YANGE i mar terem hen gar u Graz, tar u Austria, ken inyom i 1899. Sha nahan yô, yange lu gumor shighe u i lu nôngon Ityav mbi Tar cii Mbi Hiihii la. Shighe u Ityav mbi Tar Cii Mbi sha Uhar hii ken inyom i 1939, ica lu a gba ga la, i kighir un nyôr shoja i Jamani. Yange i wua un ken inyom i 1943, shighe u lu nôngon ityav ken tar u Russia la. Kwagh er vihi yô, terem saa ku shighe u m kuma er anyom ahar tseegh la. Yange m fatyô u fan un ga, man vihim kpishi er m kera lu a ter ga yô, hemban je yô zum u mea nenge er mbayev mbagenev ken makeranta ve lu a uter vev her yô. M va kom anyom pue-kar yô, m hen kwagh u Ter wase u sha, u a hembe cii shi a kpe sha won ga la, nahan ishima gbam shimi.—Hab. 1:12.

Shighe u m lu anyom ataankarahar la, m nyôr sekôôtu. Sekôôtu ka mzough u sha tar cii, u orshoja u vesen ugen ken tar u Ingila u i yilan un ér Robert Stephenson Smyth Baden-Powell la yange ver ken inyom i 1908, ken tar u Great Britain yô. Ken inyom i 1916 la, a ver sekôôtu ugen i yilan ér Wolf Cubs (shin Cub Scouts) la sha ci u mbayevnomso mba kiriki mba sha kpa wam la.

Yange sea za kohol imôngo ken agar, sea tsa ken utenti, sea hua uyonofum shi sea maci kwagh sha imo gbande nahan, i doom kpen kpen. Hemban je yô, yange mea za kohol sekôôtu mbagenev, sea waan atsam sea ningir hen usu u i kegher aikighe la, shi sea eren anumbe ken ikyô nahan, i doom kpishi. Shi yange se hen akaa kpishi sha kwagh u igbetar, nahan kwagh ne na m lu a iwuese sha ityomaveegh i Orgban se la.

Yange i taver mbasekôôtu ishima ér ve eren akaa a dedoo hanma iyange shi ve̱ sughun ayol a ve ér, “Wa Iyol Keghen Hanma Shighe.” Kwagh ne doom kpishi. Ken annongo u sekôôtu wase u lu a mbayevikyaior ker hemba deri môm la, mbagen kpishi lu Mbakatoliko man Mbaprotestanti, u môm eren kwaghaôndo u Mbabudi.

Hii ken inyom i 1920 la je, anyom nga a karen kpuaa yô, i er mkohol shin iniongo i ityar ityar i mzough u Mbasekôôtu cii. Yange m za iniongo i Mbasekôôtu sha tar cii, i sha kwa taankaruhar, i i er hen geri u Bad Ischl, tar u Austria, ken uwer u Agusutu 1951 la, kua iniongo i Mbasekôôtu i sha tar cii, i sha kwa taankarunyiin, i i er hen Sutton Park, ikyua a gar u Birmingham, tar u Ingila, ken uwer u Agusutu 1957 la. Mbasekôôtu yange ve va mkohol ne kuma er 33,000 nahan, ve mough ken ityar man sha uharegh kposo kposo kuma 85. Shi iorov mba kuman er 750,000 nahan va sôr se hen iniongo ne, kua Wantor Ingila, Elizabeth, kpaa. Kwagh ne lum er ka mzough u anmgbianev tar sha won cii nahan. Cuku tsô kpa m fa mer ica a gba ga tsô me va hingir u fan mzough u anmgbianev, u ken jijingi, u a hembe doon cii ne ga.

Ken fam u inyom i 1958 la, lu zurum u me bee tom u teen kwaghyan u m lu henen hen hôtel ugen u i yilan ér Grand Hotel Wiesler, u a lu hen gar u Graz, ken  tar u Austria la. Orgen u se eren tom imôngo hen ijiir ne yô, i yilan un ér Rudolf Chiger, un lu orvesen u mbateenkwagh. Yange pasem kwagh shighe u ian due yô. Lu hiin yam u ungwan mimi je ne. Yange hii lamen sha kwagh u ityesen i Aôndo Utar ken Môm la, a kaa ér i due ken Bibilo ga. M nyiman a na shi m soo u tesen un mer kwagh u a er la ngu shami ga. Yange m soo kwagh na shi m soo mer me ôr un kwagh i kuma un, nahan a hide ken Côôci i Mbakatoliko.

Rudolf u se yilan un ser Rudi ne, yange nam Bibilo. Nahan m kaa mer saa a lu Bibilo i Mbakatoliko. Kpa m hiin u ôron yô, fese je m kav mer Rudi wa trak u Watchtower Society gber yô, ken Bibilo shon. M venda kwagh ne sha ci u m nenge mer ityakerada ingira nahan ka i nger i sha gbenda u or a ôr a lu nan er ngi ôron kwagh u mimi yô, kpa alaghga a lu nahan ga. Nahan kpa, m kegh iyol u lamen sha akaa a ken Bibilo vea na. Rudi er kwagh sha kwaghfan, a de u nan mo ityakerada i gberen a gber. Kpa se za hemen u lamen sha akaa a ken Bibilo sha ashighe agen, nôngo u kuman iwer itiar, ashighe kpishi se lam zan zan aikighe coo.

Yange m been tom u m lu henen hen gar u Graz, u lu gar wam la yô, ngôm kimbi inyaregh ér m za seer henen tom u nengen sha hôtel ken makeranta ugen. Nahan m mough m yem hen geri u Bad Hofgastein, u lu shin pev hen iwo i Alps, ape makeranta shon lu la. Makeranta ne eren kwagh vea Grand Hotel, u hen geri u Bad Hofgastein la. Nahan ashighe agen m za er tom her sha er me seer zuan a mfe a hemba kwagh u m lu henen ken kelase la yô.

Rudi yange tindi a adereshi wam u he la shin afishi a branci a hen gar u Vienna la, branci gema tindi a mi hen anmgbianev mba kasev uhar mba ve lu mbamishen yô. Ve yô, lu Ilse Unterdörfer man Elfriede Löhr. Nahan iyange igen yô, or u ngohol mbavannya hen hôtel la yilam kaa a mo ér kasev uhar va shin mato ken won mba pinen mo ér, ve soo u lamen a mo. Taver mo kpishi sha ci u m fa kwagh ve cuku ga. Kpa m due ken won mer me za fa ior mba ve lu la. Ken masejime yô, m va kav mer yange ve lu Mbashiada mba i tindin ve a ityakerada myer sha shighe u Mbanazi mba ken tar u Jamani cir tom ve sha shighe u Ityav mbi Tar Cii Mbi sha Uhar lu a hii ga la yô. Shighe u ityav mbira lu a hii ga la je kpa, udasenda mba ken tar u Jamani vande kôron ve tindin a mi ken afo a mbakwarev a hen anijiir u i yer ér Lichtenburg la. Nahan mba va nguren nôngon ityav mbi shon yô, i mough a ve her i yem a mi ken afo a hen anijiir u i yer ér Ravensbrück, a lu ikyua a gar u Berlin la.

Anmgbianev mba kasev mban yange ve nôngo u lun kwav môm a ngôm, nahan gba u me na ve icivir keng. Sha nahan yô, m soo u vihin ve shighe sha u den mer ve lamen a mo, maa va kaan a ve ken masejime mer, m kera soo ga ze. Nahan m kaa a ve mer vea fatyô yô, ve vam a avur a Bibilo a a er kwagh u ityesen i Mbakatoliko i i kaa ér apostoli Peteru yange lu poopu u hiihii shi upoopu mbagenev cii zua a tahav her a na la. M kaa a ve mer, m soo u tôôn avur a Bibilo shon za lamen sha mi vea fada u hen ijiir yam la. M lu henen mer aluer m er nahan yô, me nenge a kwagh u a lu mimi la wang.

Ityesen i Mbakatoliko i i kaa ér hii sha apostoli Peteru je, i za hemen u veren poopu ér a tile sha ityough nagh zan zan nyian. (Ka ve pase inja i kwagh u i er  ken Mateu 16:18, 19 la shami ga.) Shi Kwaghaôndo u Mbakatoliko kaa ér poopu ka Icighan Ter, nahan una fatyô u eren aie shighe u a lamen sha kwagh u atesen a ve ga. Mbakatoliko kpishi na jighjigh a kwagh ne. Mo kpa yange m na jighjigh nahala, nahan m nenge mer, aluer poopu kaa ér ityesen i Triniti la ka i mimi yô, ka i mimi di je. Kpa shi m nenge mer, aluer poopu una fatyô u eren aie yô, alaghga ityesen i Triniti la ka i mimi ga.

M ze hen fada la yô, fatyô u nam mo mbamlumun ga, kpa gema dugh takerada ugen u u er kwagh u ityesen i Mbakatoliko i sha kwagh u upoopu mba tilen sha ityough ki apostoli Peteru la nam, ér m za ôr. M ngohol takerada shon m yem a mi ken ya, m za ôr, shi m hide m va seer pinen un mbampin. Fada la va kanen shio u nan mo mbamlumun yô, a kaa ér: “M ngu a kwagh u me ôr u ve a kuma u ga, shi we kpa u ngu a kwagh u ú ôrom ve a kumam ga. . . . Nahan za dedoo!” Yange kera soo u lamen vea mo sha kwagh môm môm ga.

Hen shighe ne, m wa iyol m lu keghen a kegh u henen Bibilo vea Ilse man Elfriede. Yange se mba hiin kwagh henen yô, ve tesem akaa kpishi sha kwagh u Yehova Aôndo, u a lu Icighan Ter u mimi la. (Yoh. 17:11) Shighe la tiônnongo lu a lu hen ijiir la ga, nahan anmgbianev mba kasev mbauhar mbara eren mbamkombo hen ya u tsombor ugen u u lu a isharen i henen Bibilo yô. Lu ior kpuaa tseegh vaan mbamkombo mban ye. Er anmgbian u nomso u eren batisema lu u nana hemen ga yô, anmgbianev mba kasev mbauhar mban ve na akaaôron kpishi ken mbamkombo mban. Ashighe agen yô, anmgbian u nomso nan mough hen ijiir igen nan va na kwaghôron u ken igbar, hen ijiir i i haya yô.

Anmgbian u kwase Ilse man Elfriede yange ve hii u henen Bibilo a mo ken uwer u Oktoba 1958, iwer ngi kar itiar yô, i erem batisema, ken uwer u Janawari 1959. Cii man i erem batisema yô, m pine ve mer aluer ka u me fatyô u dondon ve za pasen kwagh sha uya uya, nengen er kwaghpasen ka a lu yô. (Aer. 20:20) Yange mba lumun, m dondon ve kwa u hiihii la yô, m pine mer ve nam haregh wam u me pasen kwagh her yô. Nahan ve nam agar agen, m zaan her tswen m za pasen kwagh sha uya uya, shi m hiden m za sôron mba ve tese isharen la. Anmgbian u nomso u m hii duen kwaghpasen u sha uya uya la vea nan yô, lu ortamen u sôron atôônanongo, u ken masejime yô, va sôr se la.

Ken inyom i 1960 la, m bee makeranta u tsaase mo sha kwagh u tom u hôtel la, nahan m hide hen geri wam, m gba za nôngon mer me wase ior av ve fa akaa a mimi a ken Bibilo la. Zan zan hegen je kpa, mô ve môm nan ngu a va ken mimi ga, kpa mbagenev ken ve mba panden tesen isharen.

Ken inyom i 1961 la, i ôr uwashika mba afishi a branci tindi a mi u taver mbapasenkwagh ishima ér ve er tom u pania la, ken atôônanongo. Er m lu gumor shi m lu a gbong gbong iyol yô, m nenge mer ityôkyaa ngi i me venda u eren pania ga. Nahan m lam a ortamen u sôron atôônanongo Kurt Kuhn, m pine un mnenge na sha kwagh u vanden eren tom uke iwer kpuaa sha er me yam mato u eren pania a mi yô. A gema a kaa ér: “Yange gba u Yesu man mbaapostoli vea yam mato u pasen kwagh hanma shighe a mini?” Mpin la wasem u tsuan kwagh u gba u me er yô. Nahan m wa iyol u hiin pania a atimbir shio. Kpa er m eren tom hen hôtel la ahwa 72 hanma kasua yô, gba u me pande shighe la.

M za pine orvesen wam mer a nam ian me gema eren tom ahwa 60 tseegh. Nahan a nam ian la, kpa lu kimbin mo inyaregh ki vanden kimbin mo la her. Shighe kar kpuaa yô, shi m za kaa a na mer a de me gema eren tom ahwa 48 tseegh ken kasua. Kwa ne kpa lumun shi lu kimbin mo inyaregh ki vanden  kimbin mo la her tsô. Shi m va kaa a na mer a de me gema eren tom ahwa 36 tseegh ken kasua, shin ahwa 6 hanma iyange sha ayange 6; shi ngura kpa a lumun. Kwagh er u kpiligh mo iyol yô, kwa ne kpa a za hemen u kimbin mo inyaregh ki vanden kimbin mo la! Ikyav yange tese ér orvesen wam la soo ér mo m undu tom la ga. Er m gema eren tom nahan yô, m hii pania u keke. Shighe la, pania naan ahwa 100 ken uwer.

Iwer ngi kar inyiin yô, i tsuam ér m lu ikpur pania kua ortamen u hemen tiônnongo, hen tiônnongo u kiriki u lu hen tiôntar u Carinthia, hen gari u i yer ér Spittal an der Drau la. Shighe la, ikpur pania naan ahwa 150 ken uwer. M lu a or u eren ikpur pania vea mo ga, kpa m wuese iwasen i anmgbian u kwase u i yilan un ér Gertrude Lobner la yange nam ken kwaghpasen la. Un lu orwasen ortamen u hemen tiônnongo tom. *

Ken inyom i 1963 la, i kaa ér mo m za er tom u sôron atôônanongo. Ashighe agen m mough hen tiônnongo ugen m nyôr igirgirdogo, m yem hen tiônnongo ugen, m tôô akpa a yuhwan. Er anmgbianev kpishi lu a mato ga yô, or môm kpa vaan u va keghen mo gbenda hen tashan u igirgirdogo ga. Er m soo mer me tese er m lu zegeor ga yô, m nyôrom mato m za hungwan ape i gbe u me tsa la ga, kpa m zende angahar.

Ken inyom i 1965 la, i yilam er m za kelase u sha 41 u Makeranta u Gileadi la. Shighe ne m lu kwav her, shi mbagenev kpishi mba m za makeranta ne vea ve imôngo la kpa ve lu kwav. Kwagh erem u kpiligh iyol yô, yange m been makeranta la yô, i kaa ér mo m hide m yem ken tar Austria, m za za hemen a tom wam u sôron atôônanongo la. Nahan kpa, cii man m undu tar u Amerika yô, i kaa a mo ér m er tom vea ortamen u sôron atôônanongo ugen kasua unyiin. Yange doom kpishi u eren tom vea anmgbian Anthony Conte, u yange soo tom u pasen kwagh shi fa ú tsema tsema yô. Se er tom imôngo vegher u sha ityoughkitaregh ki kpentar u New York, hen haregh u i yer ér Cornwall la.

Shighe u m hide ken tar u Austria la, i nam tom u sôron atôônanongo hen ningir ugen, ape m zua a anmgbian u kwase ugen u lun kwav, u doonashe tsung, u i yer un ér Tove Merete yô. I yese un ken mimi, hii shighe u lu anyom ataan la je. Anmgbianev ka vea pine er yange hii ve se fa ayol a ase yô, se kaa a ve sha asenge ser, “Ka afishi a branci yange na ve se fa a ase ayol ye.” Inyom kar i môm yô, se er ivese ken uwer u Aipor 1967, shi i na se ian se za hemen u eren tom u sôron atôônanongo la imôngo.

Inyom kar i môm yô, m va kav mer, sha mlumun u sha mhôô u Yehova yô, a ngohol mo m hingir wan na u ken jijingi. Sha nahan yô, m hii u yan ikyar a Terem u sha la kôôsôô, kua mbagenev mba ve ‘yer ér Aba, Tere,’ er i pase ken Mbaromanu 8:15 nahan la.

Mo man Merete se za hemen u eren tom u sôron atôônanongo man u sôron uharegh la zan zan inyom i 1976 la. Ashighe agen i lu sha shighe u hir, wuhe u kôr keghelee je kpa i gba u se tsa ken iyou i i lu a kwagh u tseen i ker ga yô. Kwagen la, se yav se va mough tugh yô, se nenge ikyondo i se cir la gba akpo ape se ver ishigh se lu ôôn la! Nahan se va gema zenden a anar ugen u zoron sha usu u latriki, sha er shighe u a ndôhôr se tugh yô, se bugh sha er iyou la ia wa tseen ker yô. Sha ajiir agen yô, yange a gba u se ôô iyol tugh yô, se due se zende ken senou se za ôô iyol ken kwa u ken won, ken ahumbe a ndôhôr keghelee. Shi er se lu a ya wase ga yô, a luun iyange i Hiitom yô,  se lu hen ijiir i tsan i tiônnongo u se sember sôron been a ne se la. Maa se mough Tomahar pepe se yem hen tiônnongo ugen.

Saan mo iyol u kaan mer, ken anyom ne cii, kwase wam u doon mo ishima la za hemen u suen mo kpoghuloo. A soo kwaghpasen kpishi, shi ma shighe môm kpa lu mo m taver un ishima mer a due kwaghpasen ga. Shi anmgbianev doo un ishima shi we kwagh u mbagenev ikyo kpishi kpaa. Kwagh ne wasem je gande.

Ken inyom i 1976 la, i kaa ér se va er tom hen afishi a branci a hen gar u Vienna, ken tar u Austria la, shi i tsuam m lu ken Kômatii u Nengen sha Branci la. Sha shighe la, branci u ken tar u Austria la nengen sha ityom i i eren ken ityar kpishi i i lu vegher u sha ityoughkitaregh ki Yuropa la, shi nengen ér i tindi a ityakerada ken ityar shon ken myer kpaa. Anmgbian Jürgen Rundel hemen ken tom ne, lu eren kwagh ne sha kwaghfan kpishi. Yange m zua a ian i civirigh i eren tom vea na, shi ken masejime i va kaa ér mo m za nengen sha tom u geman kwagh ken ijô pue i hen vegher u sha ityoughkitaregh ki Yuropa la. Anmgbian Jürgen vea kwase na Gertrude di za hemen u eren tom u ikpur pania ken tar u Jamani. Mba ker ken inyom i 1978 yô, branci u ken Austria la hii u gberen umagazin ken ijô ataratar, sha ikyekye i gberen ityakerada i cuku. Shi se tindin a ityakerada ken ityar kposo kposo, i i pin i yô. Anmgbian Otto Kuglitsch yange lu ityough sha akaa ne. Hegen un vea kwase na Ingrid cii mba eren tom hen afishi a branci a ken Jamani la.

Anmgbianev mba hen vegher u sha ityoughkitaregh ki Yuropa la kpa yange ve er ukôpi mba ityakerada ne mbagen sha ikyekye shin sha kwagh u i yer ér film la. Nahan kpa, lu u anmgbianev mba ken ityar igen kpa vea wa ve uwegh. Yehova yange kura tom na ne. Shi er se lu hen branci ne yô, se va hingir u soon kwagh u anmgbianev mba yange ve er tom anyom kpishi ken mbamlu mba sha ican man sha ashighe a i wa atabam sha tom wase la.

Ken inyom i 1989 la, m zua a ian i icivirigh i dondon Anmgbian Theodore Jaracz, u lu ken Mbahemenev mba Shin Itine la, zan ken tar u Romania. Awashima wase lu u za wasen anmgbianev kpishi mba ken tar la u hiden va kohol nongo u Yehova. Hii ken inyom i 1949 la je, ve undu nongo u Yehova sha atôakyaa a ve kposo kposo, ve yem ve za bugh atôônanongo a ve. Nahan cii kpa, ve za hemen u pasen kwagh shi eren ior batisema. Shi i wuhen ve ken purusu sha ci u ve  tile paleghaa a tar, vough er anmgbianev mba ken nongo wase, mba ijiir yase i shin itine lumun a ve la kpa kwagh ve lu nahan. I lu a dugh atabam u i wa sha tom wase ken tar u Romania la ga, nahan se kohol ken myer hen ya u Anmgbian Pamfil Albu, vea mbatamen mbagenev unyiin man mba Kômatii u Nengen sha Tom ken Tar u Romania tindi la. Shi yange se za a or u eren tafinta kpaa. I yilan un ér Rolf Kellner.

Yange se mba tem tugh mbu sha uhar u lamen yô, Anmgbian Albu taver mbatamen mba unyiin mbagenev mbara ishima ér ve za hemen u eren kwagh a vese ken mzough. A kaa ér: “Aluer se er nahan hegen ga yô, alaghga mayange se zua a shighe ugen u eren kwagh ne ga.” Shighe kar yô, i fatyô u wasen anmgbianev 5,000 u hiden va kohol nongo u Yehova. Nenge imba gbenda i Yehova yange hemba Satan ne sha wono!

Er inyom i 1989 lu yemen u za been la, cii man gomoti u ken veghertar u Yuropa, sha Ityoughkitaregh, u nengen ér or hemba or ga la, a gba yô, Mbahemenev mba Shin Itine musan mo man kwase wam se yem hen ijiir yase i shin itine, i i lu ken kpentar u New York la. Kwagh ne lu kwagh u kpiligh se iyol kpishi. Se za hii u eren tom shin Betel u ken Brooklyn la ken uwer u Julai, inyom i 1990 la. Ken inyom i 1992 la, i tsuam ér m wasen Kômatii u Nengen sha Tomshiren, u Mbahemenev mba Shin Itine la. Nahan hii ken uwer u Julai, inyom i 1994 la, m zua a ian i icivirigh i lun ken Mbahemenev mba Shin Itine.

Ashighe a m naan ior kwaghyan hen hôtel la, kaa hegen ica gba. Hegen ne, m ngu a ian i civirigh i eren kwaghyan u ken jijingi shi karen anmgbianev asev mba ve lu ken mzough wase u sha tar cii la. (Mat. 24:45-47) Ka mea hide mea gbidye kwar sha anyom a hemban 50, a m er Yehova tom hanma shighe la yô, ka m lu a iwuese kpishi shi i saan mo iyol er Yehova a ver mzough wase u anmgbianev u sha tar cii la doo doo yô. Ka i doom tsung u zan mbamkohol mba ityar ityar, ape ka i taver se ishima kpoghuloo ér se henen mimi u ken Bibilo man kwagh u Yehova, Ter wase u sha la. Er ior kpishi ve eren akaa a dedoo hanma iyange shi ve ne Aôndo jighjigh yô, m ngu a ishimaverenkeghen mer ve kpishi vea hii Bibilo i henen shi vea civir Yehova kpaa. Sha nahan yô, vea za hemen u eren kwagh u dedoo hanma iyange shi vea civir Yehova ken mzough a anmgbianev asev mba ken Kristu mba sha tar cii la.—1 Pet. 2:17.

Ka m sôn Yehova mer ior umiliôn imôngo ve seer ngohol mimi. Shi m ngu veren ishima u va yemen sha, za nengen er a nder ior shin tar, nahan me fatyô u hiden nengen a terem u maren mo la ishigh a ishigh yô. M ver ashe a shighe u un, man ngôm, kua anmgbianev av mbagenev mba doon mo ishima mbara cii, vea va civir Yehova ken Paradiso la.