OR U lun ken mzungu nger er: “Shighe u m lu wanye ken England la, i tesem er m̱ de tesen mlu u ishima yam ken igbar ga. M umbur terem, u sember den tom soja la, er lu ôron kwagh a mo a ishigh ki tsughur sha yô, ‘De vaan ga!’ shighe u kwagh a̱ er u nan mo mnyoon yô. M fatyô u umbur shin ngôm yange zua zwa a mô wase shin kuve mô ken se ônov nav ga (yange se lu unyiin). Yange m lu anyom 56 shighe u m nenge e̱r terem kpe la. Yange ku na la na mtswenem kôrom kpishi je. Nahan cii kpaa, sha hiihii la, yange m kanshio u vaan.”

Ken ityar igen yô, ior ka ve tese mlu u asema a ve ken igbar. Shin a̱ saan ve iyol shin vea lu yuen kpaa, mbagenev ka ve fa er i lu ve ken ishima yô. Sha gbenda ugenegh yô, ken avegher a ityar igenegh di yô, hemban cii yô sha ityoughkitaregh ki Europa kua Britain, ior, hemban je yô nomsombaiorov, i tese ve u yeren mbamlu mba ken asema a ve, u kighir mbamlu vev mbara, sha u gban ishima ikyôr, ka u lun ishima peepee ga. Kpa shighe u or u doon we ishima nan saa yô, ka shami ga u we tesen ijungwen you ken igbara? Bibilo i̱ kaa er nyi?

Yange i lu Mbaheberu mba ken vegher u imbusutariyan i Mediterenia ve nger Bibilo ye, man yange ve lu ior mba ôron kwagh ken igbar kpishi. Ngi a akav a ior mba yange ve tese izungwen ken igbar yô. Tor Davidi yange va̱a̱ msaa u wan na u nomso Amnon u i wua la. Jim je yô, yange “gba vaan tsung.” (2 Samuel 13:28-39) Yange zungwe sha ku u wan na u hembanato Abesalom kpaa, un u yange nôngo sha u una ngohol un hemen la. Kwaghôron u Bibilo la kaa se er: “Tsô vihi tor [Davidi] kpishi; a unde sha iyou i sha, i sha hundagar, a gba vaan zenden kaan er: Ahii! wan wam Abesalom, wan wam! Wan wam Abesalom! Guda yô, mo ma m kpe sha ci wou. Ahii! Abesalom, wan wam, wan wama!” (2 Samuel 18:33) Davidi yange vaa di vough e̱r hanma ter kpaa nana er nahan. Man ka kwa me je uter kpishi ka ve tôm er ma ve kpe sha ci u ônov veve! Ka i doo ga kpishi je u wan a vande kpen a or u maren nan tsô.

Yange Yesu er nena sha kwagh u ku u huror na Lasaru? Yange vaa shighe u á zulum a war la yô. (Yohane 11:30-38) Ken hemen yô, Maria Magedalena yange vaa shighe u á mgbôghom hen war u Yesu yô. (Yohane 20:11-16) Ka mimi, Orkristu u nan lu a mkav u ishimaverenkeghen i Bibilo sha kwagh u mnder u shin ku yô nan vaan je u á kanshio u kumbur nan, er mbagenev mba ve lu a  mkav u Bibilo u vough sha kwagh u mlu u mbakpenev ga ka ve er nahan la ga. Kpa er or umace u nan lu a mhen u vough yô, Orkristu u mimi, aa ishimaverenkeghen i mnder u shin ku la je kpaa, ka nan zungwe shi ka nan vaa sha ci u msaa u nyityô or u doon nan ishima cii.—1 Mbatesalonika 4:13, 14.

Man aeren a ase nyian di ye? Kunya ka u kôrou shin ka i taver we u tesen mlu u ishima youwee? Mbawasenmhen ka ve kaa er nyi? Mbamfe vev mba sha ayange ne ashighe kpishi ka ve kimbir di a kimbir kwaghfan u Bibilo u ngise u tseghan la tsô. Ve kaa er se tese izungwen yase ken igbar, se de kighir a kighir í ga. Kwagh ne umbur se kwagh u ior mba nan jighjigh mba ngise, anza er Yobu, Davidi, man Yeremia nahan, mba mtese u izungwen ve í nger ken Bibilo la. Mayange yange ve wuhe mbamlu vev ken asema a ve ga cii. Sha ci u nahan yô, ka ieren i kwaghfan ga u palegh iyol you a ior. (Anzaakaa 18:1) Ka mimi, mba zungu ku igbinda kposo kposo ken ajiir kposo kposo, shi  kua sha imba mcivir u á hembe taver hen ijiir la yô. *

Aluer sar ú u vaan di ye? Ka mlu u sha gbaaôndo hen or u nana vaa yô. Shi umbur shighe u ku u Lasaru la, er yange ‘sôô Yesu ken ishima man . . . a vaa’ yô. (Yohane 11:33, 35) Sha ci u nahan yô, mliam ka ieren i vough sha ku u or u doon ishima.

Kwagh ne zua sha kwagh u ngô ugen, Anne, u yange wan na Rachel saa ku sha angev mbu i yer kôvola er SIDS (Ku u Kpoo u Anikundanev) la. Nom na yange ôr kwagh kaa er: “Kwagh u kpilighyol yô Anne shin mo kpaa mô wase yange nan vaa hen ku la ga. Hanmaor ugen yô yange nan lu vaan.” Sha kwaghôron ne yô, Anne na mlumun er: “Een, kpa m vaa mliam kpishi je sha ci wase. M hen mer mimi je yange kwagh la kôrom ken ishima shighe u aikôr la e̱r usati kar kpeghee yô, shighe u yange m mase lun tswen ken iyou yô. Yange m vaa iyange môm jimin. Kpa m na jighjigh mer u vaan la yange wasem. Yange m zua a mpeveryol. Yange lum pe vaan msaa u wan wam. M hen mer mimi je i̱ de ior mba zungwen ve̱ vaa. Shin er mbagenev ka ve kaa er, ‘De vaan ga,’ nahan kpaa, sha mimi yô wase nahan la ga.”

Mbagenev ka vé er nena shighe u or u doon ve ishima ka nana̱ saa nana̱ undu ve yôô? Ikav i tesen, nenge ase sha kwagh u Juanita. A fa e̱r ka i lu ken ishima shighe u wan ka una saa or yô. Yange vihi iyav kwa taan. Hegen shi lu iyav. Nahan yange aikôr ne shi ne sha u á kôr un gambe yô, ishima za un iyol je lu ashe tugh ga. Sati uhar mba karen yô a hii iyav mbu toor—kôugh. Shighe kar kpeghee yô i mar wanakiriki Vanessa—myohom nam lu di kilogram 0.9 tsô. “Yange saan mo iyol tsô,” Juanita umbur nahan. “Ken masejime ne mo kpaa m hingir ngô!”

Kpa msaanyol na la lu gbem ga. Ayange nga karen anyiin yô Vanessa maa kpe. Juanita umbur er: “Yange hingir mo ken ishima gbeng nahan. I tôô u lun ngô la her amo kera. Lum e̱r m ngu ivegher nahan. Nyoon mo kpishi u hiden ken ya va nyôron ken iyou i yange se sôr sha ci u Vanessa la man shi kenger sha ikyempe i kiriki na i yange m  ya̱m sha ci na shighe u í mar un la. Iwer kpishi ken hemen, m lu umbur iyange i mmar na la heregh. Yange m kera soo u biishi a or môm tsô kpaa ga.”

Ieren ne ka i karen ikyaa inyaa? Á taver mbagenev kpishi u kaven, kpa mbagenev mba ve kpaa, er Juanita nahan, ve vande karen ken imba mlu ne yô ve pase er yange ve zungwe sha ci u wanikundan ve la vough e̱r ma ve zungu sha ci u or u nan tse sha won cii man nan mase kpen la nahan. Cii man i mar wan yô, ve kaa er, ka nan doo mbamaren mba nan ishima. Ka nan var ken ngô u nan gbang gbang. Shighe u wanikundan la ka nana̱ kpe yô, ka i lu ngô la vough er ka or jim je nan saa ye. Man ka kwagh u i doo u mbagenev vea kav je la.

Ngô ugen pase mlu u ishima na shighe u yange i ôr un er wan na u nomso u anyom ataratar gba kpen aburabur tsô sha ci u mzeiyol u ishima u yange i mar un a mi la. “Yange m e̱r akaa kpishi—tilem iyol jíílíí, m nyiman, m na ibo iyol yam, man ishima i vihim a nomom kua ortwer sha e̱r yange ve ka̱v mtaver u angev nav mbula ga yum yô.”

Ishimavihin ia fatyô u lun ikav igen i ijungwen. Alaghga á lu ishimavihin aa mbatwerev kua mbawasentwer, u henen er yange ma ve nôngo ma i̱ hemba di u wan iko sha orpken la tsô la. Shin alaghga á lu ishimavihin a ahuraior kua anmgbianev mba, i lu inja e̱r, ve ôr shin ve e̱r kwagh u á lu shami ga la. Mbagenev yô ishima ka i vihi ve a orpken la sha er nan we iyol i nan ikyo dedoo ga yô. Stella umbur wener: “M umbur mer yange ishima vihim a nomom sha ci u m fa je mer yange kwagh ma fatyô u lun kposo. Yange angev kôr un kpishi je, kpa á ungwa kwaghwan u mbatwerev ga.” Man shi ashighe agen yô ishima ka i vihi or a orpken la sha ci u ikyav mbi ku u nan u ve a mi sha or u nan shi uma la yô.

Mbagenev ka ve na ibo ayol ave sha ci u ishimavihin ve—inja na yô, ka ve na iyol ve ibo sha er ve vihi ishima yum yô. Mbagenev di yô ka ve na iyol ve ibo sha ku u or u doon ve ishima u nan kpe la. “Yange ma kpe ga,” kape ka ve kaa ayol ave la, “aluer yange mea taver un ishima sha u á̱ zá hen ortwer fese yô” shin “yange mea er un sha u á̱ zá nenge á ortwer ugen yô” shin “yange mea taver un ishima sha u a̱ wa ikyo sha iyol na dedoo yô.”

Hen mbagenev yô ibo i nan ayol a ve ne ka i za i hemba nahan, hemban je yô aluer or u doon ve ishima la yange na̱n gba kpen kpoo tsô, aburabur nahan yô. Ka ve hii u umbur ashighe a yange ve  vihin ishima a or u nan kpe la shin ve nyiman kwagh a nan yô. Shin ve hii u henen e̱r yange ve e̱r a orpken la sha inja er i doo u ma ve er la ga.

Ijungwen i zungwen gbem i ungô mbagenev ne i zua sha kwaghôron u mba lun a mfe kpishi ve kaa la, er msaa u wan ka a undu ian í tsan gbem sha won ken uma u mbamaren, hemban cii yô ken ngô.

Ku u or u ú er ivese a nan la ka kwagh ugen u nyoon ken ishima, hemban je yô aluer ve cii yange vea̱ lu saa saa imôngo yô. A fatyô u lun mkur u inja-uma i yange ve eren imôngo yô, zende, tom, msaanyol, man m-har u orgen haren sha orgen.

Eunice pase kwagh u yange e̱r shighe u nom na kpe ku u kpoo sha ci u angev mbu ishima yô. “Ken sati u hiihii la, kondom iyol, gba lun mo inja e̱r m kera ngu uma ga nahan. M fatyô u kaven mnyohom ma kwagh ken zwa shin u ungwan ihuma i kwagh tsô kpaa ga. Nahan cii kpaa, mhen wam u ken itiou yô lu yaren tom heregh vough kposo aa iyol yam. Sha er yange m lu vea nomom shighe u i lu wasen un sha u á yar tom á kwagh u wasen iôôn zum u ishima i mem tom u ka i yila er CPR la man u wasen un sha mcimbim ma man yô, m kera lu a ican i yan ken ishima mer m wa ikyo ga yum ga.  Nahan cii kpaa, yange vihim kpishi sha er m lu aa ma iwasen ga yô, lu inja vough e̱r m ngu kenger mato ngu yemen u za gban shin ijem kpa kwagh ngu u me e̱r sha mi ga nahan.”

Yange vaa kpa? “Ga ka nyi yange m vaa, hemban je yô e̱r yange m ôr uwashika mba surun mo ishima uderi uderi mba yange ior tindi la yô. Yange m vaa shighe u yange mea ôr hanmô cii yô. U eren nahan la yange wasem u taver sha hanma iyange zan zan. Kpa kwagh môm yange á fatyô u lun a iwasen ga zum u a pinem er kam nena hegen la yô. Yange lu kwagh u mlan ga, yange m u̱le kpishi je.”

Ka nyi yange i wase Eunice u taver hen shighe u ijungwen na laa? “A u kaven shio, yange m gema ishima mer me za hemen a uma wam,” a kaa nahan. “Nahan cii kpaa, kwagh u á lu nyoon mo heregh yô ka e̱r ka mea̱ umbur mer nomom, u yange soo uma yum ne, kera ngu heen sha u ember un ga yô.”

Mba ve nger Leavetaking—When and How to Say Goodbye la ve wa kwagh er: “De deen mbagenev ve waan we kwagh sha e̱r ú er shin ú hen ga. Mlu u ken ijungwen la yaren ityom anza kposo kposo ken hanmaor. Alaghga mbagenev vea hen—shi vea nau e̱r u̱ fa wer ve hen—er ú ngu zungwen kpishi yum shin mzungu wou kuma ga. De ve aa mbamtsum vev man shi hungur a mi kpaa. Sha u nôngon wer ú nyôr vough ken mlu u mbagenev shin u tar cii u lu la yô, ú ngu yangen mvese u mkpeyol u ishima you.”

Ka mimi, ior kposo kposo mba zungu sha igbinda kposo kposo. Se mba nôngon u tesen ser ma gbenda hembadoon á u genegh sha hanmaor kpee ga. Nahan cii kpaa, kwaghbo ngu á va shighe u mzehemen ka una kera lu ga yô, shighe u or u nan lu zungwen la ka a taver nan u ngohol mimi u mlu u nan la yô. Hen shighe la a gba u nana zua a iwasen hen ahuraior a nan a aa kumbur nan yô. Bibilo i̱ kaa er: “Huror yô, lu a dooshima gbem, man shi i mar anmgbian sha ci u ayange a ican.” Nahan de cian u keren iwasen, u lamen, man shi u vaan ga.—Anzaakaa 17:17.

Ijungwen ka kwagh u igbetar shighe u or ka nana saa yô, man ka kwaghbo u tesen ken igbar hen mbagenev wer u ngu ken mzungu ga. Kpa mbampin mbagenev gba u á na mbamlumun sha mi: ‘Me fatyô u lun a ijungwen yam nena? Ka kwagh u sha igbetar sha u nan iyol you ibo kua u vihin ishima a iyol you-wee? Me nenge sha aeren ne nena? Kanyi ia wasem u taver ishima shighe u or nan saam la man shi sha ijungwen laa?’ Vegher u a dondo ne una na ikyar sha mbampin mban kua mbagenev.