Mga Pag-aaral sa Kinasihang Kasulatan at sa Kapaligiran Nito

Aralin Bilang 3​—Pagsukat sa mga Pangyayari sa Agos ng Panahon

Ang pagbilang sa panahon noong mga kaarawan ng Bibliya at pagtalakay sa kronolohiya ng tampok na mga pangyayari kapuwa sa mga Kasulatang Hebreo at Griyego.

1. (a) Ano ang patotoo na si Jehova ay isang wastong tagapagtala ng panahon? (b) Anong pagsulong ang nagawa sa pag-unawa sa kronolohiya ng Bibliya?

 NANG ibinibigay kay Daniel ang pangitain ng “hari ng hilaga” at “hari ng timog,” malimit gamitin ng anghel ni Jehova ang pariralang “itinakdang panahon.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Ipinahihiwatig din ng iba pang kasulatan na si Jehova ay isang wastong tagapagtala ng panahon, na tumutupad sa kaniyang layunin nang eksakto sa panahon. (Luc. 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) Sa kaniyang Salita, ang Bibliya, naglaan siya ng maraming “kilometrahe” upang masukat ang mahalagang mga kaganapan sa agos ng panahon. Malaki ang isinulong ng unawa sa kronolohiya ng Bibliya. Ang pagsasaliksik ng mga arkeologo at ng mga iba pa ay lumulutas sa sari-saring problema, upang matiyak ang panahon ng mahahalagang pangyayari sa Bibliya.​—Kaw. 4:18.

2. Magbigay ng halimbawa ng pagtantiya sa mga bilang na ordinal.

² Mga Bilang na Ordinal at Cardinal. Sa nakaraang aralin (parapo 24 at 25), ipinakita ang kaibahan ng bilang na cardinal at ordinal. Dapat itong isaisip kapag sumusukat ng mga yugto sa Bibliya ayon sa makabagong mga paraan ng pagpepetsa. Halimbawa, sa “ikatatlumpu’t-pitong taon ng pagkatapon kay Joiachin na hari ng Juda,” ang katagang “ikatatlumpu’t-pito” ay bilang na ordinal. Katumbas ito ng 36 buong taon at ilang mga araw, sanlinggo, o buwan (anomang panahon ang lumipas matapos ang ika-36 na taon).​—Jer. 52:31.

3. (a) Anong mga ulat ng Estado ang tumutulong sa pagtiyak sa mga petsa sa Bibliya? (b) Ano ang taon ng paghahari, at ano ang taon ng paghalili?

³ Mga Taon ng Paghahari at ng Paghalili. Ang Bibliya ay tumutukoy sa mga ulat ng Estado ng Juda at Israel, at sa mga suliraning pang-Estado ng Babilonya at Persya. Sa apat na kahariang ito, ang kronolohiya ng Estado ay wastong tinatantiya salig sa pagpupuno ng mga hari, at ang sistemang ito ay tinutularan ng Bibliya. Malimit ibigay ng Bibliya ang pangalan ng dokumentong sinisipi, halimbawa, “ang aklat ng mga gawa ni Solomon.” (1 Hari 11:41) Ang pagpupunò ng isang hari ay sumasaklaw sa bahagi ng taon ng paghalili, na sinusundan ng kumpletong bilang ng mga taon ng paghahari. Ang taon ng paghahari ay ang opisyal na taon mula Nisan hanggang sa susunod na Nisan, o mula tagsibol hanggang tagsibol. Kapag ang isang hari ay humahalili sa trono, ang namamagitang mga buwan hanggang sa susunod na tagsibol na buwan ng Nisan ay ang kaniyang taon ng paghalili, na doo’y pinupunan niya ang nalalabing taon ng paghahari ng kaniyang hinalinhan. Gayunman, ang kaniyang opisyal na taon ng paghahari ay binibilang pasimula sa susunod na Nisan 1.

4. Ipakita kung papaano tatantiyahin ang kronolohiya ng Bibliya ayon sa mga taon ng paghahari.

⁴ Halimbawa, si Solomon ay nagsimulang maghari bago ang Nisan ng 1037 B.C.E., noong buháy pa si David. Di-nagtagal pagkaraan nito, namatay si David. (1 Hari 1:39, 40; 2:10) Gayunman, ang huling taon ng paghahari ni David ay nagpatuloy hanggang tagsibol ng 1037 B.C.E., at bahagi pa rin ito ng kaniyang 40-taóng pamamahala. Ang bahagi ng taon, mula nang maghari si Solomon, hanggang tagsibol ng 1037 B.C.E., ay ang taon ng paghalili ni Solomon, at ito ay hindi ibibilang na taon ng kaniyang paghahari, pagkat pinupunan pa niya ang nalalabing panahon sa pagpupuno ni David. Kaya, ang unang buong taon ng paghahari ni Solomon ay nagsimula lamang noong Nisan ng 1037 B.C.E.  (1 Hari 2:12) Nang maglaon, 40 buong taon ng paghahari ang ibinilang kay Solomon. (1 Hari 11:42) Ang paghihiwalay ng mga taon ng paghahari at ng paghalili ay tumutulong sa wastong pagtantiya sa kronolohiya ng Bibliya. a

PAGBILANG NANG PABALIK SA PAGLALANG KAY ADAN

5. Papaano natitiyak ang petsa ng pagsasauli ng pagsamba kay Jehova sa Jerusalem?

⁵ Pasimula sa Saligang Petsa. Ang saligang petsa sa pagbilang nang pabalik kay Adan ay ang pagpapabagsak ni Ciro sa dinastiyang Babiloniko, 539 B.C.E. b Iniutos ni Ciro ang pagpapalaya sa mga Judio noong una niyang taon, bago ang tagsibol ng 537 B.C.E. Ayon sa Ezra 3:1 nakabalik na sa Jerusalem ang mga anak ni Israel noong ikapitong buwan, Tisri, katumbas ng mga bahagi ng Setyembre at Oktubre. Kaya taglagas ng 537 B.C.E. ang tinatayang petsa ng pagsasauli ng pagsamba kay Jehova sa Jerusalem.

6. (a) Anong inihulang yugto ang nagtapos noong taglagas ng 537 B.C.E.? (b) Kailan nagsimula ang yugtong ito, at papaano ito inaalalayan?

⁶ Isang makahulang yugto ang nagwakas nang maisauli ang pagsamba kay Jehova noong taglagas ng 537 B.C.E. Anong yugto? Ang “pitumpung taon” ng “pagkagiba” ng Lupang Pangako na tungkol doo’y sinabi rin ni Jehova, “Pagkatapos maganap ang pitumpung taon sa Babilonya ay ibabaling ko ang pansin sa inyo, at tutuparin ko ang aking mabuting salita na kayo’y ibabalik ko sa dakong ito.” (Jer. 25:11, 12; 29:10) Si Daniel, na pamilyar-na-pamilyar sa hulang ito, ay kumilos kasuwato nito nang magtatapos na ang “pitumpung taon.” (Dan. 9:1-3) Kaya ang “pitumpung taon” na nagwakas noong taglagas ng 537 B.C.E. ay nagpasimula noong taglagas ng 607 B.C.E. Pinatutunayan ito ng maraming bagay. Inilalarawan ng Jeremias kabanata 52 ang pagkubkob ng Jerusalem, pagsalakay ng Babilonya, at pagbihag kay Haring Zedekias noong 607 B.C.E. At, bilang katuparan ng talata Jer 52:12, “sa ikalimang buwan, sa ikasampung araw,” alalaong baga, sa ikasampung araw ng Ab (katumbas ng mga bahagi ng Hulyo at Agosto), ang templo at ang lungsod ay sinunog ng mga taga-Babilonya. Gayunman, hindi pa dito nagsimula ang “pitumpung taon.” May natitira pang bakas ng Judiong soberanya sa katauhan ni Gedalias, na inatasan ng hari ng Babilonya bilang gobernador ng nalalabing mga Judio. “Sa ikapitong buwan,” pinatay si Gedalias at ang iba pa, kaya ang mga Judio ay takut-na-takot na tumakas tungo sa Ehipto. Mula lamang nito, Oktubre 1, 607 B.C.E. na ang lupain, sa kumpletong diwa, ay “nanatiling giba . . . upang matupad ang pitumpung taon.”​—2 Hari 25:22-26; 2 Cron. 36:20, 21.

7. (a) Papaano matatantiya ang mga taon pabalik sa pagkahati ng kaharian nang mamatay si Solomon? (b) Anong alalay ang inilalaan ng hula ni Ezekiel?

⁷ Mula 607 B.C.E. hanggang 997 B.C.E. Marami ang suliranin sa pagtantiya nang pabalik mula sa pagbagsak ng Jerusalem hanggang noong mahati ang kaharian pagkamatay ni Solomon. Gayunman, makikita sa paghahambing ng pagpupuno ng mga hari sa Israel at Juda sa Una at Ikalawang Hari na ang yugtong ito ay sumasaklaw ng 390 taon. Ang hula sa Ezekiel 4:1-3 ay matibay na ebidensiya na ang bilang na ito ay wasto. Itinuturo nito ang panahon ng pagkubkob sa Jerusalem at pagdadalang-bihag sa mga mamamayan noong 607 B.C.E. Kaya ang 40 taon na binabanggit kaugnay ng Juda ay nagtapos nang mawasak ang Jerusalem. Ang 390 na taon kaugnay ng Israel ay hindi natapos nang mawasak ang Samaria, pagkat matagal nang nangyari ito nang humula si Ezekiel, at ang hula ay tungkol lamang sa pagkubkob at pagwasak sa Jerusalem. Kaya, “ang kasamaan ng sambahayan ni Israel,” ay nagtapos din noong 607 B.C.E. Kung bibilang nang pabalik mula sa petsang ito, makikita na ang 390 taon ay nagsimula noong 997 B.C.E. Nang taóng yaon, pagkamatay ni Solomon, humiwalay si Jeroboam sa sambahayan ni David at “inihiwalay ang Israel sa pagsunod kay Jehova, at pinapagkasala sila ng malaking kasalanan.”​—2 Hari 17:21.

8. (a) Papaano tinatantiya ang mga taon pabalik sa Pag-aalisan? (b) Anong pagbabago ang nakaapekto sa kronolohiya ng Bibliya sa panahong ito?

⁸ Mula 997 B.C.E. hanggang 1513 B.C.E. Yamang nagtapos noong tagsibol ng 997 B.C.E. ang 40 buong taon ng paghahari ni Solomon, tiyak na ang kaniyang unang taon ng paghahari ay nagsimula noong tagsibol ng 1037 B.C.E. (1 Hari 11:42) Ang 1 Hari 6:1, ay nagsasabi na sinimulang itayo ni Solomon ang bahay ni Jehova sa Jerusalem noong ikalawang buwan ng ikaapat na taon ng kaniyang paghahari. Ibig sabihin, tatlong buong taon at isang kumpletong buwan ng kaniyang paghahari ang natapos, at inaakay tayo sa Abril-Mayo ng 1034 B.C.E. bilang pasimula ng pagtatayo ng templo. Gayunman, ayon din sa kasulatang yaon, ito ang “ikaapat na raan at walumpung taon mula nang ang mga anak ni Israel ay lumabas sa Ehipto.” Muli, ang ika-480 ay bilang na ordinal, katumbas ng 479 kumpletong taon. Kaya kung idaragdag ang 479 sa 1034 ay makukuha ang petsang 1513 B.C.E. bilang taon ng paglabas ng Israel sa Ehipto. Ipinaliliwanag ng parapo 19 ng Aralin 2 na mula 1513 B.C.E., ang Abib (Nisan) ay magiging “unang buwan ng taon” para sa Israel (Exo. 12:2) at na bago nito ang taon ay nagpapasimula sa taglagas, sa buwan ng Tisri. Nagkokomento ang The New Schaff-Herzog Encyclopedia  of Religious Knowledge, 1957, Tomo 12, pahina 474: “Ang pagtantiya sa mga taon ng paghahari ay salig sa taon na nagsisimula sa tagsibol, at kasabay ito ng pamamaraang Babiloniko na ginagamit noon.” Nang ang pagbabago sa pasimula ng taon mula taglagas tungo sa tagsibol ay ikapit sa mga yugto ng panahon sa Bibliya, nangahulugan ito ng karagdagan o kakulangang anim na buwan sa pagbilang ng panahon.

9. (a) Papaano nalalaman ang petsa pabalik hanggang noong pagtibayin ang Abrahamikong tipan? (b) Papaano ibinibilang ang unang 215 taon ng yugtong ito? (c) Gaano katanda si Abraham nang tawirin niya ang Eufrates patungo sa Canaan?

⁹ Mula 1513 B.C.E. hanggang 1943 B.C.E. Sa Exodo 12:40, 41, iniuulat ni Moises na “ang pakikipamayan ng mga anak ni Israel, na nakipamayan sa Ehipto, ay apat na raan at tatlumpung taon.” Sa liwanag ng mga pananalitang ito, hindi lahat ng “pakikipamayan” ay sa Ehipto nangyari. Ang yugtong ito ay nagsimula nang tawirin ni Abraham ang Eufrates tungo sa Canaan, nang magkabisa ang tipan ni Jehova. Ang unang 215 taon ng “pakikipamayan” ay nangyari sa Canaan, at ang ganito rin kahabang panahon ay ginugol sa Ehipto, hanggang sa makalaya ang Israel sa lubusang panunupil at pananakop ng Ehipto, noong 1513 B.C.E. c Ipinakikita ng talababa ng New World Translation sa Exodo 12:40 na sa Griyegong Septuagint, na isinalig sa isang tekstong Hebreo na mas matanda kaysa Masoretiko, ang pariralang “at sa lupain ng Canaan” ay idinagdag sa salitang “Ehipto.” Ganito rin ang sa Samaritanong Pentateuko. Tinitiyak ng Galacia 3:17, na bumabanggit din ng 430 taon, na ito ay nagsimula sa pagpapatibay sa Abrahamikong tipan, nang si Abraham ay tumawid sa Eufrates patungong Canaan. Kaya ito ay noong 1943 B.C.E., nang si Abraham ay 75 taóng gulang.​—Gen. 12:4.

10. Ano pang hanay ng ebidensiya ang umaalalay sa kronolohiya ng panahon ni Abraham?

¹⁰ Isa pang hanay ng ebidensiya ang umaalalay sa pagtantiyang ito: Ayon sa Gawa 7:6 ang binhi ni Abraham ay pahihirapang 400 taon. Yamang inalis ni Jehova ang pagpapahirap ng Ehipto noong 1513 B.C.E., tiyak na nagsimula ito noong 1913 B.C.E. Limang taon ito matapos isilang si Isaac at katugma ng “pagtuya” ni Ismael kay Isaac nang ito ay inaawat sa suso.​—Gen. 15:13; 21:8, 9.

11. Papaano tayo ibinabalik ng talaorasan ng Bibliya hanggang sa panahon ng Baha?

¹¹ Mula 1943 B.C.E. hanggang 2370 B.C.E. Nalaman natin na si Abraham ay 75 anyos nang pumasok siya sa Canaan noong 1943 B.C.E. Posible ngayong tantiyahin ang agos ng panahon, pabalik kay Noe. Magagawa ito sa tulong ng mga yugto ng panahon na isinasaad sa Genesis 11:10 hanggang 12:4. Ang pagtantiyang ito, na nagbibigay ng kabuuang 427 taon, ay ganito:

 Mula sa pasimula ng Baha hanggang

sa pagsilang kay Arphaxad 2 taon

 At hanggang sa pagsilang kay Sela 35 “

 Hanggang sa pagsilang kay Heber 30 “

 Hanggang sa pagsilang kay Peleg 34 “

 Hanggang sa pagsilang kay Reu 30 “

 Hanggang sa pagsilang kay Serug 32 “

 Hanggang sa pagsilang kay Nahor 30 “

 Hanggang sa pagsilang kay Tera 29 “

 Hanggang sa kamatayan ni Tera,

nang si Abraham ay 75 anyos 205 “

 Kabuuan 427 taon

 Ang pagdagdag ng 427 taon sa 1943 B.C.E. ay aakay pabalik sa 2370 B.C.E. Kaya ipinakikita ng talaorasan ng Bibliya na ang Baha ni Noe ay nagsimula noong 2370 B.C.E.

12. Ano ang bilang ng panahon pabalik sa paglalang kay Adan?

¹² Mula 2370 B.C.E. hanggang 4026 B.C.E. Kung babalik pa nang mas malayo sa agos ng panahon, matutuklasan na ang mga petsa mula noong Baha hanggang sa paglalang kay Adan ay ibinibigay ng Bibliya. Ito ay tinitiyak ng Genesis 5:3-29 at 7:6, 11. Narito ang buod ng bilang ng panahon:

 Mula sa paglalang kay Adan

hanggang sa pagsilang kay Set 130 taon

 At hanggang sa pagsilang kay Enos 105 “

 Hanggang sa pagsilang kay Cainan 90 “

 Hanggang sa pagsilang kay Mahalalel 70 “

 Hanggang sa pagsilang kay Jared 65 “

 Hanggang sa pagsilang kay Enoc 162 “

 Hanggang sa pagsilang kay Matusalem 65 “

 Hanggang sa pagsilang kay Lamec 187 “

 Hanggang sa pagsilang kay Noe 182 “

 Hanggang sa Baha 600 “

 Kabuuan 1,656 taon

 Ang pagdagdag ng 1,656 taon sa huling petsa na 2370 B.C.E. ay aakay sa 4026 B.C.E. para sa paglalang kay Adan, malamang na sa taglagas, yamang sa taglagas nagsimula ang taon sa karamihan ng sinaunang mga kalendaryo.

13. (a) Kaya gaano kahaba ang kasaysayan ng tao rito sa lupa? (b) Bakit hindi ito katumbas ng haba ng araw ng pamamahinga ni Jehova?

¹³ Ano ang kahulugan nito? Sinasabi sa unang edisyon ng aklat na ito, na inilathala noong 1963: “Nangangahulugan ba ito na ngayong 1963 ay sumulong na tayo ng 5,988 taon sa ‘araw’ na ‘ipinagpahinga [ni Jehova] sa lahat ng kaniyang gawa’? (Gen. 2:3) Hindi, sapagkat ang paglalang kay Adan ay hindi kasabay ng pasimula ng araw ng pamamahinga  ni Jehova. Pagkatapos lalangin si Adan, at sakop pa rin ng ikaanim na araw ng paglalang, lumilitaw na si Jehova ay lumikha pa ng karagdagang mga hayop at ibon. Iniatas din niya kay Adan ang pagbibigay-ngalan sa mga hayop, na gugugol ng mahaba-haba ring panahon, at saka nilalang si Eba. (Gen. 2:18-22; tingnan din ang NW, Edisyon ng 1953, talababa sa Gen 2 tal. 19) Anomang panahon ang lumipas mula nang lalangin si Adan at sa katapusan ng ‘ikaanim na araw’ ay dapat ibawas sa 5,988 taon upang makuha ang aktuwal na haba ng panahon buhat sa pasimula ng ‘ikapitong araw’ hanggang [1963]. Walang saysay ang paggamit ng kronolohiya ng Bibliya upang tantiyahin ang mga petsa na nasa hinaharap na bahagi pa ng agos ng panahon.​—Mat. 24:36.” d

14. Bakit mas kapani-paniwala ang ulat ng Bibliya hinggil sa pinagmulan ng tao kaysa mga haka-haka at teoriya ng tao?

¹⁴ Kumusta ang mga pag-aangkin ng siyensiya na ang tao ay daan-daang libo o milyun-milyong taon nang nasa lupa? Isa man dito ay hindi sinusuhayan ng nasusulat na mga katibayan mula noong sinauna, di-gaya ng mga pangyayari sa Bibliya. Ang di-kapani-paniwalang mga pagpepetsa sa “sinaunang tao” ay haka-haka lamang na hindi pa napatutunayan. Sa totoo lamang, ang mapanghahawakang sekular na kasaysayan, pati na ang kronolohiya nito, ay umaabot lamang ng mga ilang libong taon sa nakaraan. Marami nang pagpapalit at pagbabago ang naganap sa lupa, gaya ng pandaigdig na Baha noong araw ni Noe, na lubhang bumago sa mga sapin ng bato at deposito ng mga labî, kayat ang alinmang maka-siyentipikong kapahayagan ng mga petsa bago mag-Baha ay pawang sapantaha lamang. e Kabaligtaran ng lahat ng nagkakasalungatang palagay at teoriya ng tao, ang Bibliya ay makatuwiran dahil sa maliwanag, nagkakasuwatong tala hinggil sa pinagmulan ng tao at sa maingat na pag-uulat nito sa kasaysayan ng piling bayan ni Jehova.

15. Papaano tayo dapat maapektuhan ng pag-aaral ng Bibliya?

¹⁵ Ang pag-aaral sa Bibliya at pagbubulay sa mga gawa ng Dakilang Tagapagtala ng Panahon, ang Diyos na Jehova, ay dapat umakay sa pagpapakumbaba. Napakaliit ng mortal na tao kung ipaparis sa Diyos na Makapangyarihan-sa-Lahat, na ang kagila-gilalas na mga lalang noong nakalipas na di-mabilang na mga milenyo, ay buong-kapayakang  isinasaad sa Kasulatan: “Noong pasimula ay nilalang ng Diyos ang mga langit at ang lupa.”​—Gen. 1:1.

PANINIRAHAN NI JESUS SA LUPA

16. (a) Ano ang pagkasunud-sunod ng pagsulat ng apat na Ebanghelyo? (b) Papaano pepetsahan ang pasimula ng ministeryo ni Jesus? (c) Anong sunud-sunod na mga pangyayari ang inihaharap ng iba’t-ibang Ebanghelyo, at ano ang mapapansin sa ulat ni Juan?

¹⁶ Ang apat na kinasihang ulat ng buhay ni Jesus sa lupa ay waring isinulat sa ganitong pagkasunud-sunod: ni Mateo (c. 41 C.E.), ni Lucas (c. 56-58 C.E.), ni Marcos (c. 60-65 C.E.), at ni Juan (c. 98 C.E.). Gaya ng ipinaliwanag sa nakaraang kabanata, salig sa Lucas 3:1-3 at sa petsang 14 C.E. para sa pasimula ng paghahari ni Tiberio Cesar, narating natin ang 29 C.E. bilang pasimula ng kahanga-hangang ministeryo ni Jesus sa lupa. Bagaman ang mga kaganapan sa Mateo ay hindi laging sunud-sunod ayon sa panahon, ang tatlong aklat ay waring naghaharap sa aktuwal na pagkakasunud-sunod ng makasaysayang mga pangyayari. Ang buod ng mga ito ay makikita sa kalakip na chart. Mapapansin na ang ulat ni Juan, na isinulat mahigit 30 taon pagkaraan ng tatlong Ebanghelyo, ay nagpupunô ng mahahalagang puwang sa kasaysayan na hindi saklaw ng iba. Kapansin-pansin ang maliwanag na pagbanggit ni Juan sa apat na Paskuwa ng makalupang ministeryo ni Jesus, na tumitiyak sa haba ng ministeryo na tatlo at kalahating taon, at nagtapos noong 33 C.E. f​—Juan 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; at Ju 13:1.

17. Ano pang ibang ebidensiya ang umaalalay sa petsa ng kamatayan ni Jesus?

¹⁷ Ang kamatayan ni Jesus noong 33 C.E., ay tinitiyak din ng ibang ebidensiya. Ayon sa Kautusan ni Moises, ang Nisan 15 ay isang pantanging Sabbath anumang araw ito pumapatak. Kung nataon ito sa karaniwang Sabbath, ito’y tinatawag na “dakilang” Sabbath, at ayon sa Juan 19:31 ang gayong Sabbath ay kasunod ng araw ng kamatayan ni Jesus, samakatuwid ay Biyernes. At noon lamang 33 C.E., hindi noong 31 o 32, na ang ika-14 ng Nisan ay pumatak ng Biyernes. Kaya, tiyak na Nisan 14, 33 C.E. nang mamatay si Jesus. g

18. (a) Ano ang inihula ni Daniel tungkol sa 69 na “sanlinggo”? (b) Ayon kay Nehemias, kailan nagsimula ang yugtong ito? (c) Papaano mararating ang petsa ng pasimula ng paghahari ni Artajerjes?

¹⁸ Ang Ika-70 “Sanlinggo,” 29-36 C.E. Ang mga takdang panahon ng ministeryo ni Jesus ay tinatalakay rin ng Daniel 9:24-27, hula tungkol sa 69 na sanlinggo ng mga taon (483 taon) “mula sa paglabas ng utos na isauli at itayong-muli ang Jerusalem hanggang sa Mesiyas na Pinunò.” Ayon sa Nehemias 2:1-8, lumabas ang utos “noong ikadalawampung taon ni Artajerjes,” hari ng Persya. Kailan nagsimulang maghari si Artajerjes? Ang kaniyang ama at hinalinhan, si Jerjes, ay namatay noong huling bahagi ng 475 B.C.E. Kaya ang taon ng paghalili ni Artajerjes ay simula noong 475 B.C.E. at inaalalayan ito ng matibay na ebidensiya mula sa Griyego, Persyano, at Babilonikong mga autoridad. Halimbawa, iniuulat ng Griyegong mananalaysay na si Tucydides (bantog sa pagiging-wasto) ang pagtakas sa Persya ng Griyegong estadista na si Temistocles nang “kaluluklok pa lamang” ni Artajerjes. Ang kamatayan ni Temistocles noong 471/470 B.C.E. ay tinitiyak ni Diodorus Siculus, isa pang Griyegong mananalaysay ng unang siglo B.C.E. Matapos takasan ang Gresya, humingi si Temistocles kay Artajerjes ng isang taon upang pag-aralan ang wikang Persyano bago humarap sa kaniya, na ipinagkaloob naman nito. Kaya ang pamimirmihan ni Temistocles sa Persya ay malamang na hindi lalampas sa 472 B.C.E., at ang pagdating niya ay makatuwirang mapepetsahan ng 473 B.C.E. Nang panahong ito ay “kaluluklok pa lamang” ni Artajerjes. h

19. (a) Kung bibilang mula sa “ikadalawampung taon ni Artajerjes,” papaano matitiyak ang petsa ng paglitaw ng Mesiyas? (b) Papaano natupad ang hula ng 70 “sanlinggo” mula sa petsang ito?

¹⁹ Kaya, “ang ikadalawampung taon ni Artajerjes” ay 455 B.C.E. Kung bibilang ng 483 taon (69 na “sanlinggo”) mula rito, at kung tatandaan na walang taóng zero patawid sa Pangkalahatang Panahon, sasapit tayo sa 29 C.E. na siyang paglitaw ng “Mesiyas na Pinunò.” Si Jesus ay naging Mesiyas nang siya’y bautismuhan at pahiran ng banal na espiritu, noong taglagas nang taóng yaon. Ayon din sa hula, “sa kalahatian ng [ikapitumpung] sanlinggo ay pahihintuin niya ang hain at ang alay.” Naganap ito nang ang maka-tipong mga haing Judio ay mapawalang-bisa ng sariling hain ni Jesus. Ang “kalahatian” ng “sanlinggo” ay maghahatid sa atin nang tatlo at kalahating taon sa tagsibol ng 33 C.E., nang patayin si Jesus. Gayunman, “pagtitibayin niya ang tipan alang-alang sa marami” sa buong ika-70 sanlinggo. Kaya ang pantanging pabor ni Jehova ay magpapatuloy sa mga Judio sa loob ng pitong taon mula 29 C.E. hanggang 36 C.E. Pagkatapos nito, saka lamang nabuksan ang daan upang ang di-tuling mga Gentil ay maging espirituwal na mga Israelita, gaya ng ipinakikita ng pagka-kumberte ni Cornelio noong 36 C.E. i​—Gawa 10:30-33, 44-48; 11:1.

PAGBILANG SA MGA TAON NOONG PANAHONG APOSTOLIKO

20. Papaano nagkakatulong ang sekular na kasaysayan at ulat ng Bibliya sa pagpepetsa sa kamatayan ni Herodes at ng iba pang naunang kaganapan?

²⁰ Sa Pagitan ng 33 C.E. at 49 C.E. Ang 44 C.E. ay isang mahalagang petsa para sa yugtong ito. Ayon kay Josephus (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), tatlong taóng naghari si Herodes Agrippa matapos  humalili si Emperador Claudio ng Roma (noong 41 C.E.). Ayon sa makasaysayang ebidensiya, si Herodes ay namatay noong 44 C.E. j Sinasabi ng Bibliya na bago namatay si Herodes, si Agabo ay kinasihan upang humula tungkol sa napipintong taggutom, na si apostol Santiago ay pinatay sa tabak, at na si Pedro ay ibinilanggo (noong Paskuwa) at saka makahimalang pinalaya. Lahat ng ito ay naganap noong 44 C.E.​—Gawa 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.

21. Papaano matatantiya ang petsa ng unang paglalakbay-misyonero ni Pablo?

²¹ Ang inihulang taggutom ay dumating noong mga 46 C.E. Malamang na noon “pinangasiwaan [nina Pablo at Bernabe] ang abuloy para sa Jerusalem.” (Gawa 12:25) Pagbalik sa Antioquia ng Sirya, ibinukod sila ng banal na espiritu para sa unang paglalakbay-misyonero, na umabot sa Chipre at marami pang lungsod at distrito sa Asya Minor. k Malamang na naganap ito mula tagsibol ng 47 C.E. hanggang taglagas ng 48 C.E., na inabot ng taglamig sa Asya Minor. Waring ginugol ni Pablo ang sumunod na taglamig sa Antioquia ng Sirya, at inaakay tayo nito sa tagsibol ng 49 C.E.​—Gawa 13:1–​14:28.

22. Papaano mapepetsahan ang dalawang pagdalaw ni Pablo sa Jerusalem na binabanggit sa Galacia kabanata 1 at 2?

²² Tila sang-ayon ang Galacia kabanata 1 at 2 sa kronolohiyang ito. Doo’y bumabanggit si Pablo ng dalawa pang pantanging pagdalaw sa Jerusalem matapos siyang makumberte, ang una ay “tatlong taon pagkaraan” at ang isa pa ay “pagkaraan ng labing-apat na taon.” (Gal. 1:17, 18; 2:1) Kung ang dalawang yugtong ito ay mga ordinal na bilang, ayon sa kaugalian noon, at kung si Pablo ay nakumberte maaga sa panahon ng mga apostol, gaya ng waring ipinahihiwatig ng ulat, matatantiya natin ang 3 taon at 14 na taon bilang 34-36 C.E. at 36-49 C.E., ayon sa pagkasunud-sunod.

23. Ano ang ebidensiya na ang Galacia kabanata 2 at Gawa kabanata 15 ay kapuwa tumutukoy sa pagdalaw ni Pablo sa Jerusalem noong 49 C.E.?

²³ Ang binabanggit ng Galacia na ikalawang dalaw ni Pablo sa Jerusalem ay tila kaugnay ng usapin ng pagtutuli, yamang si Tito na kasama niya ay hindi tinuli. Kung katugma ito ng sinasabi ng Gawa 15:1-35 na paghingi ng pasiya sa pagtutuli, ang 49 C.E. ay tamang-tamang pagitan ng una at ikalawang paglalakbay-misyonero ni Pablo. Isa pa, ayon sa Galacia 2:1-10, ginamit ni Pablo ang okasyong ito upang ang mabuting balita ay maiharap niya sa mga “may dangal” sa kongregasyon ng Jerusalem, ‘baka sa anomang paraan ay tumatakbo siya nang walang kabuluhan.’ Makatuwirang naganap ito nang siya’y mag-ulat sa kanila matapos ang una niyang paglalakbay-misyonero. Dumalaw si Pablo sa Jerusalem “dahil sa isang kapahayagan.”

24. Kailan ginawa ni Pablo ang kaniyang ikalawang paglalakbay-misyonero, at bakit malamang na hindi siya nakarating sa Corinto kundi noong magtatapos lamang ang 50 C.E.?

²⁴ Ikalawang Paglalakbay-Misyonero ni Pablo, c. 49-52 C.E. Pagbalik mula sa Jerusalem, gumugol ng panahon si Pablo sa Antioquia ng Sirya; kaya malamang na tag-araw na ng 49 C.E. nang umalis siya rito para sa ikalawa niyang paglalakbay. (Gawa 15:35, 36) Mas malawak ito at kinailangan niyang magpalipas ng taglamig sa Asya Minor. Malamang na noong tagsibol ng 50 C.E. ay sinagot niya ang panawagan ng taga-Macedonia at tumawid siya tungo sa Europa. Saka nangaral siya at nagtatag ng mga bagong kongregasyon sa Filipos, Tesalonica, Berea, at Atenas. Umabot siya sa Corinto, sa lalawigan ng Acaia, noong taglagas ng 50 C.E., matapos maglakbay ng mga 2,090 kilometro, kalimita’y naglalakad lamang. (Gawa 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Ayon sa Gawa 18:11, nanatili si Pablo roon ng 18 buwan, na humahantong sa pasimula ng 52 C.E. Pagkaraan ng taglamig, naglayag si Pablo patungong Cesarea, sa pamamagitan ng Efeso. Matapos umahon at batiin ang kongregasyon, marahil ay sa Jerusalem, bumalik siya sa himpilan niya sa Antioquia ng Sirya, malamang noong tag-araw ng 52 C.E. l​—Gawa 18:12-22.

25. (a) Papaano sinusuhayan ng arkeolohiya ang 50-52 C.E. bilang petsa ng unang pagdalaw ni Pablo sa Corinto? (b) Papaano ito pinatutunayan ng bagay na sina Aquila at Priscila ay “kararating pa lamang mula sa Italya”?

²⁵ Inaalalayan ng arkeolohiya ang 50-52 C.E. bilang petsa ng unang dalaw ni Pablo sa Corinto. Ganito ang isinasaad ng isang inskripsiyon na may utos mula kay Emperador Claudio Cesar para sa mga taga-Delphi sa Gresya: “[Lucius Ju]nius, Gallio, . . . proconsul.” Naniniwala ang mga mananalaysay na ang bilang na 26, na nasa inskripsiyon, ay tumutukoy sa pagkahirang kay Claudio bilang emperador sa ika-26 na pagkakataon. Ayon sa ibang inskripsiyon si Claudio ay hinirang na emperador sa ika-27 pagkakataon bago ang Agosto 1, 52 C.E. Ang pagpupunò ng proconsul ay isang taon ang haba, buhat sa pasimula ng tag-araw. Kaya ang pagiging-proconsul ni Gallio sa Acaia ay waring nagsimula sa tag-araw ng 51 C.E. hanggang tag-araw ng 52 C.E. “Nang si Gallio ay proconsul ng Acaia, ang mga Judio ay naghimagsik laban kay Pablo at iniharap siya sa hukuman.” Matapos mapawalang-sala ni Gallio, ang apostol ay nanatiling “ilang araw pa,” at saka siya naglayag tungo sa Sirya. (Gawa 18:11, 12, 17, 18) Lahat ng ito ay waring tumitiyak sa tagsibol ng 52 C.E. bilang katapusan ng 18-buwang pamamalagi ni Pablo sa Corinto. Isa pang palatandaan ng panahon ay ang ulat na nagsasabing pagdating sa Corinto, “natagpuan [ni Pablo] ang isang Judiong nagngangalang Aquila, taga-Ponto at kararating pa lamang mula sa Italya, at si Priscila na asawa niya, palibhasa pinaalis ni Claudio  ang lahat ng mga Judio sa Roma.” (Gawa 18:2) Ayon sa ikalimang siglong mananalaysay na si Paulus Orosius, ang pagpapaalis ay ginawa noong ikasiyam na taon ni Claudio, alalaong baga, 49 C.E. o maaga noong 50 C.E. Kaya sina Aquila at Priscila ay maaaring nakarating sa Corinto bago ang taglagas ng taóng yaon, tamang-tama sa pagdalaw ni Pablo mula taglagas ng 50 C.E. hanggang tagsibol ng 52 C.E. a

26. Ano ang mga petsa ng sunud-sunod na yugto ng ikatlong paglalakbay-misyonero ni Pablo?

²⁶ Ikatlong Paglalakbay-Misyonero ni Pablo, c. 52-56 C.E. Matapos magpalipas ng “ilang araw” sa Antioquia ng Sirya, bumalik si Pablo sa Asya Minor at malamang na narating niya ang Efeso noong taglamig ng 52-53 C.E. (Gawa 18:23; 19:1) Gumugol siya ng “tatlong buwan” at “dalawang taon” sa pagtuturo sa Efeso, saka siya nagpunta sa Macedonia. (Gawa 19:8-10) Nang maglaon, ipinaalaala niya sa mga tagapangasiwa sa Efeso na pinaglingkuran niya sila “ng tatlong taon,” marahil ito ay humigit-kumulang. (Gawa 20:31) Waring umalis si Pablo sa Efeso pagkatapos ng “kapistahan ng Pentekostes” maaga noong 55 C.E., at naglakbay hanggang Corinto, Gresya, upang gugulin doon ang tatlong buwan ng taglamig. Saka nagbalik siya sa hilaga hanggang sa Filipos noong Paskuwa ng 56 C.E. Mula roon naglayag siya tungo sa Cesarea sa pamamagitan ng Troas at Mileto at nagpatuloy hanggang Jerusalem, at dumating doon noong Pentekostes ng 56 C.E. b​—1 Cor. 16:5-8; Gawa 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.

27. Papaano bibilangin ang panahon ng mga pangyayaring humantong sa unang pagkabilanggo ni Pablo sa Roma?

²⁷ Ang Huling mga Taon, 56-100 C.E. Kararating ni Pablo sa Jerusalem nang siya ay madakip. Dinala siya sa Cesarea at ipiniit nang dalawang taon, hanggang si Felix ay halinhan ni Festo bilang gobernador. (Gawa 21:33; 23:23-35; 24:27) Waring 58 C.E. ang petsa ng pagdating ni Festo at ng pagpunta ni Pablo sa Roma. c Natapos ang paglalakbay ni Pablo noong mga 59 C.E. nang sumadsad ang kanilang daong at abutin siya ng taglamig sa Malta, at ayon sa ulat nanatili siyang bilanggo sa Roma, na nangangaral at nagtuturo, sa loob ng dalawang taon, o hanggang 61 C.E.​—Gawa 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.

28. Anong mga petsa ang makatuwirang itakda para sa huling mga kaganapan sa buhay ni Pablo?

²⁸ Bagaman dito natatapos ang makasaysayang ulat ng Mga Gawa, malamang na si Pablo ay pinalaya at nagpatuloy bilang misyonero sa Creta, Gresya, at Macedonia. Hindi nababatid kung nakarating siya hanggang Espanya. Si Pablo ay malamang na ginawang martir ni Nero di-nagtagal pagkatapos ng hulí niyang pagkabilanggo sa Roma noong mga 65 C.E. Itinatakda ng sekular na kasaysayan ang Hulyo, 64 C.E. bilang petsa ng malaking sunog sa Roma, at kasunod nito’y ang pagsiklab ng pag-uusig ni Nero sa mga Kristiyano. Ang pagkapiit ni Pablo samantalang “nakatanikala” at ang pagpatay sa kaniya ay umaangkop sa yugtong ito.​—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.

29. Kailan nagtapos ang panahong apostoliko, kasabay ng pagkasulat ng aling mga aklat ng Bibliya?

²⁹ Ang limang aklat ni apostol Juan ay isinulat noong magtatapos ang pag-uusig ni Emperador Domitian. Di-umano’y kumilos itong parang baliw noong huling tatlong taon ng kaniyang paghahari, na sumaklaw ng 81-96 C.E. Isinulat ni Juan ang Apocalipsis habang siya’y isang tapon sa pulo ng Patmos, noong mga 96 C.E. d Sumunod ay ang kaniyang Ebanghelyo at tatlong liham mula sa Efeso o karatig nito pagkatapos na siya’y mapalaya, at ang kahuli-hulihang apostol na ito ay namatay noong mga 100 C.E.

30. Ano ang pakinabang ng pag-aaral na ito sa kronolohiya ng Bibliya?

³⁰ Kaya sa paghahambing ng sekular na kasaysayan at ng panloob na kronolohiya at hula ng Bibliya, natutulungan tayo na makita kung saan sa agos ng panahon nangyari ang mga kaganapan sa Bibliya. Ang pagkakasuwato ng kronolohiya ng Bibliya ay nagpapalaki ng tiwala sa Banal na Kasulatan bilang Salita ng Diyos.

[Mga talababa]

[Mga Tanong sa Aralin]

[Chart sa pahina 287]

MGA TAMPOK NA PANGYAYARI SA BUHAY NI JESUS SA LUPA​—Ang Apat na Ebanghelyo na Isinaayos nang Sunud-sunod

Mga Simbolo: p. para sa “pagkatapos”; c. para sa “circa,” or “humigit-kumulang.”

Panahon Dako Pangyayari

Hanggang sa Ministeryo ni Jesus

3 B.C.E. Jerusalem, Pagsilang kay Juan na

templo Tagapagbautismo inihula

kay Zacarias Lu 1:5-25

c. 2 B.C.E. Nazaret; Pagsilang kay Jesus

Judea inihula kay Maria, na

dumalaw kay Elizabet

Lu 1:26-56

2 B.C.E. Maburol na Pagsilang kay Juan na

lupain ng Tagapagbautismo; nang

Judea maglaon, buhay niya

sa disyerto Lu 1:57-80

2 B.C.E., Betlehem Pagsilang kay Jesus

c. Okt. 1 (ang Salita, sa

pamamagitan niya lahat

ng ibang bagay ay nalikha)

bilang inapo nina Abraham

at David Mat 1:1-25 Luc 2:1-7

Ju 1:1-5, 9-14

Malapit sa Ipinahayag ng anghel ang

Betlehem mabuting balita; mga

pastol dumalaw sa

sanggol Lu 2:8-20

Betlehem; Tinuli si Jesus

Jerusalem (ika-8 araw),

iniharap sa templo

(ika-40 araw) Lu 2:21-38

1 B.C.E. o Jerusalem; Mga astrologo; pagtakas sa

1 C.E. Betlehem; Ehipto; mga sanggol

Nazaret pinatay; pagbabalik

ni Jesus Mat 2:1-23 Lu 2:39, 40

12 C.E. Jerusalem Ang 12-anyos na si

Jesus noong Paskuwa;

umuwi Lu 2:41-52

29, tagsibol Ilang, Ministeryo ni Juan na

Jordan Tagapagbautismo Mat 3:1-12

Mar 1:1-8 Luc 3:1-18 Ju 1:6-8, 15-28

  Ang Pasimula ng Ministeryo

ni Jesus

29, taglagas Ilog Jordan Bautismo at pagpahid

kay Jesus, isinilang

na tao sa hanay ni David

ngunit ipinakilala bilang

Anak ng Diyos Mat 3:13-17

Mar 1:9-11 Lu 3:21-38 Ju 1:32-34

Ilang ng Judea Pag-aayuno at pagtukso

kay Jesus Mat 4:1-11

Mar 1:12, 13 Lu 4:1-13

Betanya sa ibayo Patotoo ni Juan na

ng Jordan Tagapagbautismo tungkol

kay Jesus Ju 1:15, 29-34

Itaas ng Libis Unang mga alagad ni

ng Jordan Jesus Ju 1:35-51

Cana ng Galilea; Unang himala ni Jesus;

Capernaum dinalaw niya ang

Capernaum Ju 2:1-12

30, Paskuwa Jerusalem Pagdiriwang ng Paskuwa;

pinalayas ang mga

mangangalakal mula sa

templo Ju 2:13-25

Jerusalem Pakikipag-usap ni Jesus

kay Nicodemo Ju 3:1-21

Judea; Aenon Nagbautismo ang mga alagad

ni Jesus; Mababawasan

si Juan Ju 3:22-36

Tiberias Ibinilanggo si Juan;

umalis si Jesus tungo

sa Galilea Mat 4:12; 14:3-5

Mar 1:14; 6:17-20 Lu 3:19, 20;

Lu 4:14 Ju 4:1-3

Sicar, sa Patungong Galilea,

Samaria tinuruan ni Jesus ang

mga Samaritano Ju 4:4-43

Dakilang Ministeryo ni

Jesus sa Galilea

Galilea Unang ipinahayag, “Malapit

na ang kaharian ng mga

langit” Mat 4:17 Mar 1:14, 15

Lu 4:14, 15 Ju 4:44, 45

Nazaret; Nagpagaling ng batang

Cana; lalaki; binasa ang

Capernaum atas; tinanggihan;

lumipat sa Capernaum

Mat 4:13-16 Lu 4:16-31 Ju 4:46-54

Dagat ng Galilea, Pagtawag kina Simon at

malapit sa Andres, Santiago at

Capernaum Juan Mat 4:18-22 Mar 1:16-20

Lu 5:1-11

Capernaum Pinagaling ang may-demonyo,

biyenang babae ni Pedro

at marami pang iba Mat 8:14-17

Mar 1:21-34 Lu 4:31-41

Galilea Unang paglalakbay sa

Galilea, kasama ng

apat na mga tinawag

Mat 4:23-25 Mar 1:35-39 Lu 4:42, 43

Galilea Pinagaling ang ketongin;

maraming dumagsa kay Jesus

Mat 8:1-4 Mar 1:40-45 Lu 5:12-16

Capernaum Pinagaling ang paralitiko

Mat 9:1-8 Mar 2:1-12 Lu 5:17-26

Capernaum Pagtawag kay Mateo;

nakisalo sa mga

maniningil ng buwis

Mat 9:9-17 Mar 2:13-22 Lu 5:27-39

Judea Nangaral sa mga

sinagoga sa Judea Lu 4:44

31, Paskuwa Jerusalem Dumalo ng piging;

nagpagaling ng isang tao;

sinaway ang mga

Fariseo Ju 5:1-47

Pagbabalik mula Mga alagad namitas ng

sa Jerusalem (?) trigo samantalang

Sabbath Mat 12:1-8

Mar 2:23-28 Lu 6:1-5

Galilea; Nagpagaling samantalang

Dagat ng Sabbath; nagbalik sa

Galilea baybaying-dagat;

nagpagaling Mat 12:9-21

Mar 3:1-12 Lu 6:6-11

Bundok malapit Pinili ang 12 apostol

sa Capernaum Mar 3:13-19 Luc 6:12-16

Malapit sa Ang Sermon sa Bundok

Capernaum Mat 5:1–7:29 Lu 6:17-49

Capernaum Pinagaling ang alipin ng

punong-kawal Mat 8:5-13 Lu 7:1-10

Nain Binuhay ang anak ng balo

Lu 7:11-17

Galilea Nagpasugo si Juan kay

Jesus mula sa bilangguan

Mat 11:2-19 Lu 7:18-35

Galilea Tinuya ang mga lungsod;

pagpapahayag sa mga

sanggol; malambot na

pasan Mat 11:20-30

Galilea Mga paa nilangisan ng

babaeng makasalanan;

talinghaga ng mga may

pautang Lu 7:36-50

Galilea Ikalawang nangangaral na

paglalakbay sa Galilea,

kasama ang 12 Lu 8:1-3

Galilea May-demonyo pinagaling;

pakikiisa kay Beelzebub

ipinaratang Mat 12:22-37

Mar 3:19-30

Galilea Mga eskriba at Fariseo

humingi ng tanda Mat 12:38-45

Galilea Mga alagad ni Jesus ang

malapit niyang kamag-anak

Mat 12:46-50 Mar 3:31-35 Lu 8:19-21

Dagat ng Galilea Mga talinghaga: maghahasik,

mga panirang damo, iba pa;

mga paliwanag Mat 13:1-53

Mar 4:1-34 Luc 8:4-18

Dagat ng Galilea Pinatahimik ang bagyo

habang tinatawid ang look

Mat 8:18, 23-27 Mar 4:35-41

Lu 8:22-25

Gadara, TS ng Pinagaling ang dalawang

Dagat ng Galilea may-demonyo; mga baboy

inalihan ng mga demonyo

Mat 8:28-34 Mar 5:1-20 Lu 8:26-39

Malamang na sa Binuhay ang anak

Capernaum na babae ni Jairo;

babaeng pinagaling Mat 9:18-26

Mar 5:21-43 Lu 8:40-56

Capernaum (?) Pinagaling ang dalawang

lalaking bulag at isang

piping may-demonyo Mat 9:27-34

Nazaret Muling dinalaw ang lungsod

na kinalakihan, at muling

tinanggihan Mat 13:54-58 Mar 6:1-6

Galilea Ikatlong paglalakbay sa

Galilea, pinalawak nang

isugo ang mga apostol

Mat 9:35–11:1 Mar 6:6-13 Lu 9:1-6

Tiberias Pinugutan si Juan na

Tagapagbautismo; takot

ni Herodes sa kaniyang

mga pagkakasala Mat 14:1-12

Mar 6:14-29 Lu 9:7-9

 32, Capernaum (?); Mga apostol nagbalik

malapit na HS baybayin ng mula sa pangangaral; 5,000

ang Paskuwa Dagat ng Galilea ay pinakain Mat 14:13-21

(Juan 6:4) Mar 6:30-44 Lu 9:10-17 Ju 6:1-13

HS baybayin ng Pagsisikap na gawing

Dagat ng Galilea; hari si Jesus; lumakad

Genesaret sa ibabaw ng dagat;

nagpagaling Mat 14:22-36

Mar 6:45-56 Ju 6:14-21

Capernaum Ipinakilala ang “tinapay

ng buhay”; maraming alagad

ang natisod Ju 6:22-71

32, pagkaraan Malamang na sa Mga sali’t-saling sabi

ng Paskuwa Capernaum nakakasira sa Salita ng

Diyos Mat 15:1-20 Mar 7:1-23 Ju 7:1

Fenicia; Malapit sa Tiro, Sidon;

Decapolis pabalik sa Decapolis;

4,000 pinakain Mat 15:21-38

Mar 7:24–8:9

Magadan Mga Saduceo at Fariseo

muling humingi ng tanda

Mat 15:39–16:4 Mar 8:10-12

HS baybayin ng Nagbabala laban sa

Dagat ng Galilea; lebadura ng mga Fariseo;

Betsaida nagpagaling ng bulag

Mat 16:5-12 Mar 8:13-26

Cesarea Si Jesus ang Mesiyas;

Filipos inihula ang kamatayan,

pagkabuhay-muli

Mat 16:13-28 Mar 8:27–9:1 Lu 9:18-27

Malamang na sa Pagbabagong-anyo sa harap

Bundok Hermon nina Pedro, Santiago, at

Juan Mat 17:1-13 Mar 9:2-13

Lu 9:28-36

Cesarea Pinagaling ang

Filipos may-demonyo na hindi

mapagaling ng mga alagad

Mat 17:14-20 Mar 9:14-29 Lu 9:37-43

Galilea Muling inihula ang

kamatayan at pagkabuhay-

na-muli Mat 17:22, 23

Mar 9:30-32 Luc 9:43-45

Capernaum Makahimalang inilaan ang

pambayad sa buwis Mat 17:24-27

Capernaum Pinakadakila sa Kaharian;

paglutas sa di

-pagkakaunawaan; awa

Mat 18:1-35 Mar 9:33-50 Lu 9:46-50

Galilea; Umalis sa Galilea para sa

Samaria Kapistahan ng mga Kubol;

lahat ay iniwan alang-alang

sa ministeryo Mat 8:19-22

Lu 9:51-62 Ju 7:2-10

Huling Bahagi ng Ministeryo ni

Jesus sa Judea

32, Jerusalem Pangmadlang pagtuturo ni

Kapistahan Jesus sa Kapistahan ng

ng mga Kubol mga Kubol Ju 7:11-52

Jerusalem Pagtuturo pagkaraan ng

Kapistahan; nagpagaling

ng bulag Ju 8:12–9:41

Malamang na Isinugo ang 70 upang

sa Judea mangaral; ang pagbabalik

nila, pag-uulat Lu 10:1-24

Judea; Betanya Isinalaysay ang madamaying

Samaritano; sa tahanan nina

Marta, Maria Lu 10:25-42

Malamang na Muling itinuro ang huwarang

sa Judea panalangin; paulit-ulit

na paghingi Lu 11:1-13

Malamang na Pinabulaanan ang maling

sa Judea paratang; hinatulan ang

kasalukuyang lahi Lu 11:14-36

Malamang na Sa dulang ng mga Fariseo,

sa Judea tinuligsa ni Jesus ang mga

mapagpaimbabaw Lu 11:37-54

Malamang na Pahayag tungkol sa

sa Judea pangangalaga ng Diyos;

tapat na katiwala Lu 12:1-59

Malamang na Pinagaling ang babaeng

sa Judea lumpo samantalang Sabbath;

tatlong talinghaga Lu 13:1-21

32, Jerusalem Si Jesus sa Kapistahan ng

Kapistahan Pag-aalay; Mabuting Pastol

ng Pag-aalay Ju 10:1-39

Huling Bahagi ng Ministeryo ni

Jesus sa Silangan ng Jordan

Sa ibayo ng Maraming sumampalataya

Jordan kay Jesus Ju 10:40-42

Perea Nagturo sa mga lungsod,

(sa ibayo nayon, papalapit sa

ng Jordan Jerusalem Lu 13:22

Perea Pagpasok sa Kaharian; banta

ni Herodes; magigiba ang

bahay Lu 13:23-35

Malamang na Kababang-loob; talinghaga

sa Perea ng malaking hapunan Lu 14:1-24

Malamang na Pagtutuos sa gugulin ng

sa Perea pagiging-alagad Lu 14:25-35

Malamang na Mga talinghaga: nawawalang

sa Perea tupa, nawawalang barya,

alibughang anak Lu 15:1-32

Malamang na Mga talinghaga: di-tapat

sa Perea na alipin, ang mayamang

tao at si Lazaro Lu 16:1-31

Malamang na Pagpapatawad at

sa Perea pananampalataya;

mga aliping walang-

kabuluhan Lu 17:1-10

Betanya Binuhay-muli ni Jesus si

Lazaro Ju 11:1-46

Jerusalem; Hatol ni Caifas laban

Ephraim kay Jesus; umalis si

Jesus Ju 11:47-54

Samaria; Nagpagaling at nagturo

Galilea habang patungo sa Samaria

at Galilea Lu 17:11-37

Samaria o Mga talinghaga: mapilit na

Galilea balo, Fariseo at maniningil

ng buwis Lu 18:1-14

Perea Nilibot ang Perea;

nagturo hinggil sa

diborsiyo Mat 19:1-12 Mar 10:1-12

Perea Tinanggap at pinagpala

ang mga bata Mat 19:13-15

Mar 10:13 -16 Lu 18:15-17

  Perea Mayamang binata; talinghaga

ng mga manggagawa sa

ubasan Mat 19:16–20:16

Mar 10:17-31 Lu 18:18-30

Malamang na Ikatlong paghula ni Jesus

sa Perea tungkol sa kaniyang

kamatayan, pagkabuhay-na-

muli Mat 20:17-19 Mar 10:32-34

Lu 18:31-34

Malamang na Kahilingan sa pag-upo nina

sa Perea Santiago at Juan sa

Kaharian Mat 20:20-28 Mar 10:35-45

Jerico Pagdaan sa Jerico,

pinagaling niya ang

dalawang bulag na lalaki;

dinalaw si Zaqueo;

talinghaga ng sampung mina

Mat 20:29-34 Mar 10:46-52

Lu 18:35–19:28

Huling Bahagi ng Ministeryo

ni Jesus sa Jerusalem

Nisan 8, 33 Betanya Dumating sa Betanya anim

na araw bago ang Paskuwa

Ju 11:55 –12:1

Nisan 9 Betanya Piging sa bahay ni Simon

na ketongin; pinahiran ni

Maria si Jesus; dumating

ang mga Judio upang makita

si Jesus at si Lazaro

Mat 26:6-13 Mar 14:3-9 Ju 12:2-11

Betanya- Matagumpay na pagpasok ni

Jerusalem Kristo sa Jerusalem

Mat 21:1-11, 14-17 Mar 11:1-11

Lu 19:29-44 Ju 12:12-19

Nisan 10 Betanya- Isinumpa ang baog na punong

Jerusalem igos; ikalawang paglilinis

sa templo Mat 21:18, 19, 12, 13

Mar 11:12-17 Lu 19:45, 46

Jerusalem Nagbalak ang mga punong

saserdote at eskriba na

ipapatay si Jesus

Mar 11:18, 19 Lu 19:47, 48

Jerusalem Pakikipag-usap sa mga

Griyego; di-paniniwala ng

mga Judio Ju 12:20-50

Nisan 11 Betanya- Nalanta ang baog na punong

Jerusalem igos Mat 21:19-22 Mar 11:20-25

Jerusalem, Hinamon ang kapamahalaan

templo ni Kristo; talinghaga ng

dalawang anak Mat 21:23-32

Mar 11:27-33 Luc 20:1-8

Jerusalem, Talinghaga tungkol sa

templo balakyot na mga magsasaka,

kasalan Mat 21:33–22:14

Mar 12:1-12 Lu 20:9-19

Jerusalem, Mapanilong mga tanong

templo tungkol sa buwis,

pagkabuhay-muli, utos

Mat 22:15-40 Mar 12:13-34 Lu 20:20-40

Jerusalem, Nagpatahimik ang tanong

templo ni Jesus tungkol sa

pinagmulan ng Mesiyas

Mat 22:41-46 Mar 12:35-37 Lu 20:41-44

Jerusalem, Masakit na pagtuligsa sa

templo mga eskriba at Fariseo

Mat 23:1-39 Mar 12:38-40 Lu 20:45-47

Jerusalem, Ang dalawang lepta ng

templo balo Mar 12:41-44 Lu 21:1-4

Bundok ng Hula tungkol sa pagbagsak

Olibo ng Jerusalem, pagkanaririto

ni Jesus, katapusan ng

sistema Mat 24:1-51 Mar 13:1-37

Lu 21:5-38

Bundok ng Mga talinghaga: sampung

Olibo dalaga, mga talento, tupa

at kambing Mat 25:1-46

Nisan 12 Jerusalem Binalak ng mga pinunò ng

relihiyon ang kamatayan ni

Jesus Mat 26:1-5 Mar 14:1, 2

Lu 22:1, 2

Jerusalem Nakipagtawaran si Judas

sa mga saserdote upang

ipagkanulo si Jesus

Mat 26:14-16 Mar 14:10, 11 Lu 22:3-6

Nisan 13 Malapit at Mga kaayusan para sa

(Huwebes n g sa loob ng Paskuwa Mat 26:17-19

hapon) Jerusalem Mar 14:12-16 Lu 22:7-13

Nisan 14 Jerusalem Paskuwa kinain na kasalo

ng 12 Mat 26:20, 21 Mar 14:17, 18

Lu 22:14-18

Jerusalem Hinugasan ni Jesus ang mga

paa ng mga apostol Ju 13:1-20

Jerusalem Ipinakilala si Judas bilang

traidor at saka pinaalis

Mat 26:21-25 Mar 14:18-21 Lu 22:21-23

Ju 13:21-30

Jerusalem Alaalang hapunan pinasinayaan

kasama ang 11 Mat 26:26-29

Mar 14:22-25 Lu 22:19, 20, 24-30

[1 Cor. 11: 23-25]

Jerusalem Inihula ang pagkakaila ni

Pedro at pangangalat ng mga

apostol Mat 26:31-35 Mar 14:27-31

Lu 22:31-38 Ju 13:31-38

Jerusalem Katulong; pag-ibig sa

isa’t-isa; kapighatian;

panalangin ni Jesus

Ju 14:1–17:26

Getsemane Paghihirap sa halamanan;

pagkakanulo at pagdakip kay

Jesus Mat 26:30, 36-56

Mar 14:26, 32-52

Lu 22:39-53 Ju 18:1-12

Jerusalem Tinanong ni Anas; nilitis

ni Caifas, Sanhedrin;

ikinaila ni Pedro Mat 26:57–27:1

Mar 14:53–15:1 Lu 22:54-71 Ju 18:13-27

Jerusalem Nagbigti sa sarili si Judas

na tagapagkanulo Mat 27:3-10

[Gawa 1: 18, 19]

Jerusalem Sa harapan ni Pilato, saka

ni Herodes, at pabalik kay

Pilato Mat 27:2, 11-14 Mar 15:1-5

Lu 23:1-12 Ju 18:28-38

Jerusalem Hinatulan ng kamatayan,

matapos hingin ni Pilato

ang kaniyang paglaya

Mat 27:15-30 Mar 15:6-19 Lu 23:13-25

Ju 18:39–19:16

(c. 3:00 n.h., Golgota, Kamatayan ni Jesus sa

Biyernes) Jerusalem pahirapang tulos, at

kasabay na mga pangyayari

Mat 27:31-56 Mar 15:20-41 Lu 23:26-49

Ju 19:16-30

Jerusalem Ibinaba ang bangkay ni

Jesus mula sa tulos at

saka inilibing Mat 27:57-61

Mar 15:42-47 Lu 23:50-56 Ju 19:31-42

Nisan 15 Jerusalem Pinabantayan ng mga

saserdote at Fariseo ang

puntod Mat 27:62-66

Nisan 16 Jerusalem at Pagkabuhay-muli ni Jesus at

malapit dito mga kaganapan nang araw na

yaon Mat 28:1-15 Mar 16:1-8

Lu 24:1-49 Ju 20:1-25

p. Nisan 16 Jerusalem; Kasunod na mga pagpapakita ni

Galilea Jesu-Kristo Mat 28:16-20

[1 Cor. 15:5-7] [Gawa 1:3-8]

Ju 20:26–21:25

Iyyar 25 Bundok ng Olibo, Pag-akyat ni Jesus, ika-40

malapit sa Betanya araw matapos buhaying-muli

[Gawa 1:9-12] Lu 24:50-53

Mga tanong para sa Tsart na sumasaklaw sa “Mga Tampok na Pangyayari sa Buhay ni Jesus sa Lupa”:

(a) Banggitin ang ilang tampok na pangyayari sa ministeryo ni Jesus hanggang sa mabilanggo si Juan na Tagapagbautismo.

(b) Ibigay ang dako at taon ng sumusunod: ⁽¹⁾ Pagtawag kina Simon at Andres, Santiago at Juan. ⁽²⁾ Pagpili sa 12 apostol. ⁽³⁾ Ang Sermon sa Bundok. ⁽⁴⁾ Ang pagbabagong-anyo. ⁽⁵⁾ Ang pagbuhay kay Lazaro. ⁽⁶⁾ Pagdalaw ni Jesus sa tahanan ni Zaqueo.

(c) Banggitin ang ilang namumukod-tanging himala ni Jesus; sabihin kung saan at kailan ito naganap.

(d) Ano ang ilang pangunahing pangyayari tungkol kay Jesus na naganap mula Nisan 8 hanggang 16, 33 C.E.?

(e) Anong namumukod-tanging mga talinghaga ang ibinigay ni Jesus noong kaniyang makalupang ministeryo?

 [Chart sa pahina 294-297]

TSART NG MGA TAMPOK NA PETSA SA KASAYSAYAN

Mga Simbolo: p. para sa “pagkatapos”; b. para sa “bago”; c. para sa “circa,” o “humigit-kumulang.”

Petsa Pangyayari Reperensiya

4026 B.C.E. Paglalang kay Adan Gen. 2:7

p. 4026 B.C.E. Ginawa ang tipan sa Gen. 3:15

Eden, unang hula

b. 3896 B.C.E. Pinatay ni Cain si Abel Gen. 4:8

3896 B.C.E. Pagsilang kay Set Gen. 5:3

3404 B.C.E. Pagsilang ng matuwid Gen. 5:18

na si Enoc

3339 B.C.E. Pagsilang kay Matusalem Gen. 5:21

3152 B.C.E. Pagsilang kay Lamec Gen. 5:25

3096 B.C.E. Kamatayan ni Adan Gen. 5:5

3039 B.C.E. Paglipat kay Enoc; Gen. 5:23, 24;

nagtapos ang panghuhula Jud. 14

niya

2970 B.C.E. Pagsilang kay Noe Gen. 5:28, 29

2490 B.C.E. Hatol ng Diyos sa Gen. 6:3

sangkatauhan

2470 B.C.E. Pagsilang kay Japhet Gen. 5:32;

Gen 9:24; 10:21

2468 B.C.E. Pagsilang kay Sem Gen. 7:11; 11:10

2370 B.C.E. Kamatayan ni Matusalem Gen. 5:27

Bumagsak ang mga tubig-baha Gen. 7:6, 11

(noong taglagas)

2369 B.C.E. Paggawa ng tipan matapos Gen. 8:13; 9:16

ang Baha

2368 B.C.E. Pagsilang kay Arphaxad Gen. 11:10

p. 2269 B.C.E. Pagtatayo ng Tore ng Babel Gen. 11:4

2020 B.C.E. Kamatayan ni Noe Gen. 9:28, 29

2018 B.C.E. Pagsilang kay Abraham Gen. 11:26, 32; 12:4

1943 B.C.E. Tinawid ni Abraham ang Gen. 12:4, 7;

Eufrates tungo sa Canaan; Exo. 12:40;

pinagtibay ang Abrahamikong Gal. 3:17

tipan; pasimula ng 430-taóng

yugto hanggang sa tipang

Kautusan

b. 1933 B.C.E. Iniligtas si Lot; dumalaw Gen. 14:16, 18; 16:3

si Abraham kay Melkizedek

1932 B.C.E. Pagsilang kay Ismael Gen. 16:15, 16

1919 B.C.E. Ginawa ang tipan ng Gen. 17:1, 10, 24

pagtutuli

Paghatol sa Sodoma at Gomora Gen. 19:24

1918 B.C.E. Pagsilang kay Isaac, ang Gen. 21:2, 5;

tunay na tagapagmana; Gawa 13:17-20

pasimula ng ‘mga 450 taon’

1913 B.C.E. Pag-awat kay Isaac; pinaalis Gen. 21:8; 15:13;

si Ismael; pasimula ng Gawa 7:6

400-taóng pagpapahirap

1881 B.C.E. Kamatayan ni Sara Gen. 17:17; 23:1

1878 B.C.E. Pag-iisang-dibdib nina Gen. 25:20

Isaac at Rebeka

1868 B.C.E. Kamatayan ni Sem Gen. 11:11

1858 B.C.E. Pagsilang kina Esau at Jacob Gen. 25:26

1843 B.C.E. Kamatayan ni Abraham Gen. 25:7

1818 B.C.E. Pinakasalan ni Esau ang Gen. 26:34

kaniyang unang dalawang

asawa

1795 B.C.E. Kamatayan ni Ismael Gen. 25:17

1781 B.C.E. Tumakas si Jacob tungo Gen. 28:2, 13, 19

sa Haran; pangitain niya

sa Bethel

1774 B.C.E. Napangasawa ni Jacob sina Gen. 29:23-30

Lea at Rachel

1767 B.C.E. Pagsilang kay Jose Gen. 30:23, 24

1761 B.C.E. Nagbalik si Jacob sa Gen. 31:18, 41

Canaan mula sa Haran

c. 1761 B.C.E. Nakipagbuno si Jacob sa Gen. 32:24-28

anghel; pinangalanang

Israel

1750 B.C.E. Ipinagbili si Jose ng mga Gen. 37:2, 28

kapatid bilang alipin

1738 B.C.E. Kamatayan ni Isaac Gen. 35:28, 29

1737 B.C.E. Naging punong-ministro ng Gen. 41:40, 46

Ehipto si Jose

1728 B.C.E. Pumasok sa Ehipto ang Gen. 45:6;

buong pamilya ni Jacob Gen 46:26; 47:9

1711 B.C.E. Kamatayan ni Jacob Gen. 47:28

1657 B.C.E. Kamatayan ni Jose Gen. 50:26

b. 1613 B.C.E. Pagsubok kay Job Job 1:8; 42:16

p. 1600 B.C.E. Ehipto ang unang Exo. 1:8

kapangyarihang pandaigdig

1593 B.C.E. Pagsilang kay Moises Exo. 2:2, 10

1553 B.C.E. Kumilos si Moises bilang Exo. 2:11, 14, 15;

tagapagligtas; tumakas Gawa 7:23

sa Midian

c. 1514 B.C.E. Si Moises sa nagliliyab Exo. 3:2

na mababang punongkahoy

 1513 B.C.E. Paskuwa; umalis ang mga Exo. 12:12;

Israelita sa Ehipto; Exo 14:27, 29, 30;

pagkaligtas sa Dagat na

Pula; nayanig ang Gen. 15:13, 14

kapangyarihan ng Ehipto;

wakas ng 400-taóng

pagpapahirap

Ginawa ang tipang Kautusan Exo. 24:6-8

sa Bundok Sinai (Horeb)

Wakas ng 430-taon mula Gal. 3:17;

nang pagtibayin ang Exo. 12:40

Abrahamikong tipan

Tinipon ni Moises ang Juan 5:46

Genesis sa ilang;

nagsimula ang pagsulat

ng Bibliya

1512 B.C.E. Natapos ang pagtatayo Exo. 40:17

ng tabernakulo

Pagtatalaga ng pagka- Lev. 8:34-36

saserdoteng Aaroniko

Natapos ni Moises ang Lev. 27:34;

Exodo at Levitico Bil. 1:1

c. 1473 B.C.E. Natapos ni Moises ang Job 42:16, 17

aklat ng Job

1473 B.C.E. Natapos ni Moises ang Mga Bil. 35:1; 36:13

Bilang sa Kapatagan ng Moab

Pakikipagtipan sa Israel Deut. 29:1

sa Moab

Isinulat ni Moises ang Deut. 1:1, 3

Deuteronomio

Namatay si Moises sa Deut. 34:1, 5, 7

Bundok Nebo sa Moab

Pumasok ang Israel sa Jos. 4:19

Canaan sa ilalim ni Josue

1467 B.C.E. Lubusang nasakop ang Jos. 11:23;

lupain; katapusan ng Jos 14:7, 10-15

‘mga 450 taon’ ng

Gawa 13:17-20

c. 1450 B.C.E. Natapos ang aklat ni Josue Jos. 1:1; 24:26

Kamatayan ni Josue Jos. 24:29

1117 B.C.E. Pinahiran ni Samuel si 1 Sam. 10:24;

Saul bilang hari ng Israel Gawa 13:21

1107 B.C.E. Pagsilang kay David sa 1 Sam. 16:1

Betlehem

c. 1100 B.C.E. Natapos ni Samuel ang Huk. 21:25

Mga Hukom

c. 1090 B.C.E. Natapos ni Samuel Ruth 4:18-22

ang Ruth

c. 1078 B.C.E. Natapos ang 1 Samuel 1 Sam. 31:6

1077 B.C.E. Si David ay naging hari 2 Sam. 2:4

ng Juda sa Hebron

1070 B.C.E. Si David ay naging hari 2 Sam. 5:3-7

sa buong Israel; ginawang

kabisera ang Jerusalem

p. 1070 B.C.E. Dinala ang Kaban sa 2 Sam. 6:15;

Jerusalem; nakipagtipan 2Sam 7:12-16

kay David ukol sa kaharian

c. 1040 B.C.E. Natapos nina Gad at Nathan 2 Sam. 24:18

ang 2 Samuel

1037 B.C.E. Humalili si Solomon kay 1 Hari 1:39; 2:12

David bilang hari sa Israel

1034 B.C.E. Sinimulan ni Solomon ang 1 Hari 6:1

pagtatayo ng templo

1027 B.C.E. Natapos ang templo sa 1 Hari 6:38

Jerusalem

c. 1020 B.C.E. Natapos ni Solomon ang Awit ni Sol. 1:1

Awit ni Solomon

b. 1000 B.C.E. Natapos ni Solomon ang Ecle. 1:1

aklat ng Eclesiastes

997 B.C.E. Humalili si Roboam kay 1 Hari 11:43;

Solomon; nahati ang 1Ha 12:19, 20

kaharian; si Jeroboam

ay nagsimulang maghari

sa Israel

993 B.C.E. Sinalakay ni Sisak ang 1 Hari 14:25, 26

Juda at kinuha ang mga

kayamanan ng templo

980 B.C.E. Humalili si Abiam (Abias) 1 Hari 15:1, 2

kay Roboam bilang hari

ng Juda

977 B.C.E. Humalili si Asa kay Abiam 1 Hari 15:9, 10

bilang hari ng Juda

c. 976 B.C.E. Humalili si Nadab kay 1 Hari 14:20

Jeroboam bilang hari

ng Israel

c. 975 B.C.E. Humalili si Baasa kay 1 Hari 15:33

Nadab bilang hari ng Israel

c. 952 B.C.E. Humalili si Ela kay Baasa 1 Hari 16:8

bilang hari ng Israel

c. 951 B.C.E. Humalili si Zimri kay Ela 1 Hari 16:15

bilang hari ng Israel

Humalili sina Omri at 1 Hari 16:21

Tibni kay Zimri bilang

mga hari sa Israel

c. 947 B.C.E. Mag-isang naghari si Omri 1 Hari 16:22, 23

sa Israel

c. 940 B.C.E. Humalili si Ahab kay 1 Hari 16:29

Omri bilang hari ng Israel

936 B.C.E. Humalili si Josaphat kay 1 Hari 22:41, 42

Asa bilang hari ng Juda

c. 919 B.C.E. Humalili si Ochozias kay 1 Hari 22:51, 52

Ahab bilang nag-iisang

hari sa Israel

c. 917 B.C.E. Humalili si Joram ng 2 Hari 3:1

Israel kay Ochozias bilang

nag-iisang hari

913 B.C.E. Si Joram ng Juda ay 2 Hari 8:16, 17

‘naging hari,’ kasama ni

Josaphat

c. 906 B.C.E. Humalili si Ochozias kay 2 Hari 8:25, 26

Joram bilang hari ng Juda

c. 905 B.C.E. Inagaw ni Reyna Athalia 2 Hari 11:1-3

ang trono ng Juda

Humalili si Jehu kay 2 Hari 9:24, 27;

Joram bilang hari ng Israel 2Ha 10:36

898 B.C.E. Humalili si Joas kay 2 Hari 12:1

Ochozias bilang hari

ng Juda

876 B.C.E. Humalili si Joachaz kay 2 Hari 13:1

Jehu bilang hari ng Israel

c. 859 B.C.E. Humalili si Joas kay 2 Hari 13:10

Joachaz bilang nag-iisang

hari ng Israel

858 B.C.E. Humalili si Amazias kay 2 Hari 14:1, 2

Joas bilang hari ng Juda

c. 844 B.C.E. Humalili si Jeroboam II 2 Hari 14:23

kay Joas bilang hari

ng Israel

Natapos ni Jonas ang Jonas 1:1, 2

aklat ng Jonas

829 B.C.E. Humalili si Uzzias 2 Hari 15:1, 2

(Azarias) kay Amazias

bilang hari ng Juda

 c. 820 B.C.E. Isinulat marahil ang Joel 1:1

aklat ng Joel

c. 804 B.C.E. Natapos ni Amos ang aklat Amos 1:1

ng Amos

c. 792 B.C.E. Naghari si Zacarias 2 Hari 15:8

sa Israel (6 na buwan)

c. 791 B.C.E. Humalili si Sallum kay 2 Hari 15:13, 17

Zacarias bilang hari

ng Israel

Humalili si Menahem kay

Sallum bilang hari

ng Israel

c. 780 B.C.E. Humalili si Pekaia kay 2 Hari 15:23

Menahem bilang hari ng

Israel

c. 778 B.C.E. Humalili si Peka kay 2 Hari 15:27

Pekaia bilang hari ng

Israel

c. 778 B.C.E. Nagsimulang humula si Isa. 1:1; 6:1

Isaias

777 B.C.E. Humalili si Jotham kay 2 Hari 15:32, 33

Uzzias (Azarias) bilang

hari ng Juda

c. 761 B.C.E. Humalili si Achaz kay 2 Hari 16:1, 2

Jotham bilang hari ng Juda

c. 758 B.C.E. Si Oseas ay ‘nagsimulang 2 Hari 15:30

maghari’ sa Israel

745 B.C.E. Humalili si Ezekias kay 2 Hari 18:1, 2

Achaz bilang hari ng Juda

p. 745 B.C.E. Natapos ni Oseas ang aklat Ose. 1:1

ng Oseas

740 B.C.E. Tinalo ng Asirya ang 2 Hari 17:6, 13, 18

Israel, sinakop ang Samaria

732 B.C.E. Sinalakay ni Senacherib 2 Hari 18:13

ang Juda

p. 732 B.C.E. Natapos ni Isaias ang Isa. 1:1

aklat ng Isaias

b. 717 B.C.E. Natapos ni Mikas ang Mik. 1:1

aklat ng Mikas

c. 717 B.C.E. Natapos tipunin ang Kaw. 25:1

Mga Kawikaan

716 B.C.E. Humalili si Manasses 2 Hari 21:1

kay Ezekias bilang hari

ng Juda

661 B.C.E. Humalili si Amon kay 2 Hari 21:19

Manasses bilang hari

ng Juda

659 B.C.E. Humalili si Josias kay 2 Hari 22:1

Amon bilang hari ng Juda

b. 648 B.C.E. Natapos ni Zefanias ang Zef. 1:1

aklat ng Zefanias

647 B.C.E. Inatasan si Jeremias Jer. 1:1, 2, 9, 10

bilang propeta

b. 632 B.C.E. Natapos ni Nahum ang Nah. 1:1

aklat ng Nahum

632 B.C.E. Bumagsak ang Nineve sa Nah. 3:7

mga Caldeo at Medo

Nakahanay ang Babilonya

bilang ikatlong

kapangyarihang pandaigdig

628 B.C.E. Si Joachaz, kahalili ni 2 Hari 23:31

Josias, ay naghari sa Juda

Humalili si Joiakim kay 2 Hari 23:36

Joachaz bilang hari

ng Juda

c. 628 B.C.E. Natapos ni Habacuc ang Hab. 1:1

aklat ng Habacuc

625 B.C.E. Si Nabukodonosor (II) ay Jer. 25:1

naging hari ng Babilonya;

unang taon ng paghahari ay

bumibilang mula Nisan ng

624 B.C.E.

620 B.C.E. Si Joiakim ay ginawang 2 Hari 24:1

sakop na hari ni

Nabukodonosor

618 B.C.E. Naging hari si Joiachin 2 Hari 24:6, 8

sa Juda pagkatapos ni

Joiakim

617 B.C.E. Dinala ni Nabukodonosor sa Dan. 1:1-4;

Babilonya ang mga unang

bihag na Judio

Si Zedekias ay ginawang 2 Hari 24:12-18

hari ng Juda

613 B.C.E. Nagsimulang humula si Ezek. 1:1-3

Ezekiel

609 B.C.E. Ikatlong pagsalakay ni 2 Hari 25:1, 2

Nabukodonosor sa Juda;

sinimulan ang pagkubkob

sa Jerusalem

607 B.C.E. Ikalimang buwan (Ab), 2 Hari 25:8-10;

sinunog ang templo at Jer. 52:12-14

winasak ang Jerusalem

Ikapitong buwan, iniwan 2 Hari 25:25, 26;

ng mga Judio ang Juda; Luc. 21:24

nagsimula ang “itinakdang

panahon ng mga bansa”

Isinulat ni Jeremias ang Pambungad

Mga Panaghoy sa Pan., LXX

c. 607 B.C.E. Isinulat ni Obadias ang Obad. 1

aklat ng Obadias

c. 591 B.C.E. Natapos ni Ezekiel ang Ezek. 40:1;

aklat ng Ezekiel Eze 29:17

580 B.C.E. Natapos ang mga aklat Jer. 52:31;

ng 1 at 2 Hari at 2 Hari 25:27

Jeremias

539 B.C.E. Bumagsak ang Babilonya Dan. 5:30, 31

sa mga Medo at Persyano;

Medo-Persya naging ikaapat

na kapangyarihang

pandaigdig

537 B.C.E. Nagkabisa ang utos ni Ciro 2 Cron. 36:22, 23;

na Persyano sa pagpapabalik

sa mga Judio sa Jerusalem; Jer. 25:12;

natapos ang 70-taóng Jer 29:10

kagibaan ng Jerusalem

c. 536 B.C.E. Natapos ni Daniel ang Dan. 10:1

aklat ng Daniel

536 B.C.E. Inilatag ni Zorobabel Ezra 3:8-10

ang pundasyon ng templo

522 B.C.E. Ipinagbawal ang paggawa Ezra 4:23, 24

sa templo

520 B.C.E. Natapos ni Hagai ang Hag. 1:1

aklat ng Hagai

518 B.C.E. Natapos ni Zacarias ang Zac. 1:1

aklat ng Zacarias

515 B.C.E. Natapos ni Zorobabel ang Ezra 6:14, 15

ikalawang templo

c. 475 B.C.E. Natapos ni Mardokeo ang Esther 3:7;

aklat ng Ester Est 9:32

468 B.C.E. Si Ezra at ang mga Ezra 7:7

saserdote nagbalik

sa Jerusalem

c. 460 B.C.E. Natapos ni Ezra ang Ezra 1:1;

1 at 2 Cronica at Ezra; 2 Cron. 36:22

pangwakas na pagtitipon

ng Mga Awit

 455 B.C.E. Mga pader ng Jerusalem Neh. 1:1;

itinayong muli ni Nehemias; Neh 2:1, 11;

hula tungkol sa 70 sanlinggo Neh 6:15;

nagsimulang matupad Dan. 9:24

p. 443 B.C.E. Natapos ni Nehemias ang Neh. 5:14

aklat ng Nehemias

Natapos ni Malakias ang Mal. 1:1

aklat ng Malakias

406 B.C.E. Muling-pagtatayo ng Dan. 9:25

Jerusalem malamang na

natapos

332 B.C.E. Ang Gresya, ikalimang Dan. 8:21

kapangyarihang pandaigdig,

nagpuno sa Judea

c. 280 B.C.E. Sinimulan ang Griyegong

Septuagint

165 B.C.E. Muling pag-aalay ng Juan 10:22

templo matapos dumhan

ng idolatriyang Griyego;

Kapistahan ng Pag-aalay

63 B.C.E. Ang Roma, ikaanim na Juan 19:15;

kapangyarihang pandaigdig, Apoc. 17:10

nagpuno sa Jerusalem

c. 37 B.C.E. Si Herodes (inatasang hari

ng Roma) sumalakay sa

Jerusalem

2 B.C.E. Pagsilang kay Juan na Luc. 1:60; 2:7

Tagapagbautismo at kay Jesus

29 C.E. Pasimula ng ministeryo Luc. 3:1, 2, 23

nina Juan at Jesus

33 C.E. Nisan 14: si Jesus naging

hain na nagsilbing saligan

para sa bagong tipan; Luc. 22:20;23:33

ipinako

Nisan 16: pagkabuhay-na-muli Mat. 28:1-10

ni Jesus

Sivan 6, Pentekostes: Gawa 2:1-17, 38

pagbubuhos ng espiritu;

binuksan ni Pedro ang daan

upang makapasok ang mga

Judio sa kongregasyong

Kristiyano

36 C.E. Wakas ng 70 sanlinggo Dan. 9:24-27;

ng mga taon; dinalaw ni Gawa 10:1, 45

Pedro si Cornelio, una

mula sa di-tuling mga

bansa na nakapasok sa

kongregasyong Kristiyano

c. 41 C.E. Isinulat ni Mateo ang

Ebanghelyo na pinamagatang

“Mateo”

c. 47-48 C.E. Sinimulan ni Pablo ang unang Gawa 13:1–14:28

paglalakbay-misyonero

c. 49 C.E. Nagpasiya ang lupong Gawa 15:28, 29

tagapamahala na huwag

nang tuliin ang mga

sumasampalataya mula sa

mga bansa

c. 49-52 C.E. Ikalawang paglalakbay- Gawa 15:36–18:22

misyonero ni Pablo

c. 50 C.E. Isinulat ni Pablo ang 1 Tes. 1:1

1 Tesalonica mula sa

Corinto

c. 51 C.E. Isinulat ni Pablo ang 2 Tes. 1:1

2 Tesalonica mula

sa Corinto

c. 50-52 C.E. Isinulat ni Pablo ang Gal. 1:1

liham sa Galacia mula

sa Corinto o sa Antioquia

ng Sirya

c. 52-56 C.E. Ikatlong paglalakbay- Gawa 18:23–21:19

misyonero ni Pablo

c. 55 C.E. Isinulat ni Pablo ang 1 Cor. 15:32;

1 Corinto mula sa Efeso 2 Cor. 2:12, 13

at 2 Corinto mula sa

Macedonia

c. 56 C.E. Isinulat ni Pablo ang liham Roma 16:1

sa Roma mula sa Corinto

c. 56-58 C.E. Isinulat ni Lucas ang Luc. 1:1, 2

Ebanghelyo na pinamagatang

“Lucas”

c. 60-61 C.E. Mula sa Roma ay isinulat ni

Pablo ang: Efeso Efe. 3:1

Filipos Fil. 4:22

Colosas Col. 4:18

Filemon Filem. 1

c. 61 C.E . Isinulat ni Pablo ang Heb. 13:24;

liham sa mga Hebreo Heb 10:34

mula sa Roma

Natapos ni Lucas sa

Roma ang Mga Gawa

b. 62 C.E. Isinulat ni Santiago, Sant. 1:1

kapatid ni Jesus, ang

liham na pinamagatang

“Santiago” mula sa

Jerusalem

c. 60-65 C.E. Isinulat ni Marcos ang

Ebanghelyo na pinamagatang

“Marcos”

c. 61-64 C.E. Isinulat ni Pablo ang 1 Tim. 1:3

1 Timoteo mula sa

Macedonia

Isinulat ni Pablo ang Tito 1:5

Tito mula sa Macedonia (?)

c. 62-64 C.E. Isinulat ni Pedro ang 1 Ped. 1:1;

1 Pedro mula sa Babilonya 1Ped 5:13

c. 64 C.E. Isinulat ni Pedro ang 2 Ped. 1:1

2 Pedro mula sa

Babilonya (?)

c. 65 C.E. Isinulat ni Pablo ang 2 Tim. 4:16-18

2 Timoteo mula sa

Roma

Isinulat ni Judas, Jud. 1, 17, 18

kapatid ni Jesus,

ang “Judas”

70 C.E. Winasak ng mga Romano Dan. 9:27;

ang Jerusalem at ang Mat. 23:37, 38;

templo nito Luc. 19:42-44

c. 96 C.E. Sa Patmos, isinulat ni Apoc. 1:9

Juan ang Apocalipsis

c. 98 C.E. Isinulat ni Juan ang Juan 21:22, 23

Ebanghelyo na pinamagatang

“Juan” at ang mga liham

niyang 1, 2, at 3 Juan;

natapos ang pagsulat

sa Bibliya

c. 100 C.E. Si Juan, huling apostol, 2 Tes. 2:7

namatay

PANSININ: Dapat tandaan na bagaman marami sa mga petsang ito ay tiyak, para sa ilan, ang mga petsa ay humigit-kumulang, salig sa ebidensiyang hinahawakan. Ang layunin ng chart ay hindi upang tiyakin ang di-mababagong mga petsa para sa bawat pangyayari kundi upang tulungan ang mga estudyante ng Bibliya na petsahan ang mga ito sa agos ng panahon at makita ang kaugnayan nito sa isa’t-isa.

Mga tanong para sa “Chart ng mga Tampok na Petsa sa Kasaysayan” at “Talahanayan ng mga Aklat ng Bibliya”:

(a) Sa paghahambing ng dalawang chart, banggitin ang mga propeta at manunulat ng Bibliya na nabuhay ⁽¹⁾ bago naitatag ang kaharian ng Israel noong 1117 B.C.E., ⁽²⁾ noong panahon ng mga kaharian ng Israel at Juda, ⁽³⁾ buhat nang magsimula ang pagkatapon sa Babilonya hanggang makumpleto ang kanon ng Kasulatang Hebreo.

(b) Hanapin ang petsa ng pagkasulat ng mga liham ni Pablo nang siya’y naglalakbay bilang misyonero.

(c) Ano pang kawili-wiling punto ang mapapansin sa panahon ng pagsulat ng iba pang aklat ng Kristiyanong Kasulatang Griyego?

(d) Iugnay ang sumusunod na mga tauhan sa isang prominenteng pangyayari sa Bibliya, sabihin kung nabuhay sila bago o pagkatapos nito, o iugnay sila sa iba pang tauhan noong panahon ding yaon: Sem, Samuel, Matusalem, Lot, Haring Saul, David, Job, Haring Oseas ng Israel, Solomon, Aaron, Haring Zedekias ng Juda.

(e) Anong tampok na mga pangyayari ang naganap noong panahon nina ⁽¹⁾ Noe, ⁽²⁾ Abraham, ⁽³⁾ Moises?

(f) Iparis ang sumusunod na mga petsa (B.C.E.) sa tampok na mga pangyayaring nakatala sa ibaba: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.

Paglalang kay Adan

Ginawa ang tipang Kautusan sa Sinai

Nawasak ang Jerusalem

Nagbalik sa Jerusalem ang mga Judio sa utos ni Ciro

Nagsimula ang kinasihang pagsulat ng Bibliya

Nagsimula ang Baha

Bumagsak ang Babilonya sa mga Medo at Persyano

Pinahiran ang unang hari ng Israel

Tinawid ni Abraham ang Eufrates; pinagtibay ang Abrahamikong tipan

Nahati ang mga kaharian ng Israel at Juda

Sinakop ng Asirya ang kaharian sa hilaga

Itinayong-muli ni Nehemias ang mga pader ng Jerusalem

Iniligtas sa Ehipto ang mga Israelita

Inakay ni Josue ang Israel sa Canaan

Natapos ang 70-taóng kagibaan ng Jerusalem

 [Chart sa pahina 298]

TALAHANAYAN NG MGA AKLAT NG BIBLIYA

(Hindi tiyak ang ilang petsa [at mga dako ng pagsulat]. Ang simbolo na p. ay nangangahulugang “pagkatapos”; b., “bago”; at c., “circa,” o “humigit-kumulang.”)

Mga Aklat ng Kasulatang Hebreo Bago ang Pangkalahatang Panahon (B.C.E.)

Pangalan Manunulat Saan Natapos Panahong

ng Aklat Isinulat Isulat Saklaw

Genesis Si Moises Sa Ilang 1513 “Mula sa

pasimula”

hanggang

1657

Exodo Si Moises Sa Ilang 1512 1657-1512

Levitico Si Moises Sa Ilang 1512 1 buwan

(1512)

Mga Bilang Si Moises Sa Ilang/ 1473 1512-1473

Kapatagan

ng Moab

Deuteronomio Si Moises Sa Kapatagan 1473 2 buwan

ng Moab (1473)

Josue Si Josue Sa Canaan c. 1450 1473-c.

1450

Mga Hukom Si Samuel Sa Israel c. 1100 c. 1450–

c. 1120

Ruth Si Samuel Sa Israel c. 1090 11 taon

ng mga

hukom

1 Samuel Sina Samuel; Sa Israel c. 1078 c. 1180-

Gad; 1078

at Nathan

2 Samuel Sina Gad at Sa Israel c. 1040 1077–c.

Nathan 1040

1 at Si Jeremias Sa Juda/ 580 c. 1040-

2 Hari Ehipto 580

1 at Si Ezra Sa c. 460 Pagkatapos

2 Cronica Jerusalem (?) ng 1 Cron.9:44,

1077-537

Ezra Si Ezra Sa Jerusalem c. 460 537–c. 467

Nehemias Si Nehemias Sa Jerusalem p. 443 456–p. 443

Ester Si Mardokeo Sa Susan, c. 475 493–c. 475

Elam

Job Si Moises Sa Ilang c. 1473 Mahigit

140 taon

sa pagitan

ng 1657

at 1473

Mga Awit Sina David c. 460

at iba pa

Mga Sina Solomon; Sa Jerusalem c. 717

Kawikaan Agur; at

Lemuel

Eclesiastes Si Solomon Sa Jerusalem b. 1000

Awit ni Si Solomon Sa Jerusalem c. 1020

Solomon

Isaias Si Isaias Sa Jerusalem p. 732 c. 778–p.

732

Jeremias Si Jeremias Sa Juda/ 580 647-580

Ehipto

Mga Si Jeremias Malapit sa 607

Panaghoy Jerusalem

Ezekiel Si Ezekiel Sa Babilonya c. 591 613–

c.591

Daniel Si Daniel Sa Babilonya c. 536 618–

c. 536

Oseas Si Oseas Sa Samaria p. 745 b. 804–

(Distrito) p. 745

Joel Si Joel Sa Juda c. 820 (?)

Amos Si Amos Sa Juda c. 804

Obadias Si Obadias c. 607

Jonas Si Jonas c. 844

Mikas Si Mikas Sa Juda b. 717 c. 777-717

Nahum Si Nahum Sa Juda b. 632

Habacuc Si Habacuc Sa Juda c. 628 (?)

Zefanias Si Zefanias Sa Juda b. 648

Hagai Si Hagai Sa Jerusalem 520 112 araw (520)

Zacarias Si Zacarias Sa Jerusalem 518 520-518

Malakias Si Malakias Sa Jerusalem p. 443

Mga Aklat ng Kasulatang Griyego na Isinulat sa Pangkalahatang Panahon (C.E.)

Pangalan Manunulat Saan Natapos Panahong

ng Aklat Isinulat Isulat Saklaw

Mateo Si Mateo Sa Palestina c. 41 2 B.C.E.–

33 C.E.

Marcos Si Marcos Sa Roma c. 60-65 29-33 C.E.

Lucas Si Lucas Sa Cesarea c. 56-58 3 B.C.E.–

33 C.E.

Juan Si apostol Sa Efeso, c. 98 Pagkaraan

Juan o malapit ng paunang

dito salita,

29-33 C.E.

Mga Gawa Si Lucas Sa Roma c. 61 33–c.

61 C.E.

Mga Taga- Si Pablo Sa Corinto c. 56

Roma

1 Corinto Si Pablo Sa Efeso c. 55

2 Corinto Si Pablo Sa Macedonia c. 55

Mga Taga- Si Pablo Sa Corinto c. 50-52

Galacia o Antioquia

ng Sirya

Mga Taga- Si Pablo Sa Roma c. 60-61

Efeso

Mga Taga- Si Pablo Sa Roma c. 60-61

Filipos

Mga Taga- Si Pablo Sa Roma c. 60-61

Colosas

1 Tesalonica Si Pablo Sa Corinto c. 50

2 Tesalonica Si Pablo Sa Corinto c. 51

1 Timoteo Si Pablo Sa Macedonia c. 61-64

2 Timoteo Si Pablo Sa Roma c. 65

Tito Si Pablo Sa Macedonia (?) c. 61-64

Filemon Si Pablo Sa Roma c. 60-61

Mga Hebreo Si Pablo Sa Roma c. 61

Santiago Si Santiago Sa Jerusalem b. 62

(kapatid ni

Jesus)

1 Pedro Si Pedro Sa Babilonya c. 62-64

2 Pedro Si Pedro Sa Babilonya (?) c. 64

1 Juan Si apostol Sa Efeso, c. 98

Juan o malapit

dito

2 Juan Si apostol Sa Efeso, c. 98

Juan o malapit

dito

3 Juan Si apostol Sa Efeso, c. 98

Juan o malapit

dito

Judas Si Judas Sa Palestina (?) c. 65

(kapatid

ni Jesus)

Apocalipsis Si apostol Sa Patmos c. 96

Juan