1-3. He tuhi vēhea te Tuhi Paia, ma ko he ā te taukikilaga kua fai ki ei?

 E UI E manatu te tokalahiga, ko te Tuhi Paia e matuā uiga kehe. E lea mai The New Encyclopædia Britannica “hōvē ko he fakaputuga tuhi e matuā ai fakamalohi te tala fakaholopito o tagata.” Ko he manatu tēnei e hili tona tāua. Tatou kikila pe he ā te pogai e tūkehe ai te Tuhi Paia.

² Ko te Tuhi Paia ko he tuhi e hili tona mataloa ke pa mai lava ki nā aho nei, kae maihe lava i nā tuhi lotu. Ko te vaega muamua na tuhi i te Faka-Epelu anamua e tuha ma te 3,500 tauhaga kua teka (e fetaui ma te pulega a Shang i Haina) e he tino Ihalaelu e igoa ki a Mohe. Na kamata i te tuhi o Kenehe, he fakamatalaga o nā hitepu o te foafoaga ma te kamataga o te kāiga o tagata. I te 1,600 tauhaga i tua mai, e 40 tagata kehekehe na galulue i te fakaputuga tuhi, e 66 ia tuhi e i ei nā tulafono, nā valoaga, nā tala fakaholopito, nā tauloto, tuhi, fautuaga, ma iētahi mea.

³ E ui lava ko te Tuhi Paia ko he tuhi kua leva, kae e inoino ma faikino ki ei, ka ko te tuhi ia kua hili tona tufatufa atu i te tala fakaholopito. Kua fakaliliu te Tuhi Paia kātoa ma ni nai vaega gagana e 2,500, ma kua kātoa te tolu piliona ona kopi kua uma te tufatufa atu! E mafai oi maua e te 98 pahene o tagata i te lalolagi te Tuhi Paia i te gagana lava o latou. Mafaufau vēia lā: E fofou te Atua ke fehokotaki ma tagata i he tuhi, e tonu te kavea o te tuhi tēnā ma he tuhi lauiloa ma faigofie oi maua ke mafai e nā tino mai nā atunuku uma ma itūkāiga kehekehe ke faitau ma maua ai nā aogā? (1 Timoteo 2:4) Ko te tuhi tēnā ko te Tuhi Paia.

4-8. E mafai vēhea oi fakamaonia te hako o te Tuhi Paia ka fakatuha ki te fakahaienihi ma nā tala fakaholopito?

⁴ Kāfai e moni ko te Tuhi Paia e mai te Atua, e tatau ke hako ma mafai ke fakalagolago ki ei. E mafai ke taku vēnā te Tuhi Paia? E hako te Tuhi Paia kāfai e fakatuhatuha ki matākupu fakahaienihi ma tala fakaholopito?

⁵ E ui lava ko te Tuhi Paia e hē ko he tuhi ākoga fakahaienihi, ko hō he taimi e takua ai he matakupu fakahaienihi te fakamāonia ma e ogatahi ma e hē āfia i ni talitonuga hehē ma manatu hē talafeagai nae lauiloa i te vaitaimi na tuhia ai. Mo he fakatakitakiga, ko anamua nae talitonu iētahi ko te lalolagi e lalago e ni elefane e fa e tutū i luga o he fonu lahi mai te tai. E lea mai te Tuhi Paia: “[Te Atua] e fālō te itu mātū ki luga o te vanimonimo, kua tautau e ia te lalolagi, kae e hēai he mea e tautau ki ei.” (Iopu 26:7, na tuhi i te 1473 T.L.M.) I te 2,700 tauhaga kua teka, na taku mai e te Tuhi Paia te foliga o te lalolagi, vēia: “Ko ia e tiketike i luga o te lio (“kelope” Douay Version) o te lalolagi.” (Ihaia 40:22) Kāfai heki fakaohofia e te Atua te Tuhi Paia, na mafai vēhea oi iloa e nā tuhitala nā mea moni iēnei?

⁶ Ko nā mea moni e takua i te Tuhi Paia, na fatoa fakamaonia i te fakahaienihi i nā tauhaga pili mai. Mo he fakatuhaga, kua leva te fakaali e te Tuhi Paia te kamataga o te vateatea (Kenehe 1:1), te fakahologa na fai ai nā mea (Kenehe, matakupu 1), ma te fakataunukuga o te fakagahologa o nā tofi (Halamo 139:16). Ka ko heki iloa e tagata te uiga o te hiama ma te mamā, na taku mai i te Tuhi Paia ni fakatonuga mo tagata Ihalaelu, e hē mamā te tago o he tahi ki he tino oti (pe he fekau) e tatau ke takele ma ufi ona kie.—Numela 19:11-22; Teutelenome 23:12-14.

⁷ Na iloa vēhea e nā tuhitala nā mahaniga hako fakahaienitihi? E heki mafai ke tuhi ni manatu mo ki latou lava manatu auā ko nā tino iēnei i nā vaitaimi o te Tuhi Paia nae hē maua e ki lātou te poto tēnei. E nā ko Tē na Faia ia Mea Uma e i ā te ia te malohi ma te atamai ke kaumai ai nā fakamatalaga iē ia. E i ei nā mafuaga lelei ke talitonu ai ki tatou e tonu te Tuhi Paia na maua mai te Atua.

⁸ E vēhea nā tala fakaholopito? Ko te lahiga o nā tuhituhiga anamua o ni tala fakaholopito e tumu i nā tala, ma nā kakai e mahani oi takuleleia te manuia ni takitaki manumālō pe ko ni tino kae hē fakahula ni o latou hehē pe ni tokilalo. E kehe lele te Tuhi Paia i te tulaga tēnei, auā e hako ma fakamaoni nā mea na fakamaumau, e takua nā igoa patino, nā koga, nā aho, ma nā taimi e mafai ke fakamāonia. Mo he fakatakitakiga, e uiga ki te taimi na kamata ai te tālakiga a Iehu, na fakailoa mai e te Tuhi Paia nā igoa o nā tupu e toka fitu na pule i te taimi tēnā, e mafai e te tino faitau oi mātau te vaitaimi hako mai te fakatuhatuha atu o te Tuhi Paia ki nā tala fakaholopito ma fakamaonia ai. (Luka 3:1, 2) Kāfai na tuhi he tuhi i lalo i te fakatonuga a te Atua, e tatau ke hako kātoa ma hako lava, e tuha ai ma te tulaga o te Tuhi Paia.

9-12. (a) Ni ā nā valoaga e i te Tuhi Paia? (e) Ni ā nā fakamaoniga e fakataunuku nā valoaga i te Tuhi Paia?

⁹ E hē mafai e tagata oi valoia mautinoa te lumanaki. Kāfai e taku i he tuhi ni valoaga e fakataunuku, e hē mafai oi fai i te poto o tagata. E tumu te Tuhi Paia ma te fia helau o nā valoaga, ko te lahiga kua uma te fakataunuku. Mo he fakaakoakoga, na valoia e te Tuhi Paia te pakū o Papelonia, i te fia henituli ka ko heki tupu, te fakahologa o nā emepaea e tutū mai ma te manumalo, ma te fakaumatiaga o Ieluhalema, ma te kave fakatagata o taua nā tino Iutaia ki Papelonia.—Ihaia 13:17-19; 44:26; Ielemia 25:8-12; Tanielu 8:5-8, 20-22.

¹⁰ E ofoofogia lele nā valoaga e uiga ki a Iehu Keliho. Na ola ia Iehu i te henituli muamua. I te fia helau o tauhaga ka ko heki fānau mai ia, e lahi nā valoga e uiga ki a te ia nae foki atu ma teu lelei i nā Tuhituhiga Epelu (e mahani oi takua ko te Feagaiga Tuai). Ko nā valoaga uma iēnei na fakataunuku e Iehu, e heki mafai oi pule kātoa ia ki te lahi o nā valoaga. Mo he fakatakitakiga, e heki mafai oi fakatonu e ia te taimi ma te koga tonu e fānau ai ia, te puikāiga e fānau ai ia, te mafuaga na fakalata ai ia, e fakamahiahi, e fakapuapuagā, e fakahalagia, e oti, ma tanu ai. (Mika 5:2; Tanielu 9:25; Kenehe 49:10; Hakalia 11:12; Ihaia 50:6; Halamo 22:7, 8; 34:20) Ko te fakataunukuga o nā valoaga iēnei ma iētahi e fakamaonia te kavea o Iehu ma Fakaola, tēia na uga mai e te Atua.

¹¹ Ko nā valoaga i te Tuhi Paia e heki fakauiga ki nā taimi anamua. E hako te latou vavalo ki nā mea ka tutupu i o tatou aho. Mo he fakatakitakiga, toehukehuke ki te Mataio e 24, Luka e 21, 2 Timoteo 3:1-5, Fakaaliga 6:3-8, ma kikila ki te auala e fakamatala tonu ai e te Tuhi Paia nā mea e tutupu i aho nei. Ke mātau i te ikuga o te taua muamua a te lalolagi, i te fakatu o te Mālō Hohoko, na finau nā takitaki o te lalolagi, na akoako ai tagata he lehona kokona, ma ka hē toe i ei he tahi taua a te lalolagi. Kae, e fakaali e te Tuhi Paia, te lahi o nā puapuagā na mafua mai te taua muamua a te lalolagi ko te kamataga o “nā tigā muamua o he fafine e fānau.” (Mataio 24:8) E fakamaonia e nā tala fakaholopito te hako o nā valoaga i te Tuhi Paia kae e hehē nā mafaufauga o tagata.

¹² Taluai te hako lelei o nā valoaga a te Tuhi Paia, ni ā nā fakamaoniga fakamakeke ai te kavea o te Tuhi Paia ma Kupu a te Atua? E nā ko te Atua hilihilikehe e kaumaia nā fakamatalaga hako o nā mea ka tutupu ka ko heki tutupu.—2 Petelu 1:21.

13-15. E fakaali vēhea e nā fehoahoaniga ma nā fautuaga maualuluga mai te Tuhi Paia te matuā aogā o te atamai i aho nei?

¹³ Ko he lalolagi e manatu fakapito e tumu i nā fakafitauli. E lahi nā fakafitauli tautupe o tagata. Kua malepe nā kāiga e ala i fakafitauli fakateulugali. Ko nā talavou e feagai ma nā fehili e uiga ki nā uō, nā feuhuakiga, te inu kava malohi, nā vailakau fakahā, ma nā mea vēnā. Kāfai ko te Tuhi Paia ko he takiala mai te Atua mo tagata, e tatau ke fehoahoani ki tagata ke foia ai nā fakafitauli. Pe e fai vēhea?

¹⁴ Ko nā fautuaga i te Tuhi Paia, e tigā e kehe mai nā manatu takalahi, kae e aogā ma lelei. Mo he fakatakitakiga, ka tupu he fakafitauli ki he ulugaliki, e mahani oi fautua nā tino faufautua ki nā fakaipoipoga ke nonofokehekehe pe teteka. Kae, ko te fakahinoga mai e te Tuhi Paia, ko te fakaipoipoga e tāua. E fautua ki tane ma tana avaga ke fakaali te alofa ma te fakaaloalo loloto o tētahi ki tētahi ma kalokehe i nā fakafitauli faigatā. (Efeho 5:22-28) E fakamanatu mai e te Tuhi Paia ke kalokehe i te mānumanu ki nā tupe kae ke lotomalie. E fakamālohia e te Tuhi Paia ke tuku te fakamaumau tupe, e vē ko te inu lahi, te ulaula, te fakaaogā o nā vailakau fakahā ma te pelē tupe. (1 Timoteo 6:7-10) I nā hokotakiga a tagata, e fautua mai te Tuhi Paia: “Ko nā mea e fofou koutou ke fai e iētahi tino ki a te koutou, ke vēnā foki lava ona fai e koutou ki a te ki lātou.” (Mataio 7:12) Kāfai e fakaali tō alofa i nā mea uma e kē faia, ka maua e koe te fakauōga ma te fakaaloalo o iē tahi, ma fakataigole ai nā mea faigatā ma nā fakafitauli.

¹⁵ Mai nā fakatakitakiga iēnei, pe e hē kau koe ki te aogā o nā fautuaga mai te Tuhi Paia ma e hili atu i lō te poto o tagata? E moni, e fia miliona tagata ia i te lalolagi kua manumalo i nā fakafitauli ma tokakaga oi mulimuli ki nā fautuaga a te Tuhi Paia. Io, ko te fakatino o nā fautuaga aogā mai te Tuhi Paia, e mafai ai ke maua te fīlēmū tumau ma te fiafia.

16-18. (a) Pe aogā nā fakatonuga i te Tuhi Paia mo tagata Haina? (e) E talitonu koe ko te Tuhi Paia e matuā aogā mo tagata uma? Fakamolemole, fakamatala mai.

¹⁶ E tokalahi ia tagata Ahia e finau mai ko te Tuhi Paia na fai e tagata Eulopa, ko tona uiga ko nā akoakoga ma nā fautuaga e hē fetaui ki tagata Ahia. E hako? Talu ai e malamalama i lō he tahi tino Ona Faia ia Mea Uma i lō he tahi tino mea e fiamaua e tagata, kua kaumai e ia te Tuhi Paia ki tagata, ke maua ki lātou nā aogā ma nā akoakoga. Mo he fakatakitakiga, kua kaumai e ni faiākoga ma ni tino Haina popoto anamua ni muagagana ma ni fuaikupu mālie e uiga ki nā amioga, e tāua ma aogā. Kae, ko te lahiga o nā muagagana iēnā e toe fai mai i nā akoakoga mai te Tuhi Paia. Ko ni fakatakitakiga iēnei:

•  Ke fakaaloalo ki ni tino matutua: Ke tulaki ki mua o nā tino uluhinā (Levitiko 19:32)

•  Fakaaloalo ki o mātua: Fakaaloalo ki tō tamana ma tō mātua (Ehoto 20:12)

•  Kāfai koe e inu vai, mafaufau pe na maua mai i fea: Ke manatua Tē na Faia koe i nā aho o tō taumalo (Failauga 12:1)

•  Ko tē e pili ki te vali kukula, e fakatogo ia i te vali kukula, ma ko tē e pili ki te vaituhi e fakatogo i te lanu uliuli: Ko tagata e havavali ma nā tino popoto, e poto ai ia; ka ko tē e faifai mea fakatahi ma nā tino valelea, e kino ai ia (Fataoto 13:20)

¹⁷ Ke mātau ko nā akoakoga fakate -Tuhi Paia kua leva te tuhi mai ka ko heki kamata oi akoako te poto Haina. E matuā aogā te Tuhi Paia ki tagata uma. E maua te fakamoemoe ma te olaga uigā mai te Tuhi Paia. E vē ko te fakamalie o ki tatou i te itu fakatetagata i te kai ki he falaoa, ko te Tuhi Paia e fakamalie ki tātou te itu fakateagaga. (Mataio 5:3; Ioane 4:34) Ko te Tuhi Paia e fehoahoani ke fakatafapili ki tatou ki te Atua. Kāfai e hili atu te tatou fakatafapili ki Tē na Faia nā Mea Uma, e hili to tatou fiafia ma lotomalie.

¹⁸ Kae ko nā aogā e folafola mai te Tuhi Paia, e hē gata ki o tatou olaga nei. E fakaali mai e te Tuhi Paia te finagalo o te Atua ka lata mai te ikuga te kino ma te fakamahino hē tonu, e auala i te mālō amiotonu e fai e ia. Ka kavea te lalolagi kātoa ma he palataiho. Ni ā nā mea e manakomia, ke fai ke maua nā fakamanuiaga gali iēnei? Fakamolemole faitau te matakupu e hohoko.