1-3. (a) Pase kwagh u za hemen hen tugh mbu Yutiku kpe la. (b) Ka nyi Paulu yange er man kwagh u er ne tese se nyi sha kwagh na?

 PAULU zua vea anmgbianev mba nomso man mbakasev mba ken tiônnongo u Teroa sha kpoyou u sha ken ruumyou ugen. Er lu aikighe u masetyô u una lu vea anmgbianev mban ne yô, a lam a ve shighe gôgônan. Ka atôutu hegen. I tsar amenger a i haa a mkurem yô, nahan tsee ken iyou la kpishi sha ci u ahumbe nga nyôron ker kpishi ga. Gumor ugen u i yilan un ér Yutiku yô gema tema sha windou. Er Paulu lu ôron kwagh la, mnyam kar Yutiku man a osough sha kpoyou u sha utar a va gba shin inya!

² Er Luka lu ortwer yô, alaghga yange una lu or u hiihii u zan ape gumor ne gba la sha er una fa aluer kwagh er un yô. Kpa kwaghmôm lu u vea er hen shighe ne ga. Sha ci u ‘ve tôô Yutiku kpenegh.’ (Aer. 20:9) Kpa ivande gema er. Paulu samber sha gumor ne, man a kaa a ikpelaior ér: “De nen ayôôso, gadia uma na ngu her.” Paulu man nder Yutiku!—Aer. 20:10.

³ Er i nder Yutiku yô, kwagh ne tese akaa a Yehova una fatyô u eren a icighan jijingi na yô. A fatyô u kaan ér lu Paulu na ve Yutiku kpe ga. Yange soo ér anmgbianev mba nomso man mbakasev ve yem zunguluu shighe u mkombo u hange hange ne una bee kera ga, shin ve de kera ne Yehova jighjigh ga sha ci u kwagh u er ne ga. Er Paulu nder Yutiku yô, kwagh ne suur shi taver anmgbianev mba nomso man mbakasev asema sha er vea za hemen u eren tom u pasen kwagh sha gbashima yô. Sha mimi yô, Paulu yange fa er uma a lu icighan kwagh yô. Kwagh ne umbur se mkaanem nam ma ma kaa ér: “M ngu a ishô sha awambe a ior cii” la. (Aer. 20:26) De se nenge er mkaanem ma Paulu man ma wase se u nengen uma ser ka icighan kwagh yô.

4. Ka kwagh u cier iyol u nyi Paulu tagher a mini?

⁴ Er se vande ôron ken mtom ma ken ijime la nahan, shighe u Paulu lu ken Efese la yange tagher a kwagh u cier un iyol. Yange ishima vihi ior  mba ken Efese a na sha ci u lu pasen loho u dedoo. Mba ve varen iwa i azurufa shi ve teen i hen ior mba ve icivir inmgbianaôndo u Atemi la cii lu uwegh ken ayôôso ne. “Ayôôso la nga hidi ijime yô,” Aerenakaa 20:1 kaa ér: “Paulu tindi ér mbahenen ve va. Mba ve yô, a taver ve ishima, maa a lôhô ve ayem. Tsô a mough a gba yemen ken Masedonia.”

5, 6. (a) Alaghga Paulu tsa ken Masedonia kuma shighe nena man lu nyi er sha ci u anmgbianev mban? (b) Paulu yange nengen anmgbianev mba nomso man mba kasev nena?

⁵ Shighe u Paulu lu yemen Masedonia la, yange za tile hen ihyongo i Teroa la mem her. Awashima na yô, lu u Titu u i tindi un ken Korinte la una va kohol un her. (2 Kor. 2:12, 13) Kpa Paulu va fe ér ka u Titu una kera va ga yô, maa a yem ken Masedonia za lu ker je nôngo u kuman inyom jimin. Hen shighe ne cii “a ôr akaa kpishi a taver mba sha ajiir la asema.” a (Aer. 20:2) Shighe karen yô, Titu va kohol Paulu ken Masedonia shi kaa a na ér saan anmgbianev mba ken Korinte iyol kpishi u zuan a washika na u hiihii la. (2 Kor. 7:5-7) Kwagh ne man mgbegha Paulu u shi ngeren ve washika ugen, u hegen se yilan un ser 2 Mbakorinte la.

⁶ Kwagh er doo yô Luka kaa ér, er Paulu za u za sôron anmgbianev mba ken  Efese man Masedonia yô, kwagh ne taver ve shima kpen kpen. Kwagh ne tese er anmgbianev mba nomso man mba kasev doo Paulu ishima yô. Yange lu er Mbafarishi mba ve nengen mbagenev ér ve hemba ve la nahan ga. Kpa yange i saan un iyol u civir Aôndo vea anmgbianev nav mba nomso man mba kasev. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Shighe u una waan ve kwagh taveraa je kpa, nengen ér un hemba ve ga.—2 Kor. 2:4.

7. Mbakuran mba ken tiônnongo vea dondo ikyav i Paulu la nena?

⁷ Nyian ne mbatamen man mbatamen mba sôron atôônanongo ka ve nôngo kpoughloo u dondon ikyav i Paulu la. Shighe u ka a gba u vea wa or kwagh kpa, ka ve er kwagh ne sha gbenda u kwaghwan ve ne una taver or shon ishima yô. Ka ve nôngo u fan er i lu mbagenev ken ishima yô nahan ve taver ve asema, mba lamen a ve sha tswam ga. Ortamen u sôron atôônanongo ugen u a er tom ne shighe a kaa yô, kaa ér: “Ka i sar anmgbianev mba nomso man mba kasev u eren kwagh u vough, kpa shi ka i gba u vea nôngo a akaa a nan ve ishimanyian man mciem shi ashighe agen ka i lu ve inja er ve kera fa kwagh u vea er ga nahan.” Mbatamen vea fatyô u taver anmgbianev mba nomso man mba kasev mban asema.—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ka nyi yange i na ve Paulu kera za nyôr tso yem ken Shiria ga? (b) Alaghga lu nyi i na ve Mbayuda kôr Paulu ihyomo?

⁸ Paulu yange moughon hen Masedonia yô, man a yem ken Korinte. b Yange tsa her iwer itiar ngi karen yô, soo ér una yem ken Senkeria ape yange soo ér una za nyôr tso u yemen ken Shiria yô. Sha er una za moughon heela yô, una yem ken Yerusalem una za na anmgbianev mba ve lu ken ican la iwasen yô. c (Aer. 24:17; Rom. 15:25, 26) Kpa kwagh va er u na ve Paulu kera fatyô u kuren awashima na ga yô. Aerenakaa 20:3 kaa ér: “Mbayuda zua zwa ér vea wua un”!

⁹ Kpiligh se iyol u fan er yange hii ve Mbayuda kôr Paulu ihyom ga, sha ci u yange kera na atesen a ve la jighjigh ga. Shi loho u Paulu vande pasen ken Korinte la na yô, Krisepu, orhemen u shinagoge la hingir Orkristu. (Aer. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Sha shighe ugen la, Mbayuda mba ve lu ken Korinte la wa Paulu akaa iyol ér ngu peren atindi maa ve yem a na hen Galio u lu gomna u Akaya la. Nahan kpa Galio lumun a akaa a ve wa un iyol la ga. Kwagh ne na yô ishima vihi Mbayuda kpishi. (Aer. 18:12-17) Mbayuda mba ve lu ken Korinte la alaghga yange vea hen ér a nyôr tso a yem ken Krisepu u lu ikyua a Korinte la, man ve er ayom ér vea za kegh un hen ijiir ne vea wua un. De se nenge nen kwagh u Paulu er yô.

10. Er Paulu yem ke Krisepu ga yô, kwagh u er ne lu shami gaa? Ta iwanger.

¹⁰ Paulu yange nenge ér una kera yem ken Krisepu ga, kpa una hide a yem ape  mough va Masedonia la. Yange er kwagh ne sha ci u soo u waren uma na kua akaa a lu zan a mi u za nan anmgbianev la. Shi kwagh ugen yô, u hiden yemen hen ijiir la angahar kpa lu kwagh u cier iyol. Sha ayange la mbaiv yange ve yer sha gbenda. Ajiir a mba yemen zende tsaan la kpa a cier iyol. Kpa Paulu hen je ér, u yemen gbenda ne hemba doon a u yemen ken Krisepu. Kpa kwagh er doo yô, Paulu lu yemen zende ne tswen ga. Yange yem u vea Aristareku man Gayu man Sekundu man Sopata man Timoteu man Terofimu man Tikiku.—Aer. 20:3, 4.

11. Se er nena ve se kura iyol yase nyian man ka ikyav i dedoo i nyi Yesu a ver se sha gbaa ne?

¹¹ Mbakristu mba sha ayange ase ne kpa ka ve er kwagh u ve fetyô cii u kuran iyol ve shighe u ve lu ken kwaghpasen yô, er Paulu kpa yange er nahan. Sha ajiir agen je yô, ka ve pasen kwagh sha iniongo iniongo gayô ve lu vea anmgbianev mba nomso man mba kasev. Nahan shighe u i lu tôvon se a ican yô, se er nan ve se kura iyol yase? Se fa ser, se fatyô u palegh tôvacan ga. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kpa shighe u se lu pasen kwagh yô, ka se wa ikyo. Nenge ase ikyav i Yesu ne. Hen shighe ugen la mbaahendanev mba ken Yerusalem tôô awen ér vea ta un, kpa “Yesu ôso teghelee, due ken tempel kera.” (Yoh. 8:59) Shighe karen yô, er Mbayuda gba keren gbenda u wuan Yesu yô, “Yesu kera zende ken igbar hen Mbayuda ga, kpa a mough her a yem hen haregh ugen ikyua a taaikyôngo.” (Yoh. 11:54) Yange a gba shami yô, Yesu a er kwagh u a fetyô la sha u kuran uma na shi eren kwagh u una hendan a awashima u Aôndo ga yô. Nyian kpa, Mbakristu vea fatyô u eren nahan.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Yange lu tiônnongo ken ishima nena shighe u Paulu nder Yutiku shin ku laa? (b) Ka ishimaverenkeghen i nyi ka i suur se ishima nyiana?

¹² Paulu vea azende na yange ve yem ken Masedonia imôngo, man ve kera za lu imôngo ga sha anshighe kpuaa. Shighe karen yô, ve hide ve za zua imôngo ken Teroa. d I ôr kwagh u yange er ne ér: “Iyange i sha utaan la maa se va kohol ve hen Teroa.” e (Aer. 20:6) Er i ôr ken mhii u ityough kin nahan, lu hen ijiir ne i nder Yutiku ye. Nenge er yange a saan anmgbianev mba nomso man mba kasev iyol u nengen er i nder Yutiku hide lu uma yô. I pase kwagh u yange za hemen ne nahan ér “ve zua a msurshima je zua ga”—Aer. 20:12.

¹³ Shin er uivande mban ve kera eren nyian ga nahan kpa, loho u Bibilo u sha kwagh u mnder u shin ku la ka u na mba ior vev ve sar ku la ‘ve zua a msurshima je i zua ga.’ (Yoh. 5:28, 29) Er Yutiku kpa lu or u i mar un ken isholibo yô, hide shi va kpe. (Rom. 6:23) Kpa mba a va nder ve ken tar u he la yô, vea kera  kpe mayange ga. Shi mba a nder ve, vea za hemen sha vea Yesu la kpa, vea lu a iyol i kpen ga. (1 Kor. 15:51-53) Se Mbakristu sea lu mba i shighe se mkurem shin sea lu “iyôngo igen” kpa, se fatyô u lun a ityôkyaa i se ‘zua a msurshima je a zua ga yô.’—Yoh. 10:16.

14. Mbatamen mba ken Efese yange mba va kohol Paulu ken Milete yô, a kaa a ve ér nyi?

¹⁴ Paulu vea ior nav yange mba moughon hen Teroa yô, ve yem hen Aso man Mitilene man Kio man Samo man Milete. Awashima u Paulu yô, lu u una nyôr ken Yerusalem sha shighe u Iniongo i Pentekosti la. Man lu ityôkyaa i na ve kera kar ken Efese kwa ne ga je la. Er Paulu soo ér una lam a mbatamen mba ken Efese yô, a tindi ér i kaa ve, ve va kohol un ken Milete. (Aer. 20:13-17) Mba va nyer yô, Paulu kaa a ve ér: “Sha iyange i m hii tan nguhar hen tiôntar u Ashia la je, ne fa gbenda u m lu eren kwagh hen atô wen la dedoo. M lu eren Ter tom a iyol hiden a mi ijime tsung man a mliam ashe, shi m lu yan atsan sha ci u mbamhen mba Mbayuda lu eren ér vea wuam la. Shi ne fa er yange m gba uwer u ôron ne ma kwagh ken akaa a lun ne a inja la ga yô, shi iyol kpem u tesen ne ken igbar man sha uya uya kpaa ga. Kpa m er shiada vighe vighe hen Mbayuda man Mbagrika cii, sha kwagh u geman ishima hiden hen Aôndo shi nan Ter Yesu jighjigh.”—Aer. 20:18-21.

15. Ka mba mtsera mba nyi nahan ka se zua a mi shighe u se lu eren tom u pasen kwagh sha uya uya laa?

 ¹⁵ Nyian ne, igbenda ngi kpishi i se pasen ior loho u dedoo yô. Ka se nôngo u zan ape ior ve lu man ajiir a akaahendan man ior ve tilen man sha ugodobi kua sha ityembekasua er Paulu nahan. Nahan kpa u pasen kwagh sha uya uya la ka gbenda u vesen u se pasen ior loho u dedoo yô. Nena yô? Ityôkyaa môm yô, hanma or nana fatyô u ungwan loho u dedoo u Tartor hanma shighe cii sha gbenda ne. Kwagh ne tese ér Aôndo sangen a sange ga. Ityôkyaa igen yô, se fatyô u wasen hanma or sha a fatyô wase cii sha er nana fa Aôndo yô. Shi mtsera ugen u ka se zua a mi yô, jighjigh wase ka a seer taver shi se hen u lun a ishimawan. Sha mimi yô, ior ka ve fa se ér se mba Mbakristu mba mimi sha ci u tom u pasen kwagh u se eren sha gbashima ‘u tesen ken igbar man sha uya uya’ ne.

16, 17. Paulu yange tese ishimataver nena man Mbakristu vea dondo ikyav na la nyian nena?

¹⁶ Paulu yange ôr a mbatamen mba ken Efese ér, un fa akaa a una za tagher a mi shighe u una hide a yem ken Yerusalem la ga. A kaa a ve ér: “Nahan kpa, uma wam ngum ma kwagh ga, aluer ka u me fatyô u kuren zende wam u uma ne kua tom u Ter Yesu a nem ér m pase loho u dedoo u erdoo u Aôndo a tese sha mhôôn la vighe vighe yô.” (Aer. 20:24) Paulu yange tese ér un taver ishima. Yange de ér mnyoon shin tôvacan shin kwaghmôm kpa a yange un u eren ishima i Aôndo ga.

¹⁷ Nyian ne kpa se mba tagher a mbamtaver atô kposo kposo. Ashighe agen gomoti ka a cir tom wase shi a tôvon se a ican. Mbagenev mba yan ican a mnyoon kua mba mzeiyol mba ken ishima nahan kpa ve taver ishima her. Agumaior ase kpa mba ve lu kelase môm vea ve ka ve kighir ve ér ve er akaabo ken makeranta. Se mba den ser kwagh môm a yange se u “eren shiada” sha kwagh u Tartor u Aôndo “vighe vighe” ga, er Paulu kpa er nahan.

18. Paulu yange er nyi ve kaa ér un ngu a ishô sha awambe a ior cii, man yange gba u mbatamen mba ken Efese vea dondo ikyav na la nena?

¹⁸ Shighe u mbatamen mba ken Efese va zua vea Paulu la, yange ôr ve kwagh u gba u vea er la jighilii, shi pase ve wang er yange un nenge sha atôôananongo yô. Hiihii yô, yange kaa a ve ér alaghga a lu kwa masetyô u vea nenge a na je ne. Man ôr ve mkaanem man nahan ér: “M ngu a ishô sha awambe a ior cii, gadia m gba uwer u ôron ne ma kwagh u Aôndo a we ishima u eren ga. Ver nen ishima sha ayol a en man sha ikyumile cii i icighan jijingi a ver ne ne lu mbakuran i, sha u ne̱ kura tiônnongo u Aôndo, u a yam sha awambe a Wan na la.” (Aer. 20:26-28) Shi Paulu ta ve icin ér, “ugbaseela mba vihin tu vea nyôr” ken tiônnongo “vea ôr akaa nzughul nzughul sha u vea urugh mbahenen ve dondo ve” yô. Nahan lu u mbatamen vea er nena? Paulu ta ve icin ér: “Lu nen per, shi umbur nen ner tugh man atetan cii, mayange m mem u wan hanma wen kwagh a mliam ashe ga, zan zan anyom atar.”—Aer. 20:29-31.

19. Yange ior hii u vendan mimi ken deri anyom u hiihii la nena, man lu nyi i due ker ken masejime?

 ¹⁹ Yesu yange kpe anyom 60 nga karen yô, “ugbaseela mba vihin tu” va nyôr ken tiônnongo. Er ken inyom 98 la nahan, apostoli Yohane nger wener: “Hegen je kpa uantikristu due mba kpishi . . . Ka ken a vese ve dugh ye, kpa yange ve lu ior asev ga, gadia vea lu ior asev yô, ma ve lu a vese her.” (1 Yoh. 2:18, 19) Yesu yange kpe anyom nga karen er 200 yô, mbavedan mimi mba ve lu hemen ken tiônnongo hen shighe ne, ve hii u nengen ayol ave ér ve hemba gban kwagh a mbagenev. Maa anyom nga va karen er 300 shighe u Yesu kpe kera la yô, tor u Mbaroma u i yilan ér Constantine la na ian ér ityesen i aieghe ne i hingir tindi. Mbahemenev mbavedan mimi mban “ôr akaa nzughul nzughul.” Ve gba nungwan atesen a Bibilo sha atesen a mbafanaôndo ga kua aeren ave sha er a zua sha atesen ave yô. Nyian kpa, ukwaghaôndo kpishi mba dondon aeren kua atesen a ityôô la her.

20, 21. Paulu yange tese ér un tangen iyol ga nena, man mbatamen vea dondo ikyav na la nyian nena?

²⁰ Gbenda u Paulu eren kwagh a ior la yange u kaha kposo a u mba ve lu hemen tiônnongo sha u keren mtsera ve tseegh la. Yange a er tom sha er una nengen sha mbamgbe nav sha er una wa ior mba ken tiônnongo ikyav ga yô. Paulu yange a er tom ken tiônnongo sha ci u anmgbianev nav kpa ma yange i lu sha u ve kimbi un inyaregh ga. Paulu yange wa mbatamen mba ken Efese kwagh ér ve eren tom sha ci u anmgbianev vev mbanomso man mbakasev a iyol tangen shio. Yange kaa a ve ér ve ‘wase mba ve keren iwasen yô,’ shi a kaa a ve ér, “Shi umbur nen mkaanem ma Ter Yesu iyol na lu ôr ne, ér: ‘Or u nan ne kwagh la ka i hemba saan nan iyol a or u nan ngohol la.’ ”—Aer. 20:35.

²¹ Nyian kpa mbatamen mba ken tiônnongo ka ve er kwagh a iyol tangen shio er Paulu nahan. Mba eren kwagh er mbahemenev mba ukwaghaôndo mba ka ve ngohol inyaregh hen ior vev sha er vea hingir mbainyaregh la ga. Kpa ve fa er Aôndo a ne ve tom ér ve “kura tiônnongo [Na]” yô, man gba u vea er tom ne a iyol tangen shio. Gba u mba kaan ihyagh man mbakeren icivir hen mbagenev vea lu ken tiônnongo ga, sha ci u mba ve ‘keren icivir ve iyol ve la’ vea gba kpee je. (Anz. 25:27, NWT) Jighilii yô mbagengese iyol man mbakeren icivir ka ve va ahenge.—Anz. 11:2.

22. Ka nyi yange i na ve mbatamen mba ken Efese soo kwagh u Paulu?

²² Paulu yange soo anmgbianev nav sha mimi man lu kwagh u na ve, ve soo un kpishi je la. Ka nahan ve shighe u gba u una yem yô “ve cii ve vaa kpishi; ve kuve Paulu shi ve suse un zwa.” (Aer. 20:37, 38) Anmgbianev mba nomso man mba kasev ka ve wuese anmgbianev mba ka ve dondo ikyav i Paulu sha u nan shighe ve man agee a ve kua akaa ve sha ci u mbagenev a u keren mtsera ve shio la. Ka sea hen sha ikyav i dedoo i Paulu ver la yô, se fatyo u kaan ser mkaanem ma yange ôr ér, “m ngu a ishô sha awambe a ior cii” la, lu iyolmoron ga kpa i lu ma mimi yô.—Aer. 20:26.