1, 2. Lu zende u nyi Paulu lu zana, man ka nyi alaghga lu henen sha mi?

 GOMNA FESETU kaa a Paulu ér, “ka hen Shisar je u za ye.” Shighe u Paulu ungwa mkaanem man la, a shi nan kpa yange una lu henen sha kwagh u una za tagher a mi la. Paulu vande tsan ken purusu anyom ahar, nahan alaghga gôgô zende u yemen ken Roma la una na a lu un guda. (Aer. 25:12) Nahan kpa, Paulu vande zenden shin tso acin imôngo man lu ijende ne cii za kure doo ga. Alaghga yange una lu henen er zende u ngun di ua za a na la, man kwagh u una za ôr a Shisar la.

² Paulu yange “tagher ishigh a kwaghbo ken . . . atô u zegemnger” acin imôngo shi tso ur a na kwa tar. Ikyav i tesen yô, yange tsa ken atô u zegemnger iyange jimin, tugh man atetan. (2 Kor. 11:25, 26) Heela tseegh ga, zende ne kaha kposo a ijende igen i yange a za u za pasen loho u dedoo la, sha ci u i lu yemen a na uikyangen. I mough a na uikyangen ken Sesaria i lu yemen ken Roma man lu gôgô zende u kuman ukilomita 3000 (umai 2000.) Una za a nyôr kpa? Man una za nyôr ken Roma nahan, a wua un kere? Umbur wer, lu gomoti u hemba lun a tahav sha tar u Satan hen shighe la je gba u una ôr Paulu ijir ye.

3. Paulu yange kange ishima u eren nyi, man ka nyi se lu timen sha mi ken ityough kin?

³ U hen wer akaa a alaghga lu henen sha mi la yange na iyol kpe unu? Mayange ga! Yange fa er gba u una tagher a atsan sha gbenda yô, nahan kpa gema fa atsan shon jighilii ga. Yange nenge a ityôkyaa i ishima ia zer nyian un sha akaa a un lu a tahav sha mi ga la ga, sha ci u akaa shon aa na a kera saan un iyol ken tom na u pasen kwagh la ga. (Mat. 6:27, 34) Paulu yange fa ér awashima u Aôndo yô, ka u una pase loho u dedoo u Tartor hen hanma or cii kua mbautahav je kpaa. (Aer. 9:15) Paulu kange ishima ér, a taver nan nan je kpa una kuren tom na. Se kpa ka awashima wase je la. De se time sha kwagh u zende u Paulu u ken Roma ne nahan se nenge kwagh u se fatyô u henen ker yô.

4. Lu tso u nyi Paulu nyôr u yemen zende, man ka unô yange ve lu a na imôngo?

⁴ Lu orshoja u Mbaroma u i yilan ér Yuliôsu la i wa Paulu kua  mbapurusu mbagenev sha ikyev na, maa ve nyôr tso hen Sesaria u yemen ye. Lu tso u hen ihyongo i Adaramitim u hen tiôntar u Ashia u Kiriki la, lu u una mough a yem Mitilene, hen icile i Lesbos. Lu u tso ne una za kar ikyua a Antioki maa una goom a ver ishigh u yemen Mira, man una lu tilen sha ahongo agen dughun ikyav shi tôôn mbigenev. Utso mban yange ve doo u teman shi mi ga sha ci u lu utso mba tôôn ikyav. Mbapurusu je yô, lu u a hemba hagher ve cii. (Nenge ngeren u kiriki u “ Zende u ken Zegemnger man Ajiir a Mbakasuav Zenden Yô” la.) Kwagh er doo yô, Paulu lu zan zende ne tswen ga, Mbakristu mbagenev kpa lu a na imôngo shin tso u i wa mbaiv mbagenev shimi ne. Yange azende a na ahar lu a na imôngo, lu Aristareku man Luka. Ka Luka yange nger kwagh u za hemen ne ye. Azende a Paulu a ishima ishima ne yange vea kimbi injar tso shin a tôô ve gbilin sha ci u ka mba wasen un kpa se fa ga.—Aer. 27:1, 2.

5. Ka unô Paulu zua ishigh a ve ken Shidon, man ka nyi se fatyô u henen ken kwagh ne?

⁵ Yange ve er zende u kuman ukilomita 110 (umai 70) ken iyange i môm, maa ve za tile hen gar u Shidon u ken tar u Shiria vegher u imbusutarimese la. Ikyav tese wang ér Yuliôsu yange er kwagh a Paulu inja er ka iferor nahan ga sha ci u, a shi nan kpa fa er Paulu lu Orroma u er kwaghbo ga yô. (Aer. 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliôsu yange na Paulu ian za lu vea Mbakristu mbagenev ape tso za tile yô. Yange a doo anmgbianev mba nomso man mba kasev mban u nengen sha apostoli u tsa ken purusu gbem ne je ka u henen a hen ga! U fatyô u keren aan a u er a anmgbianev mbagenev doo doo nahan kpa? Ka wea er a mbagenev doo doo yô, we kpa u seer zuan a ishimataver.—Aer. 27:3.

6-8. Paulu yange mough hen Shidon lu yemen hana, man ka aan a pasen kwagh a nyi alaghga zua a mini?

⁶ Tso la mough hen Shidon za kar hen Shilishia, ikyua a gar u Tarsu ape Paulu vese la. Luka kera ter ajiir agen a yange ve tile her ga, kpa kwagh u kaa ér “ahumbe lu tagher se u zan pe se ver ishigh la” tese ér ve tagher mbamtaver. (Aer. 27:4, 5) Nahan  cii kpa, Paulu za hemen u pasen loho u dedoo sha hanma ian. Ikyav tese ér yange pasen mbapurusu kua mba nahan tso man ushoja kua ior mba sha ajiir a tso lu tilen la cii loho u dedoo. Ian ka ia due i se pase kwagh nahan se er tom a mi sha inja kpa?

⁷ Shighe karen yô, tso la za nyôr hen gar u Mira u lu ken veghertar u Ashia u Kiriki la. Maa ve nyôr tso ugen u yemen ken Roma, ape ve lu zan la. (Aer. 27:6) Sha ayange la, Mbaroma yamen ishamakaa ken Igipiti, nahan utso mba tôôn ishamakaa ken Igipiti tilen hen ihyongo i hen Mira la. Yuliôsu nengen a môm ken utso mban yô, a kaa a ushoja kua mba purusu mbara ér ve nyôr. Tso ne yange hemba kehen a u ve vande nyôron la. Yange tôô alakema kpishi kua iorov 276 mba ve lu yemen ken Roma yô. Ikyav tese ér, ior hemba ngeen ken tso ne mba Paulu una pase ve kwagh yô, shi se na jighjigh ser yange pase ior kpishi loho u dedoo.

⁸ Tso la mough ver ishigh u yemen ken Shinidu vegher u imbusutariyan i Ashia u Kiriki la. Ahumbe yange aa daan tso tsembelee yô i er zende ne ken iyange i môm. Nahan kpa, Luka nger wener “tso ne yem a vese kure kure, ayange nga kar imôngo yô, se va nyôr hen Shinidu sha ican.” (Aer. 27:7a) Ahumbe yange lu tagher ve nahan lu ican kpishi u yemen zende ne. (Nenge ngeren u kiriki u “ Ijeverahumbe i ken Zegemnger u Mediterenia” la.) Nenge er yange a lu ior mba shin tso mbara ken ishima zum u tso lu nôngon sha ican u yemen ken ahumbe aa lu kpianger a mngerem la yô.

9, 10. Lu mbamzeyol mba nyi ve tagher a mi ikyua a Kerete?

⁹ Kyaptin u mbanahantso la wa ishima ér vea kar Shinidu vegher u shin ityôtar la. Kpa Luka nger kwagh u za hemen la wener, “ahumbe lu tagher se u zan pe se ver ishigh la.” (Aer. 27:7b) Tso la gbe ica a kpetar yô, ijeverahumbe mough shin imbusutarimese za ta sha mi, maa daa un sha utaha yem vegher u imbusutariyan la. Er ahumbe taver kwagen la ve tso za mem ken icile i Shiperu nahan, kwa ne yô, tso la za mem ken icile i Kerete. Kpa mba karen Salmoni u lu Kerete vegher u sha ityoughkitaregh la yô, maa ijeverahumbe shon hii u panden. Sha ci u nyi? Sha ci u tso ne za nyôron ken icile i Salmoni yô, ahumbe kera taver her yum ga. Hen ase er ishima yange ia gba mba ve lu shin tso la shimi hen shighe ne yô! Nahan kpa, mbanahantso mbara fa er ica a gba ga tsô vea nyôr ken shighe u ndôhôr keghelee u ka i doo u zenden ken mnger ga la yô. Kwagh ne kpa na ishima lu nyian ve.

¹⁰ Luka nger kwagh ne jighilii ér: “Se kar hen kpe u icile [i Krete] ne sha ican se va ar hen ijiir igen, i yilan ér Ahongo a Doonashe.” Er ve zurum a kpetar nahan kpa, ve lu kôôm tso la sha ican. Ken masejime yô, ve zua a anijiir hen anityungu ugen, maa ve kende imandetso shin mnger. Kpa ve shi her kuma shighe nena? Luka kaa ér, “ayange kar kpishi,” kpa lu u vea shi her kpishi yô, zayol ugen una kohol ve. Yange i hemba cieryol u zenden ken mnger ken uwer u Setemba man Oktoba.—Aer. 27:8, 9.

11. Paulu yange kaa a mba ve lu shin tso vea na la ér nyi, man ve er nena?

 ¹¹ Alaghga mbagenev shin tso la yange vea pine Paulu mnenge na sha ci u un vande zenden ken zegemnger u Mediterenia la. A kaa a ve ér tso a mem zende, sha ci u vea mough yô, zende la “ua za a doo ga” alaghga ior je kpa vea saa. Nahan kpa, ornahantso kua ortsoo ungwa imo i Paulu ga, sha ci u alaghga ve nenge ér vea ker ijiir i i hembe doon yô. Maa ve nyoho Yuliôsu zwa shi kpila i mba ve lu shin tso la nenge ér hemba doon u vea za mem hen ihyongo i Finikia la. Alaghga ijiir ne hemba doon u lun her hen shighe u ndôhôr keghelee ne kua ajiir a injaa a tso tilen her kpaa. Nahan ahumbe a ken imbusutariyan nga ngur karen teghelee yô, tso la maa mough gba yemen.—Aer. 27:10-13.

12. Lu zayol u nyi mbanahan tso tagher a mi shighe u ve mough hen Kerete laa, man ve nôngo a mi nena?

¹² Nahan kpa zayol maa shi seer: “Ijeverahumbe” za mough gba daase a zegemnger. Mba ze deghôô yô, ve za mem hen “ancile ugen, i yilan ér Kauda.” Ancile ne lu ica a Ahongo a Doonashe kuma er ukilomita 65 nahan. Nahan kpa zayol lu a bee ga, lu u ahumbe la aa fatyô u daase a tso za hangen sha waarawa, ikyua a kpe u veghertar u Afrika. Mbanahan tso lu nôngon sha afatyô ve ér vea palegh kwagh ne, nahan ve sagh antso u kiriki u tso u vesen la lu kpelan van a mi yô, ve wa shin tso u vesen shon. Kpa kwagh ne lu ican kpishi sha ci u mngerem iv shin antso u kiriki la poo. Maa ve gba nyôôso ikpande i tso u vesen la sha mshirim kua ikyor sha er a de hemben ga yô. Shi ve shir a ikyor i sha ikyondo i tsoo la shin inya, nahan ahumbe lu masen mgbeghan tso yemen a mi ape ahumbe ver ishigh la. Nenge imba er yange a cier ior mba ve lu shin tso la iyol yô! Iniôngon ve la cii gba shami ga sha ci u “ijeverahumbe la lu daase a [tso] sha utaha” her. Sha iyange i sha utar la, ve dugh ikyav mbigen ve haa ken mnger sha er vea pande un myohom, a de urun ga yô.—Aer. 27:14-19.

13. Yange a lu mba shin tso u Paulu lu shimi la nena shighe u ve tagher a ijeverahumbe la?

¹³ Sha mimi yô, yange a cier mba shin tso la iyol. Kpa Paulu vea azende a na yô ve taver ishima. Ter vande kaan a apostoli Paulu ér una za pase kwagh ken Roma, shighe karen yô, ortyom shi va kimbir ôron un mkaanem man. (Aer. 19:21; 23:11) Nahan cii kpa ijeverahumbe ne er zan zan kuma kasua uhar. Er ura lu nôôn kpishi shi abeen yuhwa sha yô, iyange man asan due ga, nahan ime wa maa ornahan tso kera fa ape ve lu shin vegher u tso ver ishigh lu yemen la ga. Er ura lu nôôn kpishi yô, ndôhôr je ior mbagen gba angev, shi cier ve iyol nahan u yan kwagh je kpa kera sar or ga.

14, 15. (a) Er nan ve Paulu hide umbur ior mba ve lu shin tso imôngo la icin i yange vande tan ve laa? (b) Ka nyi se fatyô u henen ken loho u ishimaverenkeghen u Paulu pase la?

¹⁴ Paulu maa mough tile sha. A umbur ve kwagh u vande ôron ve la, kpa lu nahan ve a naha tar ga. Kwagh u va tser ve ne tese ér kwagh u Paulu vande ôron ve la, lu kwagh u yange ma ve wa ikyo sha mi yô. Maa a kaa ér: “M ngu kaan a ven mer, taver nen ishima, gadia or wen môm nana saa ga, a lu tso tseegh.” (Aer. 27:21, 22) Nenge imba er mkaanem mara yange ma a taver ior mbara asema la sha wono! Paulu kpa yange a saan un iyol er Yehova na un loho u ishimaveren  ér a pase mba ve lu shin tso la yô. Doo u se fa ser uma u hanma or yô gba Yehova kwagh. Apostoli Peteru nger ér: “Yehova . . . soo ér or môm nana tim ga, kpa sar un u ior cii ve zua a ian i geman ishima.” (2 Pet. 3:9) Nahan gba hange hange u se er tom u pasen ior loho u ishimaverenkeghen ne er se fetyô la cii, man a shighe u vihin shio! Uuma mba iorov mba sha zongo.

¹⁵ Ikyav tese ér Paulu yange pase ior kpishi shin tso la kwagh u “ityendezwa i Aôndo yange er” la. (Aer. 26:6; Kol. 1:5) Kpa ashe nga veren sha inja i tso a ur yô, Paulu ôr ve loho u nan ve ishimaveren ér vea war. A kaa ér: “Ortyom u Aôndo u m lu u na . . . la, nyen va tile ikyua a mo tugh kaa ér: ‘De cie ga, Paulu. U za tile sha ishigh ki Shisar keng, man nenge! Aôndo una yima u kua mba ve lu shin tso a we imôngo ne cii.’ ” Paulu maa taver ve ishima ér: “Nahan yô, taver nen ishima nomsombaiorov, gadia m na Aôndo jighjigh mer kwagh la una er vough er i kaam nahan. Nahan kpa, ka keng tso una za ur a vese hen kpe u icile igen.”—Aer. 27:23-26.

16, 17. (a) Lu shighe u han Paulu er msene, man lu nyi i due ker? (b) Icin i Paulu yange ta la va kure sha mi nena?

¹⁶ Ijeverahumbe daa tso la yem a mi zan zan kuma ukilomita 870. Zende ne  yange u cier iyol shi u tôô shighe kuma ukasua uhar. Mbanahantso maa hen ér ve zurum a kpetar sha ci u alaghga ve u ungwa mngerem lu kpianger za tan sha kpetar. Ve shir a amandeatsoo a shin ityôtsoo la sha u tso a de urun ga yô, maa ve gba kôôm tso la ér a ver ishigh sha kpetar, ve lu nôngon ér ma ve za dugh sha tar. Hen shighe ne awashima ve lu u undun tso la kpa ushoja yange ve. Paulu kaa a ushoja mbara ér: “Saa ior mban vea lu shin tso, gayô ne fatyô u waren ga.” Hen shighe ne ijeverahumbe la pande, Paulu maa kaa a ior ér ve ya kwagh, shi taver ve ishima ér vea war. Paulu maa “er msen hen Aôndo sha ishigh vev cii.” (Aer. 27:31, 35) Paulu yange ver Luka man Aristareku kua Mbakristu ikyav i dedoo sha msen u er u wuese Aôndo la. Ka wea eren msen hen atô u ikpelaior nahan, ka u taver ve ishima shi u sur ve asema kpa?

¹⁷ Paulu yange eren msen yô, “ve cii ishima taver ve, ve gba yan kwagh.” (Aer. 27:36) Shi ve pande sam u alakema ve haa ken mnger sha u tso a seer peese yô, sha ci u ve lu zurum a kpetar. Mba za nyer sha tar yô, mbanahan tso mbara tôndo ikyor i sha amandeatsoo kera, amande la gba shin zegemnger, shi ve oghom ikyor i sha ikpande i kôôm tso la. Mba kenden a ikyondo i sha ityough ki tsoo la vegher u ken ahumbe yô, tso gba yemen vegher u waarawa lu la. Maa ishigh ki tso la za hange, man alaghga lu shin angbiôr gayô sha waarawa, kpa agôndoamnger gema lu tan shin ityôtsoo sha agee, maa ityôtsoo gba paven. Ushoja mbagenev soo ér vea wua mbapurusu mba ve lu yemen a ve la, sha er mô ve nana yevese a yem ga yô, kpa Yuliôsu venda a ve. A kaa a ve ér ve ôô uwe gayô ve nôngo ve due sha kpetar. Kwagh u Paulu ôr la kure vough, iorov 276 cii war. Nahan ‘ve cii ve due sha tar, kwagh er ve ga.’ Kpa ve lu hana?—Aer. 27:44.

18-20. Ior mba hen icile i Melita yange ve ‘er a ior doo je kpilighyol’ nena, man lu ivande i nyi Aôndo er sha ikyev i Paulu?

¹⁸ Ior mbara maa za due sha kpetar hen icile i Melita, ken imbusutarimese i Sicily. (Nenge ngeren u kiriki u “ Icile i Melita Ngi Ka Hana?” la) Ikyurior i hen  icile ne ‘er a ve doo je kpilighyol.’ (Aer. 28:2) Ve keer usu sha ci u ior mba wuhe kôr ve je ve lu kunden la. Er ura nôô ve kpishi, wuhe kôr ve yô, usu la na yô tsee ve. Maa shi ivande igen er.

¹⁹ Paulu soo ér una wase mbagenev. Nahan a kura ayegher a ikyon a gba haan sha usu la. Maa igbinde za due ken ikyon i a haa sha usu la va gber un maa i kamber un sha uwe. Ior mba hen Melita mban hen er ka mbaaôndo ve tsaha un ye. a

²⁰ Er ior mba hen ijiir ne nenge er iyô ne nyima Paulu yô, ve hen ér una va “mura iyol.” Takeda ugen kaa ér, ishember i ken zwa Grika i i gem heen ne ka “ishember i mbatwerev” ve eren tom a mi yô. Kape i lu ve alaghga ishember la va ‘Luka, ortwer u doon ishima’ la ken ishima fele je la. (Aer 28:6; Kol. 4:14) Kpa Paulu mishi uwegh nagh bo-iyô la osough gba, kwagh môm er un ga.

21. (a) Tese ikyav i akaa a yange er a Luka a pase kwagh u a vough ken ngeren na ne yô. (b) Lu ivande i nyi Paulu ere, man ior mba ken Melita er nena?

²¹ Zegeor ugen lu hen ijiir ne, i yilan un ér Pubiliu, lu a inya kpishi. Alaghga lu ortom u Mbaroma u vesen hen icile i Melita. Luka kaa ér lu “orhemen u icile la,” man i zua a iti ne sha ngeren mbatsev uhar mba ken Melita. Or ne yange er a Paulu man akar a na doo doo ayange atar. Kpa ter u Pubiliu gema lu uange. Kwa ne kpa Luka ôr kwagh u lu zan un iyol la vough. A nger ér or la “gba angev lu sha gambe, fiva er un shi lu nyian awambe.” A pase akav a angev mbula vough vough sha asember a mbatwerev. Paulu er msen penda un ave iyol maa angev nav bee. Ior mba hen ijiir la mba nengen ivande ne yô, ve gba van a mbauangev sha u i bee ve iangev yô, shi ve va a uiyua sha ci u Paulu kua ior nav.—Aer. 28:7-10.

22. (a) Profesôr ugen wuese gbenda u Luka a nger kwagh u zende ve u yemen ken Roma la nena? (b) Ka nyi se time sha mi ken ityough ki ki dondo laa?

²² Zende u Paulu u se hila lam sha mi ne cii i nger kwagh u u vough man kwagh u i nger la ka u mimi kpaa. Profesôr ugen kaa ér: “Luka ngu môm ken ior mba ve nger akaa a ken Bibilo . . . sha gbenda u yange er la vindi vindi yô. Gbenda u a pase er utso zenden ken zegemnger u Mediterenia sha ayange la kua er ahumbe man mngerem yange ma er tahav la gba ken inya ga.” A ôr kwagh la vough er yange nenge ken takeda u pasen kwagh u zende nahan. Alaghga tsô shighe u Luka zenden vea apostoli Paulu la, a ngeren akaa. Aluer kape yange eren la yô, una zua a akaa kpishi a ngeren kwagh sha mi ken zende u u shi ve her la kpaa. Ka nyi ia er Paulu zum u vea za nyôr ken Roma laa? De se nenge.