Anyighe u gomoti ka ieren i mbahemenev mba gomoti ka ve eren tom a tahav mbu gomoti sha ifer sha ci u mtsera ve la. Ieren ne hii ka kwagh u nyian a mi ga. U tesen ikyav yô, Bibilo ter Tindi ugen u a vende kwagh u yamen ishô sha inyar shin ngohol inyaregh ki yamen ishô zum u i lu ôron ijir yô, nahan tese je ér i fa ieren ne hemba anyom 3,500 hegen. (Ekesodu 23:8) Kpa anyighe saa sha u ngohol inyaregh ki yamen ishô la tseegh tsô ga. Ashighe agen mbahemenev mba gomoti ka ve ii ikyav shin ve ya mtsera sha akaa a gomoti ma a er sha ci u iwasen i mbagenev yô, shin ve ii inyaregh je kpaa. Shi shighe ugen ka ve wase azende a ve man anmgbianev vev ken iti i gomoti sha mimi ga.

Er anyighe una fatyô u lun ken nyityô mzough u uumace nahan cii kpa, anyighe u ken gomoti hemba vihin cii. Ken inyom i 2013 la, mzough u tôvon sha kwagh u anyighe sha tar cii, u i yer ér Transparency International la due a ibaver ken abaver a ve a i yer ér Global Corruption Barometer la ér, sha tar cii ior nenge ér ka mbapatii man udasenda man mbahemenev mba gomoti man mba shin ayough a idyuugh man mbaajiriv ve hembe eren anyighe ye. Nenge ase akaa agen a i er sha ikyaa ne yô.

• KEN AFRIKA: Ken inyom i 2013 la, i wa mbatomov mba gomoti mba shin tar u South Afrika mba kuman er 22,000 nahan ijiir ér ve per tindi sha ci u akaa a yange ve er sha anyighe yô.

• SHIN SOUTH AMERIKA: Ken inyom i 2012 la, i wuhe iorov 25 ken tar u Brazil ér ve tôô inyaregh ki gomoti ve ker ishangen. Orgen ken mba i wuhe ve la lu or u yange dondo ken pesiden u tar la yô.

• KEN ASHIA: Ken inyom i 1995 la, iyou igen hen gar u Seoul ken tar u South Korea yôhôr wua iorov 502. Mba ngur tôvon yô, i za mase kaven ér yange i na mbautahav mba hen gar la ingyatu ve ve de kômpeni u i na u tom u maan iyou shon la maa i a kônkere u taver ga shi er akaa a yangen aikyôr kpaa ga ye.

• KEN YUROPA: Cecilia Malmström, kwase u a lu kômishena u gbaatom u mzough u ityar i ken Yuropa cii, u i yer ér European Commission Home Affairs la kaa ér “anyighe samber ken veghertar u Yuropa je kunda iyol.” Shi a kaa ér, “ikyav i môm tsô kpa tese ér gba ugomoti ishima u been a anyighe ga.”

Anyighe u gomoti wa amishe gande u uumace vea bee a mi. Profesôr ugen u i yer un ér Susan Rose-Ackerman, u a timen sha kwagh u igbenda i yangen anyighe yô, nger ér u anyighe a bee yô, a gba u “gomoti una sôr akaa a hange hange sha gbenda u a eren kpenga la.” Er i lu inja er gbenda ngu u been a anyighe ga nahan kpa, Bibilo tese ér akaa a hemban anyighe je kpaa aa va bee je ka u henen a hen ga.