1. Ka sha atôakyaa a nyi nahan a fatyô u wan se kwagha, man gba u se cii se keghen ato a kwaghwan sha ci u nyi?

 SE CII gba u a waan se kwagh ashighe ashighe. Ashighe agen ka se ker kwaghwan hen ma or u se ne nan jighjigh yô. Shi ashighe agen di, anmgbian u nan we se ikyo yô nana va kaa a vese ér se hii u nôngon “gbev,” nahan kwagh la una va na se vaa afanyô. (Gal. 6:1) U masen yô, ashighe agen alaghga se er isholibo i vesen cii ve or a va kôôm se ye. Aluer mba wan se kwagh ka sha nyi ityôkyaa je kpa, gba u se kegh ato a kwaghwan shon. Aluer se er nahan yô, kwagh la una wase se, shi una kura uma wase kpaa.—Anz. 6:23.

2. Anzaakaa 12:15 tese ér doo u se ungwan kwaghwan sha ci u nyi?

² Ivur i i zua a itinekwagh i ngeren ne ker la kaa a vese ér se “ungwa akaaôron a mbafankwagh.” (Anz. 22:17) Orumace môm fa hanma kwagh cii bee ga; mfe u orgen ka a hemba u wase. (Ôr Anzaakaa 22:15.) Nahan ka sea ungwan kwaghwan yô, kwagh la a tese ér se mba mbahiden a iyol ijime. Shi kwagh la ka a tese je ér se fa er i lu u se fatyô u eren akaa agen ga yô, shin se nenge ser gba u mbagenev vea wase se u eren akaa a se soo la. Mkaanem ma Aôndo yange na Tor Solomon u lu a kwaghfan kpishi la nger yô, tese ér, mbawasenmhen ka vea lu imôngo yô, ve wase i kure kwagh u i we ishima u eren yô.—Anz. 15:22.

3. Ka sha igbenda i nyi nahan a fatyô u wan se kwagha?

³ Zum u i lu wan se kwagh yô, shighe ugen a ôr kwagh shon sha zwa, shighe ugen a lu sha zwa ga. Ka hanma shighe nahan a lu wan se kwagh kpa a ôr kwagh shon sha zwa ga? Alaghga se ôr kwagh ken Bibilo shin ken ityakeda yase, nahan se tamber se hide se hen sha ieren yase, maa se soo u sôron inja. (Heb. 4:12) Nahan se fatyô u kaan ser i ôr se kwagh shon sha zwa ga. Gema ka hanma shighe nahan a ôr se kwagh sha zwa zum u i lu wan se kwagha? Alaghga ma ortamen shin anmgbian u nan vie ken jijingi yô, nana ôr se kwagh u se lu eren shami ga yô. Shighe u i we se kwagh nahan  yô, i ôr se kwagh shon ka sha zwa. Aluer se doo anmgbian ishima kpishi je nan ngu wan se kwagh ken Bibilo yô, doo u se tese iwuese sha u keghen ato a kwagh u nan soo u ôron la, shi se nôngo se dondo kwaghwan shon kpaa.

4. Orpasenkwagh 7:9 tese ér ka nyi i doo u se palegh zum u or nan lu wan se kwagha?

⁴ U ôron kwagh haan mbabov kera yô, ashighe agen or a lu wan se kwagh kpa, alaghga a taver se kpishi u ngohol kwaghwan la. Alaghga je yô, se nyoon ishima. Sha ci u nyi? Shin er se fe dedoo ser se yina nahan kpa, adooga a taver se u ngohol kwaghwan zum u or nan lu ôron se mshi u nan nenge a mi ken avese yô. (Ôr Orpasenkwagh 7:9.) Alaghga se lu keren ishô. Shin se lu henen er i hii ve or la nan lu wan se kwagh yô, gayô gbenda u nan we se kwagh la ua doo se ga. Adooga or u nan we se kwagh la iyol i nan je kpa se lu puun nan kaan ser ‘Me ungwa kwaghwan na ga, un vea mo yô, guda mo!’ Jighilii yô, aluer or wa se kwagh man se soo kwaghwan shon ga yô, alaghga se hure kera, se gema se kaa a orgen ser nana wa se kwagh sha ci u se hen ser nan yô nana ôr se kwagh u se soo u ungwan yô.

5. Ka nyi se lu timen sha mi ken ngeren nee?

⁵ Ken ngeren ne, se lu timen sha kwagh u ior mbagenev ken Bibilo mba yange ve venda kwaghwan, man mba ve ngohol kwaghwan yô, kua kwagh u una wase se u ngohol kwaghwan shi zua a iwasen ker yô.

6. Kwagh u Tor Rehobiam yange er zum u i wa un kwagh la tese se nyi?

⁶ De se time sha kwagh u Rehobiam. Yange hingir tor u Iserael yô, ior nav va hen a na va ôr un kwagh u ve soo ér a er yô. Ve kaa a na ér a pande ve ikyav mbi ter na Solomon yange wa ve kpishi la. Rehobiam yange er kwagh sha kwaghfan, yila mbatamen mba ken Iserael ér ve kaa un kwagh u una er yô. Nahan mbatamen mbara wa tor kwagh kaa ér aluer tor er kwagh u ior ve kaa la yô, vea lumun u suen un hanma shighe cii. (1 Utor 12:3-7) Kpa ikyav tese ér yange kwaghwan la kuma Rehobiam ga, nahan yem za ker kwaghwan hen mbakov na. Mbakov na mban yange vea lu mba kuman anyom 40 kar, nahan ka keng yange ve kpa vea lu a mfe sha akaa agen. (2 Kron. 12:13) Kpa hen shighe ne ve ôr Rehobiam kwagh u una wase un ga. Ve wa un kwagh ér a seer ior ikyav. (1 Utor 12:8-11) Er mbatamen wa Rehobiam kwagh sha mnenge ve, shi mbakov na kpa wa un kwagh sha mnenge ve yô, yange man er msen hen Yehova ma pine un kwaghwan u una dondo yô. Kpa er nahan ga, ngohol kwaghwan u yange doo un u ungwan la shi er kwagh u mbakov na mba ve lu a tsa sha won kpishi ga mbara ôr un la. Kwagh ne yange nyôr a Rehobiam kua ior i Iserael ken zayol u vihin kpishi. Se kpa alaghga or a lu wan se kwagh a lu kwagh u se soo u ungwan ga yô. Nahan kpa, aluer kwaghwan la due ken Mkaanem ma Aôndo yô, a gba u se ngohol un.

7. Kwagh u Tor Ushia yange er la tese se nyi?

⁷ Tor Ushia yange venda kwaghwan. Yange nyôr ken tempel u Yehova hen ape lu upristi tseegh i lumun ér ve nyôron yô, lu za nôngon ér una nande insensi. Upristi mba Yehova kaa a na ér: “Ushia, u nanden TER kwaghhumandoon ne, ka kwagh wou ga, saa upristi.” Nahan Ushia er nena? Ushia yange una ngohol kwaghwan la a iyol i hiden a mi ijime shi una due ken tempel la kera fese yô, alaghga Yehova ma de un kwaghbo. “Kpa ishima vihi Ushia.” Ka nyi yange i na ve venda kwaghwan laa? Ikyav tese ér yange hen ér un ngu tor, nahan un ngu a ian i eren kwagh u un soo cii. Kpa Yehova gema nenge nahan ga. Er Ushia er kwagh u i na un ian i eren ga yô, i haa un imande, nahan a hingir “orimande zan zan a kar kpen a mi.” (2 Kron.  26:16-21) Kwagh u Ushia ne tese se ér sea lu nyi kpa, aluer se venda kwaghwan u Bibilo yô, Yehova una kera lumun se ga.

8. Zum u i wa Yobu kwagh yô, a er nena?

⁸ Ior mba se ter kwagh ve ne yange ve venda kwaghwan, nahan kwagh za a ve doo ga, er se nenge nahan. Kpa Bibilo shi ôr kwagh u ior mbagenev mba yange ve ungwa kwaghwan ve, ve zua a iveren kpishi yô. De se time sha kwagh u Yobu. Shin er yange Aôndo doo Yobu ishima shi soo u eren ishima i Aôndo nahan kpa, gema lu a mbamyen. Zum u uma va taver Yobu kpishi yô, a ôr akaa agen shami ga. Kwagh la na yô, Elihu vea Yehova cii ve wa un kwagh jighilii. Nahan Yobu er nena? Yobu yange hide a iyol na ijime, ngohol kwaghwan la. A kaa ér: “M gba ôron kwagh u m kav ga tsô . . . m laha iyol yam, m zamber ken vuulevu kua ken mtwe.” Er Yobu hide a iyol ijime yô, Yehova na un iveren kpishi.—Yobu 42:3-6, 12-17.

9. Yange i wa Mose kwagh nahan er nena, man kwagh u er la ka ikyav i dedoo sha ci u nyi?

⁹ Orgen u yange nan er kwaghbo u vesen ve i kôôm nan man nan lumun yô, ka Mose. Kwagen la Mose nyoon ishima kera na Yehova icivir ga. Kwagh ne na yô, i kera lumun Mose u nyôron ken tar u ityendezwa la ga. (Num. 20:1-13) Zum u Mose vaa iyol sha kwagh u Yehova tsua u eren sha ikyaa na ne yô, Yehova kaa a na ér: “De kera shi er kwagh a Mo sha kwagh ne ga.” (Dut. 3:23-27) Mose yange vihi ishima ga. Kpa gema lumun a kwagh u Yehova tsua u eren la, nahan Yehova za hemen u eren tom a na sha u hemen ikyurior i Iserael. (Dut. 4:1) Yobu kua Mose cii yange ve ngohol kwaghwan, nahan ve ver se ikyav i dedoo i se dondo yô. Yobu yange kôôm mhen na la, yem u keren atôakyaa a kperan ishô ga. Mose yange za hemen u civir Yehova sha mimi, nahan tese ér un ngohol kwaghwan u Yehova, shin er yange gba u una kera lu sha ian i icivirigh i yange i doo un kpishi la ga nahan kpaa.

10. (a) Anzaakaa 4:10-13 tese ér aluer se mba ngohol kwaghwan yô, kwagh la una wase se nena? (b) Yange mbagenev tese ieren i dedoo shighe u i wa ve kwagh la nena?

¹⁰ Ka sea dondo ikyav i mbajighjigh er Yobu man Mose nahan yange ve ver la yô, kwagh la a wase se. (Ôr Anzaakaa 4:10-13.) Anmgbianev asev mba nomso man mba kasev kpishi er kwagh nahan. Nenge ase kwagh u anmgbian ugen ken tar u Congo a ôr sha kwagh u icin i yange i ta un yô, iti na ér Emmanuel, a kaa ér: “Yange anmgbianev mba vian ken jijingi mba hen tiônnongo wam nenge mlu wam vea Yehova lu nôngon u vihin, nahan ve nôngo ér vea wasem. Yange m dondo kwaghwan ve la, nahan kwagh la wasem u palegh mbamzeyol kpishi.” * Anmgbian u kwase ugen ken tar u Kanada u a lu pania yô, iti na ér Megan, a pase er un nengen kwaghwan yô, ér: “Shighe ugen ka i ôron mo kwagh u m soo u ungwan ga yô, kpa i gema i lu kwagh u i gbe u a ôrom je la.” Shi anmgbian ugen ken tar u Croatia iti na ér Marko, a kaa ér: “Yange i ngohol mo tom ken tiônnongo, kpa ka mea hide mea hen sha mi yô, m nenge er kwaghwan la yange wasem m hide m ya ijende vea Yehova taveraa yô.”

11. Ka nyi anmgbian Karl Klein yange ôr sha kwagh u ngohol kwaghwana?

¹¹ Orgen u yange nan ngohol kwaghwan ve nan zua a iveren yô, lu anmgbian Karl Klein, u yange lu ken Mbahemenev mba Shin Itine la. Anmgbian Klein ôr ken ngeren u pasen kwagh na er Joseph F. Rutherford u un lun vea na kôôsôô la yange wa un kwagh shi ta un icin taver taver yô. Anmgbian Klein kaa ér sha hiihii la, yange ishima doo un sha kwagh u ôr a na la ga cii. A kaa ér: “Yange anmgbian Rutherford  va nengen a mo kwagen yô, a sughum sar sar ér, ‘Karl m sugh u!’ Kpa er ishima lu vihin mo her yô, m sugh un zunguluu. Maa a kaa a mo ér, ‘Karl, wa ikyo! Diabolo hôn u ér we u gba!’ Yange kunya kôrom a iyol yam, m gba kaan a na tsô mer, ‘Ei m wa kwagh ishima a we ga anmgbian Rutherford.’ Kpa yange fa er ishima i doom a na ga yô, nahan shi kimbir tan mo icin a kaa ér, ‘Ka shami. Kpa wa ikyo! Diabolo hôn u ér we u gba!’ Man kwagh u ôr ne lu mimi! Ka sea wa kwagh ishima a anmgbian sha ci u nan ôr se kwagh u nan lu a ian i ôron se la yô, se gba ken kwaghhônon u Diabolo fese je i ngôôr ga.” * (Ef. 4:25-27) Anmgbian Klein yange ngohol kwaghwan u anmgbian Rutherford la, nahan ve lu ijende her kangenaa, shi ve lu sar sar.

12. Aluer se mba a ieren i hiden a iyol ijime la yô, kwagh la una wase se u ngohol kwaghwan nena? (Pasalmi 141:5)

¹² Ka nyi ia wase se ve se ngohol kwaghwana? Gba u se tese ser se mba ior mba hiden a iyol ijime sha u umbur ser se kpa se mba a mbamshi shi ashighe agen ka se er kwagh sha ibume. Er se vande timen sha kwagh u Yobu nahan, se nenge er yange hen kwagh sha gbenda u vough ga yô, kpa shighe kar yô, Yobu gema mnenge na la, nahan Yehova na un iveren sha kwagh la. Sha ci u nyi? Sha ci u Yobu lu or u hiden a iyol ijime. Yobu yange tese ér un ngu or u hiden a iyol ijime sha u ngohol kwaghwan u Elihu, shin er lu tamen a Elihu ica je nahan kpaa. (Yobu 32:6, 7) Aluer se mba a ieren i hiden a iyol ijime la yô, kape kwagh la una wase se u ngohol kwaghwan je la, aluer se nenge ser kwagh u se er la kuma u ma i wa se kwagh ga, shin se mba tamen a or u nan lu wan se kwagh la je kpaa. Ortamen ugen ken tar u Kanada kaa ér, “Mbagenev mba nengen se er se nengen iyol yase la ga, nahan aluer or wa se kwagh ga yô, se er nan ve se fatyô u vesen ken jijingi sha wono?” Ka an ken a vese je i gbe u nana za hemen u nôngon ér nana ume ityamegh ki jijingi shi nana seer fan tom u pasen kwagh shi tesen ior la ga sha wono?—Ôr Pasalmi 141:5.

13. Shighe u i lu wan se kwagh yô, doo u se nenge kwaghwan la nena?

¹³ Shighe u i we u kwagh yô, nenge wer ka dooshima Aôndo a tese u ye. Yehova soo ér i kpe se iyol. (Anz. 4:20-22) Shighe u a lu wan se kwagh ken Mkaanem nam shin ken ityakeda yase shin sha ikyev i ma anmgbian u nan vie ken jijingi yô, ngu tesen se ér se doo un ishima. Mbaheberu 12:9, 10 kaa ér: “Eren nahan sha ci u iwasen yase.”

14. Shighe u i lu wan se kwagh yô, ka nyi i doo u se hemba veren ishima sha mini?

¹⁴ Hemba veren ishima sha kwaghwan la, i de lu sha gbenda u i we u kwagh la ga. Ashighe agen a wa se kwagh kpa, alaghga se nenge ser gbenda u i we se kwagh la doo ga. Ka mimi, gba u hanma or u nan we or kwagh cii yô, nana nôngo  sha afatyô u nan cii sha er kwaghwan u nan la una taver u ngohol ga yô. * (Gal. 6:1) Kpa se mba i lu wan se kwagh la, doo u se hemba veren ishima sha kwagh u i lu ôron se la, aluer mba ôron er se nenge ser doo u maa i ôr la ga je kpaa. Se fatyô u pinen iyol yase ser: ‘Aluer gbenda u i wam kwagh ne doom ga je kpa, me fatyô u henen kwagh ken kwaghwan shono? Me hen sha mbamshi mba or u nan wam kwagh la ga, kpa me hen kwagh ken kwaghwan u nan laa?’ Doo u zum u i lu wan se kwagh yô, se ker gbenda u se fatyô u zuan a iwasen ken kwaghwan shon yô.—Anz. 15:31.

15. Doo u se ker kwaghwan hen or sha ci u nyi?

¹⁵ Bibilo kaa a vese ér se ker kwaghwan. Anzaakaa 13:10 kaa ér: “Mba ve ngohol mhen u mimi yô, kwaghfan ngu her a ve.” Kwagh la ka mimi sha ci u nyi? Sha ci u mba ve keren kwaghwan, ve gbe teman a tema tsô ér or a va wa ve kwagh ga la, ka ve hemban eren kwagh sha kwaghfan a mba ve keren kwaghwan ga la. Sha nahan yô, ker kwaghwan hen or u nana wase u yô.

16. Ka hanma shighe nahan se fatyô u keren kwaghwan hen mbageneve?

¹⁶ Ka hanma shighe nahan se fatyô u keren kwaghwan hen anmgbianev mba ken tiônnongo? De se nenge ashighe agen a se fatyô u eren nahan yô. (1) Anmgbian u kwase kaa a orpasenkwagh u nan pase kwagh ica i gbe yô, ér vea za vea za hen Bibilo a or. Mba za been kwaghhenen la yô, nan pine u a pase kwagh ica i gbe la er nana er ve nana seer fan igbenda i tesen ior yô. (2) Anmgbian u kwase u lun kwav soo u yamen akondo, nahan a kaa a anmgbian u kwase ugen u a vie ken jijingi yô ér a nenge aluer akondo a un tsua la doo yô. (3) Anmgbian ngu a kwaghôron u ken igbar sha kwa u hiihii, nahan a kaa a anmgbian ugen u a fe kwaghôron tsema tsema yô ér, a kegh ato a kwaghôron na la tsembelee sha er una wa un kwagh u una wase un u seer fan kwaghôron yô. Anmgbian u nan ne kwaghôron anyom kpishi je kpa, doo u nana ker kwaghwan hen mba ve fe kwaghôron tsema tsema la sha imba gbenda ne, shi nana dondo kwaghwan ve kpaa.

17. Kwaghwan una fatyô u wasen se nena?

¹⁷ Ken ukasua shin iwer i i ve se ken hemen ne, se cii a fatyô u wan se kwagh sha u ôron se kwagh shon sha zwa, shin a lu sha zwa ga. Nahan shighe u i lu wan se kwagh yô, se umbur nen akaa a se tim sha mi ne. Hide a iyol ijime. Hemba veren ishima sha kwaghwan la, i de lu sha gbenda u i lu wan we kwagh la ga. Shi dondo kwaghwan shon. Or duen a kwaghfan ken uya ga. Kpa aluer se “ver ato sha kwaghwan shi se lumun ityesen yô,” Mkaanem ma Aôndo kaa ér se ‘hingir mbafankwagh.’—Anz. 19:20.