aôndo yôô? Aluer ka nahan yô a hii nan se fa?
TAKERADA Ú LUN ER BIBILO NGÚ GA
3. Ka gbenda môm u nyi Bibilo I hembe lun takerada u tser tser yumu?
3 Aluer Bibilo due hen Aôndo jim yô, se lu a ishimaveren ser ia hemba lun tseer tseer a itiakerada i i nger cii. Ka nahan kpa? Een, sha atôakaa kpishi. Hiihii yô, i̱ tsa kpishi; we kpaa u lu a ishimaveren wer Mkaanem man Aôndo ne uumace sha won cii nahan a nger ma anyangem kpeghee tsô ga, shin u hen nahan na? Shighe u hii u ngeren ma ken zwa Heberu la anyom kar kuma 3,500 nahan hegen. Shi i hii u geman i ken ijô igenegh, anyom kar hegen hemba er 2,200 nahan. Shi kpeghee hanmaor man nan lu ôron Bibilo ken zwa u nan shi tar nyian.
4. A gbile kwar sha ingeegh ki i gber aa ityakerada i genegh la nena?
4 Shi, u ôron ingeegh ki i vande gberen yô takereda môm ú ngeen van ikyua a Bibilo ngu ga. Alaghga á yila takerada u genegh ér “hemba-teen“ kpa ua lu ingeegh udubu kpeghee tsô. Kpa Bibilo yô hanma inyom ka i gber i i kuma ingeegh umililôn kpishi. Shi ken uderimbaanyomov mba ve kar la i gber i i kuma umiliôn udubu imôngo! Taver kpishi je u zua a ijiir sha tar a pe u fatyô u zuan a Bibilo ga yô, shin antar la una lu ica nan nan kpaa. Ka kwagh u u soo u nengen a mi hen takerada u u dugh hen Aôndo jim la ga zee?
5. I ker igbinda sha u timin Bibilo nena?
5 Kwagh u á ne ma zege tom u sember a Bibilo ne á lu tseer tseer yô ka er yange mbaihyomov ker gbenda u timin i kera la kpa takerada u u dugh hen Aôndo nahan ka u se ver ishima ser mbatomov mba Diabolo vea ker gbenda u yangen ga he? Ka pe kwagh vande eren je la. Yange Bibilo i nanden lu kwagh u henen a hen ga, shi yange a kohol or u ôron Bibilo ave yô mtsagha u nan yange i lu ku.
6. (a) Ka mbampin mba injaav mba nyi Bibilo I ne ikyar shamini? (b) Yange mbangeren Bibilo mbara kaan er yange ve zuan a mkaanem hana?
6 U lu ishimaveren wer takerada u ú dugh hen Aôndo yô ua ôr akaa a injaa a se cii á doo se u fan yô. ‘Yange uma due hanna?’ ‘Hii nan se lu heen ne?’ ‘Kanyi ia va ken hemene?’ ka mbampin mba i ne uikyar shami je ne. Shi i pase waeng er akaaôron a i cii due hen Yehova Aôndo. Orngeren Bibilo ugen kaa ér: “Jijingi u Ter ôr kwagh ken a mo, kwaghôron na kpaa ngu sha nombor wam.” (2 Samuel 23:2) U genegh shi nger ér: “Gadia icahanruamabera cii ka Aôndo A ne I nger ye.” (2 Timoteu 3:16) Er Bibilo iyol I i̱ kaa ér ngi Mkaanem ma Aôndo yô, ka a injaa u se time i̱ se nenge aluer ka nahan gaa?
ER YANGE I NGER BIBILO LA
7. (a) Ka unô yang eve nger Bibilo? (b) Nahan yô, a fatyô u kaan er, ka Mkaanem ma Aôndo sha ciu nyi?
7 Kpa alaghga u pinen wer: ‘Aluer Bibilo i due ka hen Aôndo yô hii nan I lu ior yange ve ngere?‘ Ka mimi, ior mba yange ve nger Bibilo cii kuma 40. Saa Atindiakaa a Pue, a yange Aôndo nger sha ikpande I awen sha hôwe na sha ikyev I icighan jijingi na la tseegh, ga yô ka ior mban yange ve nger Bibilo jim jim ye. (Ekesodu 31:18) Nahan cii kpaa, ka u kaan ér akaa yange ve nger la yina u lun Mkaanem ma Aôndo je ve ga. Bibilo I pase ér: “kpa icighan jijingi mgbegha ior ma ve ôr kwagh u Aôndo ye.”( 2 Peteru 1:21) Een, er Aôndo yange tindi tahav mbu icighan jijingi na sha u gban usha kua tar ma hanma kwagh u uma nahan, shi yange tindi un sha u a hemen mbangeren Bibilo kpaa.
8, 9.Ka akav a nyi aa fatyô u wasen se u kaven er yange Aôndo na I nger Bibilo?
8 Inja na yô Bibilo ka takerada u or môm tseegh, ka Yehova Aôndo je la. Yange na ior tom sha u ngeren mkaanem mera, vough er orerenkpenga ka a pase orngeren u nan akaa a nan soo u ngeren ken washika nahan. Orngeren la ka a nger washika la, kpa mbamhen kua mbaawashima mba ker cii ka mba orerenkpenga la. Nahan ka washika na, ka u orngeren la ga, vough er Bibilo I lu Takerada u Aôndo, i kera lu u̱ mba yange ve nger I jim mbera ga nahan.
9 Er I lu Aôndo yange gba mfe yô, yange lu kwagh u taver ga u zuan a mfe u mbatomov nav mbera sha u nan ve mkaanem ma vea nger yô. Nyian kpaa ka or tema hen ya u nan kpa nan zua a ilyohol ken ajiir a caa sha iwasen I uredio man utelevishen. Akaaôron kua ufoto mba zenden sha ahumbe sha tahav mbu igbertar i Aôndo la. Nahan kera cimin ga u kaven er, Yehova a lu shaala ica nahan kpaa, ngu a tahav u tesen ior sha u ngeren mkaanem ma yange soo ér tsombor u uumace ma ve fe la.
10. (a) Bibilo ngi a itiakerada ime, shi yange I tôô shighe nena u ngerene? (b) Bibilo cii I ôr kwagh sha itinekwagh I nyi?
10 Ken masejime yô Takerada u cieryol due ken igbar. Bibilo cii ngi a itiakerada I kiriki keregh kuma 66 nahan. Ken zwa Grika ishimberti i bibilia, i “Bibilo” i dugh ker la, inja na ér “ itiakerada i kiriki.” Itiakerada i kiriki ne, shin uwashika mban, i tôô shighe u ngeren i kuma er anyom 1,600 nahan, hii ken inyom i 1513 B.C.E. yem ken inyom i 98 C.E. Nahan cii kpaa, er i lu takerada u ormôm yô, itiakerada i ken Bibilo ne cii kwaghôrôn u i ngu môm. Cica cii ka tinekwagh i môm tseegh i̱ lu ôron ye, er, Yehova Aôndo ngu van a mbamlu mba dedoo sha ikyev i trator na. Takerada u hiihii la, Genese, pase se er yange paradiso la yange saa sha ci u yange i hemba Aôndo ato yum, shi Mpase, takerada u maseityô la, pase er ka sha mtemtor u Aôndo la á gema tar ua hingir paradiso ye.—Genese 3:19, 23; Mpase 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Ka hanma ijô yange I nger Bibilo a mini? (b) Bibilo I pav ker avgher ahar a tamen a nyi, kpa kanyi I tese u zough u a?
11 Itiakerada u hiihii i 39 ken Bibilo la yange i nger i ken zwa Heberu, avegher agenegh kpeghee yô Aramaika. Itiakerada i masetyô i 27 la yô i nger i ken Zwa Grika, ken zwa u yange ior lamen u wuee shighe u Yesu kua Mbakristu mbadondon un yange ve lu ken tar ne la. Avegher a Bibilo a ahar ne mba yer a tseer tseer ér ”Ruamabera u ken Zwa Heberu” man “Ruamabera u ken Zwa Grika.” Sha u tesen mzough ve yô, Ruamabera u ken Zwa Grika ne yila akaaôron a Ruamabera u ken Zwa Heberu hemba 365, shi ser u nan akaaôron shami er kwa 375 nahan.
U EREN BIBILO SHA CI U IOR CII
12. Ka sha ciu nyi yange Yehova na zwa er i̱ nger ityekerada i Bibilo?
12 Luun er ka ngeren u tsuaa la tseegh a lu heregh nahan, ior ma ve fetyô u ôron Mkaanem Aôndo ga sha nyi? Ma ve fetyô ga. Sha ciu kwagh ne yô Yehova sôr gbenda sha u sember a mi sha ngeren u hiihii u ken Heberu la. (Duterronomi 17:18) Ikyav I tesen yô, i yila Esera ér, “orngeren, a fa atindi a Mose, a Ter, Aôndo Iserael na, la.” (Esera 7:6) Ruamabera u ken zwa Grika la kpaa, i ser u ngeren un je kuma udubu imôngo.
13. (a) Sha u ior ve ôr Bibilo yô yange gba u a er nena? (b) Ka hanma shigh yange I hii geman Bibilo?
13 U fa u ôron zwa Heberu shin zwa Grika kpa? Aluer wea fa ga yô, u fatyô u ôron ngeren u sha ave u yange i nger Bibilo a mi, u avur agen a lu her zan zan nyian la ga. Nahan yô, u̱ we u̱ ôr Bibilo yô, saa á vande geman ken zwa ú ú fe la. Ka u geman zwa u genegh ken u genegh la kpaa i hingir u ior kpishi vea ôr Mkaanem ma Aôndo ye. Ikyav i tesen yô, er anyom kar kuma er 300 cii man Yesu mase van la, yange lu Zwa Grika ior kpishi yange ve lamen ye. Nahan hingir u a gema Ruamabera u zwa Heberu la ken zwa Grika, hii ken inyom i 280 B. C. E. la je. Mgem u tsuaa ne i yila un ér “Septuajinta.”
14. (a) Ka sha ciu nyi mbahemenev mbakwaghaôndo mbagenev yange ve nôngo sha u I de gem Bibilo ga? (b) Kanyi tese er yang eve afatyô ga?
14 Shighe ze yô, ior kpishi gba lamen zwa Lati, tsô i gema Bibilo ken zwa u Lati. Kpa, anyom nga Karen uderi kpishi yô, mba lamen zwa u Lati kera ngee ga. Ior kpishi shi mba lamen ijô i ngenegh injaa er Arabik, French, Spanish, Portugis, Italia, German man zwa buter. Ken ashighe agenegh la yô, mbahemenev mba ken kwaghaôndo u Katoliko ve nôngo tsuung sha u yange u̱ i̱ de gem Bibilo ken ijô igenegh ga yô. Nahan mba yange a zua ve a Bibilo mbara cii yange i kange ve i nande sha usu. Yange ve er kwagh ne sha ciu Bibilo i lu pasen atesen a ve a sha aie kua aferakaa a ve la. Kpa, shighe keran yô, kwagh hemba ukwaghaôndo mban, tsô i gba geman Bibilo ken ijô igenegh kpishi shi sember wuee. Afatyô u ôron Bibilo nyian, i jimin cii shin vegher na, á hemba ijô 2,000 nahan!
15. Hii nan I doo u lun aa mbamgem mba Bibilo mbaheve?
15 Er anyom nga karen yô, mbamgem mba Bibilo gba duen ken zwa môm kpishi. Ikyav i tesen, ken zwa buter tseegh Bibilo ngi a mbamgem ker pue kar wuee. Sha ciu nyi? Môm tseegh kuma gaa? Ken anyom kpeghee zwa ka u gema kpishi je. Nahan aluer u kar mbamgem mba Bibilo mba tsev mbara sha mbahev mban yô, u zua a mbamkposo ken zwa la. Er mbamkposo mban ka ve nôngo u nan mhen môm nahan kpaa, u nenge dedoo yô mbamgem mba i sember gberen ken anyom a karen ne ve zua wanger u kaven. Nahan se fatyô u nan ishughun sha mbamgem mba Bibilo mbahev mban, sha er ve dugh a Mkaanem ma Aôndo sha ikyenge i i lu ican-ga u kaven hen ayange ne yô.
I MUSAN MAKWAGH KEN BIBILO SHINII?
16. Hii nan ior mbagenev ve ne jighjigh er i musan Bibilo?
16 Kpa alaghga u pine wer: ‘Ka sha nyi se fa ser Bibilo i se lu a mi nyian ne ngi kwagh môm a Bibilo I mbangeren mbara ve ngohol hen Aôndo laa?‘ Mnger u i zer ngeren shi hiden ngeren itiakerada I ken Bibilo anyom kar uderi imôngo shin udubu imôngo la, anzughul á nyôr kimi ga zee? Een, kpa mba zuan a anzughul ne shi sôron ken mbamgem mba Bibilo mba ainge mban. Nahan mkaanem man ma vough er Aôndo yange na I nger sha hiihii la nahan. Ka sha nyi ikyav á fa ér kwagh ngu nahana?
17. What evidence is there that the Bible has not been changed?
17 Ka shami, ken atô u inyom i 1947 man 1955 la i zua a Uihyurenruamabera mba I dugh shi Zegemnger u kuu yô. Itakerada i ken Ruamabera u ken zwa Heberu kpa i zwa a min ken uihyurenruamabera mba tsev mban. I nger ve hii anyom 100 yem ken 200 cii man I mar Yesu ye. Ruamabera u genegh la lu takerada u Yesaia. Cii man I zua a mi takerada u ngenegh u Yesaia u hembantsan la vabde lun ken zwa Heberu ú yange i nger u er anyom kar kuma 1,000 nahan er i mar Yesu kera la. Mba Karen itiakerada i Yesaia i ihiar ne yô mbamkposo kpeghee tseegh, man mbamkposo mban lu sha mnger u asangaabaacaa tsô! Inja na yô er anyom a kar i hembe 1,000 á i lu hiden ngeren nahan kpaa mkposo jim ngu ga!
18. (a) Ka I sôr akaa a shami ga aa mbangeren mbara nena? (b) Á fatyô u kaan er nyi sha kwagh u mlu u vough u Ruamabera u ken Zwa Grika laa?
18 Itiakerada i Ruamabera u ken zwa Heberu i i nger avegher kposs kposo yô ngi hemba 1,700 nahan. U kundun ishima Karen itiakerada i tse ne inja sha inja yô, afatyô u sôron akaa a alu shami ga a mbangeren ve nger la. Itiakerada i Ruamabera i ken Zwa Grika i tse i tse la ngi je kuma udubu imôngo, i nger i genegh za ikyua a shighe u Yesu man mbaapostoli nav. Vough, er Orvesen Frederick kenyon a kaa nahan er: “kwagh u masetyô u á kar a mi kera yô ka akpelan a kaan er Ruamabera nyôr hen a vese vough er yange i nger un nahan ga la.”—The Bible and Archaeology, upeeji 288, 289.
19. (a) Ikyav i tesen er ior ker gbenda u seer kwagh ken Bibilo kanyi? (b) Er i nger ken 1 Yohane 5:7 nahan i er nan mbamgem mba Bibilo mbagenev ve lu mkaanem ma Bibilo jim ga?
19 Ngu ka u kaan er ior vande Keren igbenda i musan Mkaanem ma Aôndo ga ze. I vande keren. Ikyav i tseer tseer yô ka i ken 1 Yohane 5:7 la. Ken King James Version u sha nyom i 1611 la i kar er: “Mba ve eren shiada yô mba utar, ka Ter, man Imo, man Icighan Jijingi: man mba utar mban yô ka môm.“ Nahan cii kpaa Mkaanem ma Aôndo due ken ungeren mba Bibilo mba tsuaa mbara ga. Ka or u yange lu nôngon u suen itesen i Mbautar la yange seer kwagh ne ye. Er iwanger i lu er asemberakaa ne nga ken Mkaanem ma Aôndo jim ga yô, i sôr i nger nahan mkaanem mera ma ken due ken Ubibilo mbahev ga.
20. Ka sha nyi se fatyô kaan ser Bibilo ngi vough hereghe?
20 Nahan or u nan kaa er Bibilo kera ngi a mkaanem vough er yange i nger i sha mnger u tsua nahan ga yô nan fa ga. Yehova nenge er un kura Mkaanem nam sha u nyôron a mbamshi sha ikyev i mbangeren mbara tseegh ga kpa kua sha ikyev i mba keren u seer akaa la kpaa. Bibilo iyol i i ngi a ityendzwa i Aôndo i á kaa er una kura Mkaanem nam dedoo sha ci wase nyian yô.—Upasalmi 12:6; Daniel 12:4; 1 Peteru 1:24, 25; Mpase 22:18,19.
BIBILO NGI A MIMI KPA?
21. Yange Yesu nengen sha Mkaanem ma Aôndo nena?
21 Yesu Kristu kaa a Aôndo ken msen er: “Ka kwaghôron wou je a lu mimi ye.” (Yohane 17:17) Kpa aatôakaa lumun a kwagh ne kpa? Aluer i̱ kunduiyol i̱ timen ken Bibilo nahan se fatyô u zuan a mi er jim kpa? Mba ve hen akaa mba a mbayiase shi ve tim ken Bibilo kpaa yôka I kpiligh ve iyol sha mlu u vough u la. Bibilo ngi a ati a ior kimi kua akaa a á fatyô u zua a a yô. Se nenge sha akav a genegh.
22-25. Ka kav kpeghee a mbayiase a nyi a tese mimi u Bibilo?
22 Kenger ase ufoto kua ngeren u sha kpekpe u tempel u ken Karnaki, ken Igipiti. Ve ôr kwagh sha mhembe u Farao Shishaki yange va hemba tartor u Yuda shighe u Rehobiam wan u Solomon tema tor er anyom kar kuma ikyua er 3,000 naha. Bibilo kpa i ôr kwagh shami. —1 Utor 14:25, 26.
23 Kenger Iwen I Mbamoabi ne. U fatyô u nengen a i jim jim hen Wuna u Koson Akaa a Mbayiase u Louvre ken gar u Paris, tar u France. Ngeren u shami la ôr kwagh u ahenden a Tor Mesha u ken Moabi yange hendan a Iserael la. Kwagh ne kpaa Bibilo i ôr.—2 Utor 1:1; 3:4-27.
24 Ityungu i ken Shiloam man zwahenden u akpamnger u iniembe na kuma er angahar 1,749 nahan (mita yô ka 533) la ken Yerusalem er u nenge sha uwegh ku yanegh keela na nahan. Mbazendev mba hen ayange ne mba ve ze ken Yerusalem yô ve nyôr zende shin akpamnger ne. Mlu u akaa ne ngu tesen er Bibilo ngi a mimi. Ka sha nyi? Sha ciu Bibilo pase er ka Tor Hesekia yange maa akpamnger ne ye sha u yangen mngeren ma nyôron ken vegher u akumauitya la anyom kar hemba 2,500 nahan.—2 Utor 20:20; 2 Kroniku 32:2-4, 30.
25 Hen Wuna u Koson Akaa a Mbayiase ke Britain la or u na ze heregh yô nana fatyô u nengen a Ngeren u Nabonidus, er i tese heen sha uwegh ku yanegh nahan. Ngeren ne pase myôhôr u gar u tse u Babilon la, er Bibilo kpa i tese nahan. (Daniel 5:30, 31) Kpa Bibilo I kaa er ka Beleshasar yange lu tor u Babilon hen shighe la ye. Nahan cii kpaa Ngeren u Nabonidus la yô kera yila Beleshasar sha iti ga. Kpa shighe u genegh ngu u akaa a ngeren a tsuaa la yange pase gbar gbar er Nabonidus yange lu tor u Babilon u masetyô. Nahan mba ve kaan er Bibilo ngi a mimi iyol ga la mba kaan er yange or lu er Beleshasar ga nahan Bibilo ngi kpe. Kpa ka ken anyom a asember been la shi i zua a akaa ngeren a á pase er Beleshasar yange lu wan u Nabonidus shi lu tor vea ter na ken Babilon ken shighe la yô! Een, Bibilo ngi a mimi, er akav kpishi, a tese nahan.
26. Ka ikyav i nyi i̱ lu i tesen er Bibilo ngi a mimi u vough u sha kwaghfan u tôvonô?
26 Kpa Bibilo ngi akaa mimi a mbayiase tseegh tsô ga. Hanmakwagh u I kaa cii ka mimi. Zum u ka ia ôr kwagh a za bende sha akaa a tôvon a tôv la kpaa, ka I lu nahan vough. Se tese akav ahar tsô: ken ashighe a tsuaa la I na jighjigh er tar ne penda ityô sha kwagh u a fatyô u nengen a mi yô er ú penda ityô sha kwagh inja er makwagh u gbanikyôr nahan. Kpa Bibilo ôr kwagh u a zough vough a mbatovon sha akaa yô, ér Aôndo “har tar sha ma kwagh ga.” (Yobu 26:7) Shi sha u ma I kaa er tar ngu vaanaan er ngise ior kpishi na jighjigh nahan la yô, Bibilo er Aôndo “undu kpighikiki u tar shin, A tema sha.”—Yesia 40:22.
27. (a) (a) Ikyav i hemban tesen er Bibilo due hen Aôndo kanyi? (b) Kanyi akaa a mimi yange Ruamabera u ken Zwa Heberu tsengayôôn sha kwagh u Wan u Aôndo?
27 Kpa ikyav I tesen cii I hemban er mimi je Bibilo I due hen Aôndo yô ka mkaanem ma i̱ tsengaôron sha akaa a ken hemen la. Takerada môm u ior ve tsengengeren akaa cii ma a va iv sha mi yô ngu ga; saa Bibilo tseegh. I mgbough a akaaôron a vough a tsengankaan, een, akaa a i tsengengeren cii a va iv yô. Akaa a genegh kpishi ka sha kwagh u mve Wan u Aôndo shin tar ne. Ruamabera u ken Zwa Heberu tsengaôron anyom uderi imôngo er Un u i tôndozwa sha na ne á va mar un ken Beteleham, iniukwase ia mar un, shi a nenge un mker sha agbenger azurfa 30, shi á wa un kwar a mbaasorabo, shi er kuhe na môm kpaa á hembe u ga, shi á er ishor sha akondo a na, kua akaa a genegh kpishi kpishi.—Mika 5:2; Mateu 2:3-9; Yesia 7:14; Mateu 1:22, 23; Sekaria 11:12, 13; Mateu 27:3-5; Yesia 53:12; Luka 22:37, 52; 23:32, 33; Upasalmi 34:20; Yohane 19:36; Upasalmi 22:18; Mateu 27:35.
28. (a) Ka sha ciu nyi se fatyô u veren ishima ser akaaôron a Bibilo i tsengekaan a lu a iv ga la aa va iv shami keng-e? (b) U̱ henen Bibilo gban uwer ga á waseu u eren nyi?
28 Er se vandeôron ken ityough ki hiihii ken takerada na nahan, shi Bibilo I tsengaôron er tser tar u hegen ne mb ava karen a mi kera kpa á gema á va a tar u her u perapera sha ityough ki u (Mateu 24:3-14; 2 Peteru 3:7, 13) Se fatyô u veren ishima sha akaa i tsengekaan a lu-a-iv-ga-la kpa? Ka shami, aluer orgenegh ôr u kwagh u mimi kuma kwar deri môm, nahan ú kera na nan jighjigh ga sha ciu nan ôr u kwagh u he yumuu? Aluer ú vande kôron nan a kwagh u aiegh ken zwa ga ve, nahan ka hegen u hii u taan apelagh sha kwaghôron u nan yee? Doo ga kpishi u henen imbakwagh la! Er I lu nahan yô, se mba a ityôkaa I tan apelan sha ma kwagh môm u Aôndo a tendezwa ken Bibilo la ga. Á fatyô u nan mkaanem nam jighjigh! (Titu 1:2) U henen Bibilo gban uwer ga, we kpaa á seer u kuma we sha atôkaa kpishi er Bibilo i dugh hen Aôndo jim yô.
[Mbampin Mba Ngeren u Henen]
[Foto u sha peeji 49 la]
Aôndo yange na ior tom sha u ngeren Bibilo vough er orerenkpenga ka nan pase orngeren u nan akaa a nan soo u ngeren ken washika nahan
[Foto u sha peeji 50 la]
Mbahemenev mbakwaghaôndo mbagenev yange ve nôngo sha u atsanaior a de duan a Bibilo ga yô, mba yange vea lu a mi la yange i nande ve sha usu je
[Foto u sha peeji 52, 53 la]
Ihyurenruamabera u Yesia u shin Zegemngem u Kuu
[Foto u sha peeji 54, 55 la]
Kpekpe u tempel u Karnaki, ken Igipiti
[Foto u sha peeji 55 la]
Iwen I Moabi
[Foto u sha peeji 55 la]
Ngeren u Nabonidus
[Foto u sha peeji 55 la]
Hunda u nyôron ken Akpamnger u Hesekia man ityungu i Siloam
