E i ei Moni Tē na Faia ia Mea Uma?
Pe kua fakahino mai te gali o te lalolagi ko Tē na Faia ia Mea Uma e manatu mai?
1-5. (a) Ko he ā te tulaga e mafai ke ola he molekiula polotini faigofie mai te tupu fakafuaheki? (e) He ā te mea moni fakavae e hē mafai oi fakamatala e te evoluhione?
E I EI he Atua e kavea ma Tē na Faia ia Mea Uma? E lahi nā manatu, e uiga ki te fehili tēnei. E feliuliuaki vēnei iētahi tino, auā e hē kitea te Atua, e talitonu vēhea ki tatou ki a te ia? Ko iētahi, kua kitea te lahi o nā puapuagā i te lalolagi, e manatu vēia: ‘E mafai vēhea oi i ei he Atua e manatu mai ki tagata o te lalolagi? Kāfai e i ei he Atua, e hēki leva te tatau oifakaumatia e ia nā puapuagā? E vēnā ni ō lagona?
2 E fakatigaloto nā puapuagā ma nā fakafitauli e lūtia ai ia tagata uma. Kae, e tumu te lalolagi i nā itūkāiga meaola kehekehe, na fai i ni auala gali. He ā te auala na kamata ai nā meaola iēnei kāfai e hēai Tē na Faia ia Mea Uma? Ko nā tino e talitonu ki te evoluhione e lea vēia, e teki lava kua i ei nā itūkāiga meaola faigofie; fano fano lava oi fakaholoholo mālie ki ni meaola e hili te faigatā. He ā la te mea moni, na tupu fakafuaheki te ola?
Na Teki Lava Kua i ei te Ola?
3 Ko te fakavae o nā meaola ko te hela, ma ko te fakavae o nā hela ko te polotini. Ko nā tino evoluhione e ki latou iloa e hē mafai ke tukufakatahi fakafuaheki he atomi ma he molekiula ke fai ai he molekiula polotini faigofie, e fuafua atu ko te mafai ai ke teki lava kua tupu he mea vēnei, fokotahi i te 10 taimi ma fakaopoopo atu ki ei ni helo e 113. Kae, hō he mea e tupu ai he mea e fokotahi mai te 10 ma fakaopoopo atu ke ei ni helo e 50 e lea mai nā tino matematika e hē mafai ke tupu he mea vēnei.
4 Kae, e manakomia te hili atu i te fokotahi o he molekiula polotini faigofie ke maua ai te ola. Ke tumau te galue lelei o he hela, e manakomia i te hili atu i te 2,000 ni politini kehekehe. Kae, ko he ā te tulaga e mafai ke tupu fakafuaheki ai nā mea iēnei? E fakatatau ki te fokotahi i te 10 ma fakaopoopo mai nā helo e 40,000! E malie koe ke tuku atu tō fakatuatua ki he mea kua teki kua lava tupu ma e matuā ofo ki ei?
5 Kāfai e taigole te avanoa o he hela fokotahi e tupu fakafuaheki ake, e hili te taigole o te avanoa mo he hela ke tutupu ki te lahi o nā itūkāiga meaola kehekehe. Ko te mea moni, i te vā o tagata ma nā manu e i ei nā kehekehega e hili atu, i lō nā kehekehega e manino fakatetino. E i ei te lotofuatia o nā tino; fakalagona, e fakatāua na mea gali, e fai foki manatu lelei, te poto ke mafaufau ai, ma te fulifuliaki. E hēai ni uiga poto vēnā i nā manu. Kāfai na teki kua tuputupu ake tagata mai nā manu, aiheā e kehekehe ai nā tino ma nā manu? Ko he tahi fakafitauli tēnā mo nā tino evoluhione.
Te Tatou Vanimonimo Ofoofogia
E tatau ke i ei he Tino Fai Ata mo te fakahologa o te vanimonimo . . .
6, 7. Ni ā nā ala e fakaali mai ai te ofoofogia o te i ei o he tahi na faia e ia te vateatea ma te lalolagi?
6 E fōki mai nā fakamaoniga malolohi e te vanimonimo ofoofogia te i ei o Tē na Faia ia Mea Uma e Hili. Ko iētahi haienitihi hukehuke ki nā fetū e taumate te i ei o ni kaniva e 100 piliona i te vanimonimo ma hōvē e i ei te 100 piliona fetū i nā vanimonimo takitahi! Ko iētahi fetū e hili atu te fuaefa i lō te tatou lā. Ko nā kaniva e hē hōna tuku fakatahi kae e fakamaopoopo i he tulaga fakaholo lelei.
7 Ko te lalolagi e ofoofogia i lō nā fetū, nā paneta, ma iētahi mea i te vateatea. Ko te mea moni, ko he mea tukehe. E i te lalolagi he hikomaga e lelei mo te ola tokamalie o nā meaola, e vē ko he fale gali e i ei nā mea uma. Ko he fale teu koloa e i ei nā mea mo te ola—meakai, ea, vai, te malamalama—ma iētahi mea. E mautinoa, e hē mafai oi talitonu he tino poto ke teki lava kua i ei he fale e tumu ma fakatoka i nā koloa kae heai he tino na ia faia. Pe hili atu te hē tatau oi mafaufau vēia ko te lalolagi, e fakatoka ma nā mea e tāua mo te ola, e teki lava kua i ei?
. . . e tuha ma nā fale e fakatotoka lelei e manakomia he kamuta
Te Fuaitino Ofoofogia o te Tagata
Te hela e fokotahi e faigatā e vē he kakai
8, 9. He ā te kua fakaali mai i te tulaga faigatā na fai ai te fuaitino o te tagata?
8 Te ofoofogia o te tulaga o te fuaitino o te tagata, e molimau atu ki te i ei ko Tē na Faia ia Mea Uma. Ka iloa e ki tatou nā tulaga iēnei i te kikila ki he hela ola liliki. Ko tatou tino e fai i te tuha ma te 100 tiliona (100,000,000,000,000) ia hela liliki. Ko te faigatā o nā hela ola e mafai oi fakatuha ki he kakai, e lahi nā vaega, e vē ko nā mahini fai eletihe, nā takitaki, nā pahi, nā nofoa afi ma nā tavale, ma te puipuiga. Ko tēia lā, e fia hefuluafe kene i te vaega lototonu o te hela, e fakamaopoopo lelei i te DNA. E lea mai ko nā fakamatalaga i loto o tatou DNA e mafai oi fakatumu ai he lomifefiloi e 1,000 o nā tuhi. E foliga mai ko nā fakamatalaga uma iēnei ko he ata o te hela o nā itūkāiga e mautonu te lanu o tatou paku, itūkāiga o laulu, te loloa, ma te lahi foki o iētahi fakamatalaga uma o tatou fuaitino. Kāfai e manakomia te fakaeteete malohi mo nā ata e fai, ko ai lā tē na faia te ata faigatā o nā itūkāiga hela mo tatou fuaitino?
9 Ko te faiga ma te galue lelei o nā vaega kehekehe o nā tōtōga o tatou tino e matuā faigatā ma e atamai te faiga e hē mafai oi fakatuha ki he mahini kua fai e tagata. Mai nā tōtōga uma o te tino, ko te mafaufau o te tagata e matuā ofoofogia. E lea mai The New Encyclopædia Britannica: “Kua kavatu nā fakamatalaga i loto o te neula o te tino e hili atu te faigatā i lō he fale talitelefoni lahi; ko te māfaufau e hili atu te malohi i lō he komepiuta malohi lele auā e mafai oi foki atu he tali mo hō he matakupu loloto.” E ofo nā haienitihi ki te galue lelei o tatou māfaufau ma ko he mea e matuā ofoofogia. E mafai ke fai tēnei tōtōga e teki lava kua i ei nā atoma ma nā molekiula i nā tulaga hako ke tupu fakafuaheki?
10-12. (a) Aiheā e hē ko he mea e hona mataku ai pe hē tatau ai ke talitonu ki te i ei o te Atua? (e) Ka fakavae i nā fakamaoniga iēnei kua maua, ko he ā tau kikilaga ki te i ei o te Atua?
10 Ko he ā te tatou fakaikuga e fakatatau ki te matakupu tēnei? E tahi te mea e mafai ke malilie ai ki tatou ki ei ko nā tulafono iēnei na foki mai e he tino fai tulafono fakatahi ai ma te auala na fai ai nā mea uma e i ei he tino poto na ia faia. E mātau te lahi o te atamai i nā mea e kamata mai te fakamaopoopo tonu, te faiga o nā mea faigatā—mai te hela liliki ki te vateatea e hēai he ikuga—e mautinoa te hako ma te lelei ke talitonu atu ki he tino poto ma malohi na Ia Faia nā Mea Uma.
WKo nā afi uila e fakaaogā ai te matagi e fakamaonia mai ai te i ei o te matagi ma te eletihe, e hē kitea
11 E hako te Tuhi Paia i te takua mai vēia e uiga ki te Atua: “Talu te gaohia o te lalolagi e te Atua, e faigōfie lele oi iloa e tagata ko te mālohi o tona mana e hēai hona gataaga, ma ko ia ko te Atua moni. Ko nā mea iēnei e hē kitea, kae e mafai ke iloa. E iloa ona ko nā mea kua fai e te Atua. Oi e hēai la he mea e tatau ke hē ki lātou iloa ai.” (Loma 1:20) E ui e hē kitea te Atua, e talitonu tatou e i ei ia ma e hē matataku ai ki tatou. E fakafeagai hō ki tatou ma nā mea e hē kitea, vē ko te matagi, te eletihe, te maneta, ma te kalave. E iloa e ki tatou te i ei o nā mea auā e kitea te ikuga. E vēnā nā faiga faigatā ma te fakahologa gali i te vateatea e manino ma molimau mai ki te i ei Tē na Faia ia Mea Uma e Hili.
12 E hē kitea e ki tatou te Atua, e vēhea la oi iloa e ki tatou ia Ia, ma fakavae mai aihe fehokotakiga totino ma ia? Kua tuku mai e te Atua nā auala e lua ke iloa ai ia. E ala i ana foafoaga, na kaumai e te Atua te fakailoga o tona poto, tona mana, ma tona alofa. Kua fakaohofia e ia ni tamāloloa ke tuhi he tuhi, e kaumai ai ni fakamatalaga e uiga ki a te ia. Ko te tuhi tēnā ko te Tuhi Paia.
