Se ôr takerada u Genese, u u pase er yange i gba akaa la, nahan se fa ser Aôndo yange kaa a Adam, u lu orumace u hiihii la ér: “Hanma kon u ken sule ne, gbaa yan u tsô, kpa kon u mfe u fan kwagh u dedoo man kwagh u bo la, de ye u ga, gadia iyange i ú ya u la, ú kpe je.” (Genese 2:16, 17) Mkaanem man tese wang je ér, Adam yange una we imo i Aôndo ikyo yô, ma kpe ga, kpa ma za hemen u lun uma ken sule u Eden gbem sha won.

Kwagh gema er vihi yô, Adam tsua u ungwan imo i Aôndo sha er una lu uma gbem sha won ga. Kpa a tsua u peren tindi u Aôndo wa un la, nahan zum u kwase na Ifa na un ityamegh ki kon u i ta un icin ér a de ye ga la yô, a ya. (Genese 3:1-6) Se mba tagher a akaa a vihin a a dugh ken ihyembeato i Adam la zan zan nyian. Apostoli Paulu yange pase kwagh ne sha gbenda ne nahan, ér: “Er isholibo nyôr shin tar sha or môm, man ku gema va sha ci u isholibo yô, nahan ku va sha ior cii sha ci u ve cii ve er isholibo yô.” (Mbaromanu 5:12) “Or môm” la, lu Adam. Kpa isholibo na lu nyi, man er nan ve hingir u ior vea kpeen sha isholibo shono?

Er Adam hemba Aôndo ato, shin per tindi u Aôndo sha apera yô, kwagh la lu isholibo. (1 Yohane 3:4) Man injar i isholibo yô, ka ku, er Aôndo vande kaan Adam nahan. Yange lu u Adam kua ônov nav vea za hemen u wan tindi u Aôndo ikyo yô, vea lu a isholibo iyol ga, nahan vea kpe mayange ga. Aôndo yange gba uumace ér ve kpeen ga, kpa ve lu uma gbem sha won.

Er Bibilo i kaa nahan, “ku va sha ior cii” je ka u henen a hen ga. Kpa kwagh ugen ngu ken or, u ka a za hemen u lun uma shighe u nan kpe kera yôô? Ior  mbagenev kpishi vea kaa ér een, kwagh ugen ngu ken a vese, iti na ér uma, kpen mayange ga. Kpa aluer ka nahan yô, tese ér Aôndo yange tsugh a tsugh Adam. Sha ci u nyi? Sha ci u aluer kwagh ugen ken a vese ka a due a yem ken tar u ujijingi, a za hemen u lun uma ker yô, ku ka mtsaha u isholibo er Aôndo yange kaa nahan ga. Bibilo kaa ér: ‘Aôndo Una fatyô u eren aie ga.’ (Mbaheberu 6:18) Jighilii yô, ka Satan yange er aie zum u a tsugh Ifa, a kaa a na ér: “Né kpe je ga” la ye.—Genese 3:4.

Kwagh ne due a mpin ér: Aluer ka aie u Satan la a ve a ityesen i i kaa ér uma kpen ga la yô, ka nyi jim ka i er or zum u nan kpe kera laa?

Takerada u Genese pase er yange i gba akaa yô. U kaa ér: “TER Aôndo maa or sha vuulevu u inyaagh, fehe nan iôôn i uma ken ahenga, or la maa hingir or u uma.” Ka ishember i ken zwa Heberu i i yer ér ne’phesh Ia i gem ér “or u uma” ye, * man inja i ishember shon jighilii yô ér “kwagh u lun a iôôn.”—Genese 2:7.

Sha nahan yô, Bibilo tese wang ér i gba uumace asange asange a uma u kpen ga ze. Kpa hanma or yô, ka ‘oruma.’ Ka nahan ve, aluer u ker ken Bibilo nan nan kpa, u zua a ijiir i môm i i ter ishember i “uma u kpen ga” la ga ye.

Er Bibilo i kaa ér uumace mba a kwagh u mbagenev ve yer ér uma u kpen ga la ga yô, er nan ve ukwaghaôndo mbagenev ve tesen ér kwagh ngu nahana? Se time sha kwagh u Mbaigipiti mba tsuaa mbara tsô se zua a mlumun sha mpin ne.

Orgen u timen sha akaa a mbayiase u lu uma anyom a karen ken ijime er 2,500 nahan, iti na ér Herodotus, yange kaa ér ken uumace cii, lu Mbaigipiti “hii duen a ityesen i uma kpen ga la ye.” Shi aeren a Mbababilon mba tsuaa la kpa tese ér yange ve nôngo u lun a mhen u uma kpen ga la. Shighe u Alekesander u Tamen, tor u Tartor u Mbagrika la ngohol haregh u Ashia u i yer ér Middle East sha shighe u shi anyom 332 C.S.Y. la nahan, Mbagrika mba fan takerada er ior kpishi ngohol ityesen ne. Ica kera gba ga maa ityesen shon samber ken Tartor u Mbagrika jimin cii.

Sha ayange a mbaapostoli la, Mbayuda lu a ukwaghaôndo mba vesen uhar, u môm i yilan ér Essenes, ugen la di lu Mbafarishi. Ukwaghaôndo mban cii tesen ér or ka nana kpe kpa uma u nan a kpe ga. Takerada ugen (The Jewish Encyclopedia) kaa ér: “Mbayuda yange ve hingir u nan jighjigh ér uma kpen ga sha ci u mhen u Mbagrika ne nyôr ken a ve, hemban je yô mhen u Plato la.” Shi orgen u timen sha akaa a mbayiase u sha ayange a mbaapostoli la, iti na ér Josephus, yange kaa ér ityesen i uma kpen ga la ka i Icighan Bibilo ga, kpa ka “ityesen i Mbagrika mba duen ati,” i yange nenge ér ka ukwaghhir mba ior vev taan yô.

Yange aeren a Mbagrika nga ngur samber sha tar yô, ukwaghaôndo mba ve kaan ér ve mba Mbakristu la ngohol ityesen i i kaa ér uma kpen ga la kpaa. Orgen u timen sha akaa a mbayiase, iti na ér Jona Lendering, a kaa ér, “Plato yange due a mhen ugen ér uma wase ne yange vande lun hen ijiir i hemban doon cii ve se va hingir u lun ken tar u u lu vihin gban a gba kera ne ye. Kwagh ne na yô, kwaghaôndo u Mbakristu ngohol ityesen ne fese je ngôôr ga.” Ityesen i mbafanaôndo ga, i i kaa ér uma kpen ga ne maa hingir ityesen i vesen ken atesen a côôci i Mbakristu.

Sha ayange a tsuaa la, apostoli Paulu ta icin kaa ér: “Jijingi ngu kaan wanger wanger er: Sha ayange a masejime yô, mbagenev vea undu jighjigh u nan, vea ver ishima sha ujijingi mba tsughun ior man sha ityesen i ujijingi mba bov.” (1 Timoteu 4:1) Mimi u mkaanem man due ken igbar nyian je gande! Ityesen i i kaa ér uma kpen ga la ka igen kposo ga, kpa ka “ityesen i ujijingi mba bov,” i ken atesen a ve agen di tsô. Bibilo lumun a i ga. I due ken ukwaghaôndo mba mbafanaôndo ga mba sha ayange a tsuaa la, kua mbamhen mba mbafantakerada.

Saan se iyol kpishi, sha ci u Yesu kaa ér: “Né fa mimi, mimi kpaa una pase ne una tuhwa.” (Yohane 8:32) Ka sea zuan a mfe u mimi u ken Bibilo la yô, se due ken atesen a van a ilyahan sha iyol i Aôndo la kera, kua aeren a ukwaghaôndo mba sha tar kpishi ve samber a mi la. Heela tseegh ga, mimi u Mkaanem ma Aôndo la ngu a sagh se ikyangenev mbi aeren a ityôô man akaa a sha kwagh u kuugh kera. Akaa ne ka aa er or yô, i kaa ér ka bi, shin ikyôr i bo.—Nenge ngeren u kiriki u a lu a itinekwagh ér “ Mbakpenev Mba Hana?” la.

Aôndo u a gbe se la yange wa ishima ér uumace ve tsa anyom 70 shin 80 di tseegh tsô maa ve yem ve za lu sha shin ken tar u ujijingi gbem sha won ga. Yange gba uumace a awashima ér ve lu ônov nav mba ungwan imo na shi ve lu uma sha tar u se tem sha u ne gbem sha won. Awashima u injaa ne tese ér uumace doo Aôndo ishima, shi una bunde mayange ga. (Malaki 3:6) Jijingi yange mgbegha orpasalmi nger kwagh u nan se ishima i taver ne, ér: “Mbaperapera vea ya dyako u tar, vea lu ken u gbem.”—Pasalmi 37:29.