Aver yem sha atineakaa

Aver yem sha mver u atineakaa

Ve Hemba Tôvacan

Ve Hemba Tôvacan

Ve Hemba Tôvacan

Í MAR FRIEDA JESS ken inyom i 1911 ken tar u Denmark, ape un vea mbamaren nav yange ve mough ve yem ken Husum ken imbusutarimese i tar u Jamani la. Er anyom nga karen yô, i tôô un tom ken gar u Magdeburg, shi ken inyom i 1930 la di i er un batisema á hingir môm ken Mbahenen Bibilo, mba i yer ve ér Mbashiada mba Yehova hegen ne. Hitler yange unde ikyônough ken inyom i 1933 la, man kwagh ne lu mhii u anyom 23 aa Frieda a ya ican kpishi sha ikyev i ugomoti uhar mba yange ve hemen sha nom-or yô.

Gomoti u tar u Jamani yange ver shighe u eren ishangen ken uwer u Maaci ken inyom i 1933 la. Ikpurorfantakerada Detlef Garbe u á lu ityough sha ijiir i M-umbur i Afo a Mbakwarev ken Neuengamme ikyua a gar u Hamburg la, pase wener: “Gomoti u Tyemimôngo la yange soo u kighir ior kpishi mba yange ve lu eren ishangen la ér ve sue Adolf Hitler u yange lu orvesen ve shi lu orhemen ve kpaa la.” Mbashiada mba Yehova yange ve dondo kwaghwan u Yesu u mayange ve̱ de we ave sha akaa a patii ga shi ve̱ de lu “ior i tar ne ga” la, nahan ve haa ishangen la ga. Kanyi yange i due sha kwagh ne? Yange i cir tom u Mbashiada.—Yohane 17:16.

Frieda yange za hemen u eren ityom na i Kristu ken myer, shi lu wasen u gberen magazin u Iyoukura la je kpaa. Á kaa wener, “yange i tôô umagazin mbagenev i nyôr a mi myer ken afo a mbakwarev i za na mba ve ne jighjigh a vese imôngo la.” Ken inyom i 1940 la, udasenda mba vihin tu mba yange i yilan ve ér Gestapo la kôr un pine un akaa vighe vighe, mba been yô, ve wuhe un iwer imôngo, lu ken iyou tswen ken purusu. Yange wa ishima nena? Á kaa ér: “Msen u eren yange lum ijiir i waren. Yange m mough pepe pepe m gba eren msen, shi m er msen acin imôngo ken iyange. Msen yange nam tahav shi wasem m lu a ishimanyian kpishi ga.”—Mbafilipi. 4:6, 7.

Ken masejime yô i pase Frieda, kpa ken inyom i 1944 la udasenda mba vihin tu mba Gestapo ne shi hide kôr un. Kwa ne yô, i wuhe un anyom ataankarahar ken purusu u yange lu ken Waldheim la. Frieda za hemen kaa wener: “Mbakuran purusu yange ve kaa ér m er tom vea kasev mbagenev imôngo ken kwa u ôôn iyol man ahungwa akôngo. Ashighe kpishi yange m lu vea kwase-kwar ugen u ken tar u Czechoslovakia, nahan m shi ôron un kwagh u Yehova shi yange m lam a na sha kwagh u jighjigh wam u nan kpaa. Akaa a yange m ôron un ne taver jighjigh wam u nan.”

I Pase Un, kpa Shighe Lihe Ga

Ken uwer u Mei ken inyom i 1945 la, shoja i tar u Soviet ngohol purusu u yange lu ken Waldheim la, nahan Frieda zua a ian i hiden yemen ken gar u Magdeburg za hii tom na u pasen kwagh ken igbar la, kpa yange er tom ne gbem ga. Yange i hide shi i gba eren a Mbashiada sha mpav, kpa kwa ne yô, lu mbavesen mba yange ve lu nengen sha Ajiir a tar u Soviet Ngohol lu sha ikyev ve la. Gerald Hacke u a lu ken Makeranta u Timen sha kwagh u Hemen u sha Nom-or la nger wener: “Mbashiada mba Yehova yange ve lu môm ken iniongoior kpuaa i ugomoti uhar mba yange ve hemen sha tswam ken tar u Jamani la yange ve tôv ve a ican zan zan yô.”

Er nan ve yange i hide shi i gba eren akaa a tesen mpav sha ve nahana? Kwa ne kpa, lu sha ci u Mbakristu ve we ave sha akaa a patii ga yum yô. Ken inyom i 1948 la, ityô i tar u East Germany cii haa ishangen, man er Hacke a pase nahan, “ityôkyaa i [yange i tôv Mbashiada mba Yehova a ican] jim jim yô, lu sha ci u ve haa ishangen ne ga yum.” Ken uwer u Agusutu ken inyom i 1950 la, i cir tom u Mbashiada mba Yehova ken tar u East Germany la. Yange i kôr ior uderi imôngo, Frieda kpa i kôr un.

Kwa ne kpa shi i yem a Frieda ken atejir, i ôr un ijir i wuhe un anyom ataratar ken purusu. “Shighe ne di yô, m lu vea mbananjighjigh a mo imôngo, man mlu u se lu imôngo ne yange wasem kpen kpen je.” Mba va pasen un ken inyom i 1956 la yô, maa yem ken tar u West Germany. Frieda ngu ken gar u Husum hegen man ngu anyom 90, shi ngu civir Yehova, Aôndo u mimi her.

I tôv Frieda a ican anyom 23 sha ikyev ugomoti kposo kposo uhar mba yange ve hemen sha nom-or yô. “Mbanazi yange ve soo u wuan mo a wua jighilii je; Gomoti u Tyemimôngo la di yange soo u tulen mo ishima. Ka han yange m zua a tahava? Yange m zua a tahav sha ieren yam i dedoo i henen Bibilo shighe u yange mea lu ken uikyangen ga la, man sha u eren msen hanma shighe u mea lu tswen yô, man u kohol a mbananjighjigh a mo imôngo hanma shighe u m fetyô cii, shi shighe u ian i dugh cii yô, m pase mbagenev kwagh u jighjigh wam u nan.”

Gomoti u Tswam u ken Tar u Hungary

Tar ugenegh u Mbashiada mba Yehova yange ve wa ishima a akaa a yange i lu eren a ve a tesen mpav anyom anyom yô, lu tar u Hungary. Mbagenev yô, yange ve ya ican kpishi lu sha ikyev i ugomoti uhar tseegh ga, kpa lu ugomoti utar mba yange ve hemen sha nom-or yô. Ikyav i tesen yô, Ádám Szinger kpa yange ya ican imba ne nahan. Í mar Ádám ken gar u Paks ken tar u Hungary ken inyom i 1922 la, shi i yese un ken kwaghaôndo u Mbaprotestanti. Ken inyom i 1937 la, Mbahenen Bibilo mbagenev va hen ya u Ádám va pase un kwagh, fese nahan á tese isharen sha loho u ve ôr un la. Kwagh u yange hen ken Bibilo la wase un u fan ér atesen a côôci na la ka atesen a ken Bibilo ga. Nahan á undu Côôci i Protestanti la a kohol Mbahenen Bibilo ken tom ve u pasen kwagh ken igbar la.

Hemen u sha tswam lu seer a seer ken tar u Hungary. Acin imôngo je, udasenda ve nenge Ádám a pasen kwagh sha uya uya nahan ve̱ kôr Ádám ve̱ za pine un akaa vighe vighe. Mkighir u i lu kighir Mbashiada la lu seer a seer, nahan ken inyom i 1939 la i cir tom ve ken tar la kuaa je. Ken inyom i 1942 la, i kôr Ádám i gbidye un coholoo je shi i za wuhe un ken purusu. Er lu anyom 19 nahan tseegh yô, kanyi yange i wase un u wan ishima a ican i í lu nan un laa, shi kanyi yange i wasen un u lun ken purusu iwer imôngoo? “Shighe u yange m lu ken ya la, M hen Bibilo vighe vighe shi m kav mbaawashima mba Yehova tsema tsema kpaa.” Ka er yange í dugh Ádám ken purusu kera nahan kpa í mase eren un batisema hingir Orshiada u Yehova ye. Yange i er un batisema tugh shin ifi ugen ikyua a ya na, ken uwer u Agusutu ken inyom i 1942 la.

A Nyôr Purusu ken Tar u Hungary, shi i Yem a Na ken Afo a Tom ken Tar u Serbia

Tar u Hungary yange u zua ave a tar u Jamani sha shighe u ityav mbi tar cii mbi sha uhar la ve lu nôngon ityav a tar u Soviet Union la, nahan sha mhii u inyom i 1942 la i kighir Ádám ér á nyôr shoja. Á kaa wener: “Yange m kaa mer me fatyô u nyôron shoja ga sha ci u kwagh u m hen ken Bibilo la. M pase ve er m lu ave sha akaa a patii ga yô.” Yange i ôr un ijir gba u a wuhe un anyom 11 ken purusu. Kpa Ádám yange ngôôr ken tar u Hungary ga.

Ken inyom i 1943 la, i kôr Mbashiada mba Yehova sha ajiir kposo kposo war kuman er iorov 160 nahan, i wa ve shin tso shin Ifi u Danube i yem a ve ken tar u Serbia. Ádám yange lu ken ve mban ne. Mba za nyer ken Serbia yô, i wa mbakwarev mban cii sha ikyev i Hemen u Hitler. Yange i ver ve ken afo a tom ken gar u Bor, shi i kighir ve u eren tom u timen togula shin inya. Ve lu ker ka kom er inyom i môm nahan yô, i hide i yem a ve ken tar u Hungary, ape shoja i tar u Soviet pase Ádám ken uikyangen tuhwa sha shighe u urahe ken inyom i 1945 la.

Shighe u Tar u Hungary Lu sha Ikyev i Gomoti u Tyemimôngo La

Kpa mpasetuhwa u yange zua a mi ne lu gbem ga. Shighe u kwavanyom u 1940 la lu zan u za been la, gomoti u Tyemimôngo la cir tom u Mbashiada mba Yehova vough er gomoti u sha Tswam u yange vande hemen tar u Hungary la kpa er nahan. Yange i̱ hide shi i̱ kôr Ádám ken inyom i 1952 sha shighe u lu anyom 29 shi lu a kwase a mbayev uhar la, sha shighe ne kpaa, yange venda ér una nyôr shoja ga nahan i kaa ér á per tindi. Ádám yange pase atejir wener: Ka kwa u hiihii u m vende u nyôron shoja ne ga. Sha shighe u i̱ lu nôngon ityav la, i̱ wuhem ken purusu shi i yem a mo uikyangen ken Serbia sha ityôkyaa i môm shon ne. M venda u nyôron shoja sha ci u imoshima yam. M we ave sha akaa a patii ga, sha ci u m ngu Orshiada u Yehova.” Yange i kure ijir ne gba u a wuhe Ádám anyom anigheni ken purusu, kpa i va pande hingir anyom anyiin.

Ádám yange za hemen u yan ican sha akaa a tesen mpav sha iyol na zan zan ken atô u kwavanyom u 1970 la, ican i yan ne yange i za hemen je hemba anyom 35 hii sha shighe u yange Mbahenen Bibilo hii zan un inya hen ya u mbamaren nav la. Sha shighe u i lu tôvon un a ican ne cii, mbaatejir ataratar ôr un ijir wuhe un kuma anyom 23 ken upurusu man afo a mbakwarev kposo kposo je kuma er pue nahan. Á ya ican ciligh ciligh sha ikyev i hemen u ugomoti utar—ka gomoti u sha Tswam u yange hemen ken tar u Hungary cii man shighe u uitya la, man gomoti u Ijoughave u tar u Jamani u ken Serbia la kua gomoti u Tyemimôngo u yange hemen ken tar u Hungary sha shighe u ityav mbi sha kume tan la.

Ádám ngu ken gar u Paks ape yange i mar un la zan zan nyian, ngu civir Aôndo sha jighjigh. Ngu a agee a vesen aa yange wase un u wan ishima hemban atsan atô kposo kposo aa yange ya la vindi vindii? Ei. Á pase wener:

“Bibilo i henen man msen u eren shi u kohol a mbananjighjigh imôngo la yange lu kwagh u wasen mo kpen kpen. Kpa á doom u ôron kwagh sha akaa agen ahar. Hiihii yô, Yehova ka Imbor i utaha. Ikyaryan i yange m ya a na sôngo sôngo la lu kwagh u wasen mo je zua ga. Sha uhar yô, yange m wa kwagh u Mbaromanu ityough 12 á er ér ‘de oron nen iyev sha kwagh wen ga’ la ken ishima. Nahan mayange je m wa kwagh ishima a or ga. Yange m zua a aan kwa imôngo je a yange mea soo yô, ma m bula mba yange ve lu tôvon mo a ican la, kpa mayange je m er kwagh nahan ga. Doo u se yar tom a tahav mbu Yehova a ne se la sha u oron iyev i ifer sha ifer ga.”

Shighe u Hanma Mtev u Tôvon Ior a Ican Cii Una Bee La

Hegen Frieda man Ádám cii mba civir Yehova a myange shio. Nahan kpa, imba akaa i yange i er ve ne cii pase se nyi sha kwagh u mtev u tôvon ior a ican sha ikyaa i kwaghaôndo ve laa? Mtev u tôvon ior a ican imba ne la ka a kure gbilin—hemban cii je yô, aluer ka Mbakristu mba mimi i lu tôvon ve a ican yô. Shin er yange i tôv Mbashiada mba Yehova a ican sha igbenda kposo kposo shi i er a ve sha tswam kpishi nahan kpa, mba yange ve tôvon ve a ican la fatyô u kuren sha awashima ve la ga. Nyian ne, Mbashiada mba Yehova mba hemban seer a seer ken Yuropa, ape ugomoti uhar mba eren tahav sha tswam yange ve hemen la.

Yange i lu tôvon Mbashiada a ican nahan ve er nena? Er akaa a yange er Frieda man Ádám la a tese nahan, yange ve yar tom sha kwaghwan u Bibilo ua kaa ér: “Kwaghbo a̱ de hembe u ga, kpa we gema hemba kwaghbo sha kwagh u dedoo” la. (Mbaromanu 12:21) Sha mimi yô, kwagh u dedoo una fatyô u hemban kwaghboo? Een, aluer á due ken jighjigh u se ne Aôndo taveraa la yô. Mhembe u Mbashiada mba Yehova yange ve hemba tôvacan ken Yuropa la lu mhembe u icighan jijingi u Aôndo je, lu mhembe u a tese tahav mbu kwagh u dedoo mbu Mbakristu mba ve hidi a ayol a ve ijime ve lu a mi sha ci u jighjigh ve u nan u icighan jijingi a wase ve u lun a mi la. (Mbagalatia 5:22, 23) Kwagh ne ka ityesen i se cii se lu a mi ken ishima, ken tar u ainge u tswam u ngee ker ne.

[Pictures on page 5]

Frieda Jess (u a luThiele hegen ne) sha shighe u yange i kôr un la, man er á lu hegen ne

[Pictures on page 7]

Ádám Szinger, sha shighe u yange i wuhe un ken purusu la, man er á lu hegen ne