KAPAG napaharap sa isang suliranin, saan ka humahanap ng payo? Maaari kang bumaling sa isang pinagtitiwa-​laang kaibigan o sa isang makaranasang tagapayo. Ang pagsangguni sa mga pinagmumulan ng impormasyon, tulad sa isang aklatan, ay makatutulong. O maaari kang kumonsulta sa “karunungan ni Lola,” gaya ng tawag dito ng mga taga-Silangan, upang matuto mula sa kaniyang mahabang taon ng karanasan. Anumang pamamaraan ang piliin mo, makabubuting isaalang-alang ang maikli subalit malaman na mga salita ng karunungan na nagbibigay ng mahahalagang payo sa paglutas ng suliranin. Narito ang ilang halimbawa ng mabubuting payo na masusumpungan mong kapaki-pakinabang.

² Buhay Pampamilya: Maraming magulang ang nababahala sa pagpapalaki sa kanilang mga anak sa isang sanlibutang punung-puno ng di-mabubuting impluwensiya. Ang pagsasaalang-alang sa sumusunod na payo ay makatutulong: “Sanayin mo ang bata ayon sa daang nararapat sa kaniya; tumanda man siya ay hindi niya iyon lilihisan.” ¹ Habang lumalaki ang mga bata, kailangan nila “ang daan,” nakatakdang mga pamantayan na dapat na sundin. Parami nang parami ang mga espesyalistang kumikilala sa kahalagahan ng paglalaan ng kapaki-pakinabang na mga alituntunin para sa mga anak. Ang pantas na mga pamantayan ng magulang ay nagdudulot sa mga anak ng tiwasay na damdamin. Bukod dito: “Ang pamalo at ang saway ang siyang nagbibigay ng karunungan; ngunit ang batang pinababayaan ay magdudulot ng kahihiyan sa kaniyang ina.” ² “Ang pamalo” ay tumutukoy sa awtoridad ng magulang na kailangang ilapat sa maibiging paraan upang ang mga anak ay hindi maligaw. Hindi kasali sa paggamit ng gayong awtoridad ang pang-aabuso sa bata sa anumang paraan. Ang payo sa mga magulang ay: “Huwag ninyong yamutin ang inyong mga anak, upang hindi sila masiraan ng loob.” ³

³ Ang isang mainam na relasyon sa pagitan ng asawang lalaki at asawang babae ang siyang saligan para sa isang maligayang pamilya. Ano ang kailangan para sa gayong relasyon? “Ibigin din ng bawat isa sa inyo ang kani-kaniyang asawang babae gaya ng ginagawa niya sa kaniyang sarili; sa kabilang dako naman, ang asawang babae ay dapat na magkaroon ng matinding paggalang sa kaniyang asawang lalaki.” ⁴ Ang pag-ibig at paggalang ay nagsisilbing pampadulas sa mekanismo ng pamilya. Upang  magkabisa ang payong ito, mahalaga ang komunikasyon sapagkat “nabibigo ang mga plano kung saan walang matalik na usapan.” ⁵ Upang magkaroon ng puso-sa-pusong komunikasyon, dapat nating sikaping unawain ang damdamin ng ating asawa, na inaalam kung ano talaga ang nadarama niya. Katalinuhang tandaan na “ang isip [ ng tao] ay maaaring maging malalim gaya ng tubig sa isang balon, ngunit ang lalaki [o, babae] na matalino ang siyang sasalok nito mula sa kaniya.” ⁶

⁴ Marami sa mga taong may edad na ang masyadong nalulungkot sa kanilang mga huling taon ng buhay, palibhasa’y iniwan na silang nag-iisa ng kanilang mga anak, maging sa mga bansang ang pagiging magalang ng mga anak ang siyang dating kalakaran. Subalit, makabubuting isaalang-alang ng kanilang mga anak ang pantas na mga kasabihang ito: “Parangalan mo ang iyong ama at ang iyong ina.” ⁷ “Huwag mong hamakin ang iyong ina dahil lamang sa tumanda na siya.” ⁸ “Siyang nagmamalupit sa ama at nagtataboy sa ina ay isang anak na gumagawi nang kahiya-hiya at kadusta-dusta.” ⁹ Ang may edad nang mga magulang, sa kabilang panig, ay kailangang magkaroon ng positibong pangmalas at manguna sa pagtataguyod ng masayang relasyon. “Ang nagbubukod ng kaniyang sarili ay naghahanap ng kaniyang makasariling hangarin; laban sa lahat ng praktikal na karunungan ay sasalansang siya.” ¹⁰

⁵ Paggamit ng Alkohol: Totoo na “ang alak ay nagpapasaya ng buhay,” ¹¹ at na ang pag-inom ng inuming de-alkohol ay maaaring maging sanhi upang “huwag na niyang alalahanin pa ang kaniyang kabagabagan.” ¹² Subalit tandaan: “Ang alak ay manunuya, ang nakalalangong inumin ay magulo, at ang sinumang naliligaw dahil dito ay hindi marunong.” ¹³ Isipin ang epekto ng labis na pag-inom: “Sa huli ay kumakagat [ang alak] tulad ng serpiyente, at naglalabas ito ng lason tulad ng ulupong. Ang iyong mga mata ay makakakita ng mga bagay na kakatwa, at ang iyong puso ay magsasalita ng tiwaling mga bagay. . . . ‘Kailan ako magigising? Iyon ay hahanapin ko pang muli.’” ¹⁴ Ang katamtamang paggamit ng inuming de-alkohol ay maaaring maging kapaki-pakinabang, subalit ang pag-abuso dito ay dapat na iwasan sa tuwina.

⁶ Pamamanihala sa Pera: Sa ilang kaso, ang mga suliranin sa pera ay maaaring mahadlangan sa pamamagitan ng matalinong pamamanihala sa mga pondo. Pakinggan ang payong ito: “Huwag kang sumama sa mga labis uminom ng alak, sa matatakaw kumain ng karne. Sapagkat ang lasenggo at ang matakaw ay sasapit sa karalitaan, at ang antok ay magdaramit sa isa ng mga basahan lamang.” ¹⁵ Sa pamamagitan ng pag-iwas sa pag-abuso sa alkohol at droga at gayundin sa mga bisyong tulad ng pagsusugal, magagamit natin ang ating pera upang paglaanan ang ating pamilya sa isang kapaki-pakinabang na paraan.  Subalit, marami ang nabigong mamuhay ayon sa kanilang tinataglay anupat kailangang puspusang magtrabaho upang mabayaran lamang ang kanilang pagkakautang. Ang ilan ay umutang pa nga upang ibayad sa interes ng iba pang pagkakautang. Ang pag-iingat sa isipan ng sumusunod na mga salita ng karunungan ay makatutulong: “Siyang sumusunod sa mga bagay na walang kabuluhan ay magkakaroon ng sapat na karalitaan.” ¹⁶ Maaari nating tanungin ang ating sarili: ‘Talaga bang kailangan ko ang mga bagay na nais kong bilhin? Gaano karaming bagay ang itinatago sa kabinet matapos gamitin ang mga ito nang ilang ulit lamang?’ Isang kolumnista ang sumulat: “Iilan lamang ang pangangailangan ng tao​—walang hanggan ang kaniyang pagnanais.” Pansinin ang mga salitang ito ng karunungan: “Wala tayong dinalang anuman sa sanlibutan, at wala rin naman tayong anumang mailalabas. Kaya, sa pagkakaroon ng pagkain at pananamit, magiging kontento na tayo sa mga bagay na ito. . . . Ang pag-ibig sa salapi ay ugat ng lahat ng uri ng nakapipinsalang mga bagay, at sa pag-abot sa pag-ibig na ito ang ilan ay . . . napagsasaksak ng maraming kirot ang kanilang sarili.” ¹⁷

⁷ Ang kasipagan ay napakabisa sa paglutas ng mga suliranin sa pera. “Pumaroon ka sa langgam, ikaw na tamad; tingnan mo ang mga lakad nito at magpakarunong ka. . . . Kaunti pang tulog, kaunti pang idlip, kaunti pang paghahalukipkip ng mga kamay sa pagkakahiga, at ang iyong karalitaan ay tiyak na darating na tulad ng isang mandarambong.” ¹⁸ Ang maingat na pagpaplano at makatotohanang badyet ay makatutulong din: “Sino sa inyo na nais magtayo ng tore ang hindi muna uupo at tutuusin ang gastusin, upang makita kung mayroon siyang sapat upang matapos iyon?” ¹⁹

⁸ Ano naman, kung tayo ay dumaranas ng karalitaan nang hindi natin kasalanan? Halimbawa, dahil sa krisis sa kabuhayan, tayo ay maaaring mawalan ng trabaho bagaman handa tayong magtrabaho nang puspusan. O tayo ay maaaring nakatira sa isang bansa kung saan ang karamihan ng tao ay nabubuhay nang mas mahirap pa sa daga. Ano kung gayon? “Ang karunungan ay pananggalang kung paanong ang salapi ay pananggalang; ngunit ang pakinabang sa kaalaman ay na iniingatang buháy ng karunungan ang mga nagtataglay nito.” ²⁰ Bukod dito, isaalang-alang ang payong ito: “Nakakita ka na ba ng taong dalubhasa sa kaniyang gawain? Sa harap ng mga hari siya tatayo.” ²¹ Maaari ba tayong maging bihasa sa mga bagay-bagay na makatutulong sa atin sa paghahanap ng trabaho?

⁹ Ang sumusunod na payo ay parang kasalungat, subalit ito ay tunay na mabisa: “Ugaliin ang pagbibigay, at ang mga tao ay magbibigay sa inyo . . . , sapagkat ang panukat na inyong ipinanunukat ay ipanunukat nila sa inyo bilang ganti.” ²² Hindi ito nangangahulugan ng pagbibigay dahil sa umaasang tatanggap  ng kapalit nito. Sa halip, ang payo ay upang malinang ang isang mapagbigay na espiritu: “Ang kaluluwang bukas-palad ay patatabain, at ang saganang dumidilig sa iba ay sagana ring didiligin.” ²³ Sa pamamagitan ng pagkakaloob ng mga bagay-bagay sa mga panahon ng pangangailangan, itinataguyod natin ang espiritu ng pagbibigay na sa dakong huli ay maaaring magbigay sa atin ng kapakinabangan.

¹⁰ Mga relasyong pantao: Isang pantas na hari ang nagsabi: “Nakita ko mismo ang lahat ng pagpapagal at ang lahat ng kahusayan sa paggawa, na iyon ay nagbubunga ng pagpapaligsahan sa isa’t isa; ito rin ay walang kabuluhan at paghahabol sa hangin.” ²⁴ Ang pakikipagpaligsahan ay nagtulak sa maraming tao na kumilos nang may kamangmangan. Nakita ng isang tao na nagkaroon ang kaniyang kapitbahay ng 32-pulgadang telebisyon, anupat bumili naman siya ng 36-na-pulgadang telebisyon, kahit na ang kaniyang 27-pulgadang telebisyon ay maayos pa. Ang gayong pakikipagpaligsahan ay tunay na walang kabuluhan, gaya ng paghahabol sa hangin​—labis na pagtakbo na wala namang kapakinabangan. Hindi ba kayo sasang-ayon?

¹¹ Tayo ay maaaring masaktan sa sinabi ng iba tungkol sa atin. Subalit isaalang-alang ang payong ito: “Huwag kang magmadaling maghinanakit sa iyong espiritu, sapagkat hinanakit ang nagpapahinga sa dibdib ng mga hangal.” ²⁵ Totoo, may mga pagkakataon na ang pagkagalit ay maaaring makatuwiran. “Mapoot kayo,” ang pag-amin ng isang sinaunang manunulat, “gayunma’y huwag magkasala; huwag hayaang lumubog ang araw na kayo ay pukáw sa galit.” ²⁶ Kung gayon, paano natin mapagtatagumpayan ang matinding pagkagalit? “Ang kaunawaan ng tao ay tunay na nagpapabagal ng kaniyang galit, at kagandahan sa ganang kaniya na palampasin ang pagsalansang.” ²⁷ Kaunawaan ang siyang kailangan. Maaari nating tanungin ang ating sarili: ‘Bakit ba siya kumilos ng gayon? Mayroon bang mga pangyayaring naging dahilan nito?’ Bukod pa sa kaunawaan, may mga katangian pang maaaring linangin upang mapagtagumpayan ang galit. “Damtan ninyo ang inyong sarili ng magiliw na pagmamahal na may habag, kabaitan, kababaan ng pag-iisip, kahinahunan, at mahabang pagtitiis. Patuloy ninyong pagtiisan ang isa’t isa at malayang patawarin ang isa’t isa kung ang sinuman ay may dahilan sa pagrereklamo laban sa iba. . . . Ngunit, bukod pa sa lahat ng bagay na ito, damtan ninyo ang inyong sarili ng pag-ibig, sapagkat ito ay isang sakdal na bigkis ng pagkakaisa.” ²⁸ Oo, nalulutas ng pag-ibig ang maraming suliranin sa relasyong pantao.

¹² Gayunman, may “isang maliit na sangkap” na nagiging hadlang sa pagpapanatili ng mapayapang relasyong pantao​—ang dila. Gaano katotoo ang mga salitang ito: “Ang dila, walang isa man sa sangkatauhan ang makapagpaamo nito. Isang  di-masupil at nakapipinsalang bagay, ito ay punô ng nakamamatay na lason.” ²⁹ At tunay na kapansin-pansin ang payong ito: “Ang bawat tao ay dapat na maging matulin sa pakikinig, mabagal sa pagsasalita, mabagal sa pagkapoot.” ³⁰ Gayunman, sa paggamit ng dila, dapat na maging maingat tayo sa hindi pagsasabi ng buong katotohanan, upang mapanatili lamang ang paimbabaw na kapayapaan. “Ang inyo lamang salitang ‘Oo’ ay mangahulugang Oo, ang inyong ‘Hindi’, Hindi; sapagkat ang lumabis sa mga ito ay mula sa isa na balakyot.” ³¹

¹³ Paano natin mapananatili ang mabuting kaugnayan sa iba? Pansinin ang pumapatnubay na simulaing ito: ‘Ituon ang mata, hindi lamang sa personal na kapakanan ng inyong sariling mga bagay-bagay, kundi sa personal na kapakanan din ng iba.’ ³² Kaya tayo ay makapamumuhay alinsunod sa tinatawag ng marami na Ginintuang Alituntunin: “Lahat ng mga bagay, kung gayon, na ibig ninyong gawin ng mga tao sa inyo, gayundin ang dapat ninyong gawin sa kanila.” ³³

¹⁴ Kaigtingan: Paano natin mapananatili ang emosyonal na pagkatimbang sa sanlibutang ito na puno ng kaigtingan? “Ang masayang puso ay may mabuting epekto sa mukha, ngunit dahil sa kirot sa puso ay may bagbag na espiritu.” ³⁴ Maaaring madali nating maiwala ang “[isang] masayang puso” kapag nakikita nating ipinagwawalang-bahala ng iba kung ano ang waring tama sa ating mga mata. Subalit, dapat nating tandaan ang mga salitang ito: “Huwag kang lubhang magpakamatuwid, ni labis-labis na magpakarunong. Bakit mo dudulutan ng kaabahan ang iyong sarili?” ³⁵ Sa kabilang panig, ang mga kabalisahan sa buhay ay maaaring palaging nagpapahirap sa atin. Kung gayon ano ang magagawa mo? Tandaan natin: “Ang pagkabalisa sa puso ng tao ang siyang magpapayukod nito, ngunit ang mabuting salita ang siyang nagpapasaya nito.” ³⁶ Maaari nating bulay-bulayin ang “mabuting salita,” ang mabait na salita na nagpapasigla sa atin. Ang pagkakaroon ng positibong saloobin sa kabila ng nakapanlulumong mga kalagayan ay maaaring magdulot pa nga ng nakapagpapalusog na epekto: “Ang masayang puso ay nakabubuti bilang pampagaling.” ³⁷ Kapag tayo ay nanlulumo dahil sa para bang ang iba ay hindi nagmamalasakit sa atin, maaari nating subukan ang pormulang ito: “May higit na kaligayahan sa pagbibigay kaysa sa pagtanggap.” ³⁸ Sa pagkakaroon ng positibong saloobin, mapagtatagumpayan natin ang kaigtingan na napapaharap sa atin sa araw-araw.

¹⁵ Sa palagay kaya ninyo ang nabanggit na mga salita ng karunungan ay magiging mabisa sa inyo na namumuhay sa ika-21 siglo? Sa katunayan, ang mga ito ay masusumpungan sa isang sinaunang aklat​—ang Bibliya. Subalit bakit sa Bibliya aasa sa halip na sa iba pang pinagmumulan ng karunungan? Sapagkat, bukod sa iba pang mga dahilan, ang mga  simulain na masusumpungan sa Bibliya ay subok na sa panahon. Kuning halimbawa sina Yasuhiro at Kayoko, na nasangkot sa kilusan para sa karapatan ng mga babae. Sila’y nagpakasal lamang dahil sa ipinagdadalang-tao ni Kayoko ang anak ni Yasuhiro. Gayunman, dahil sa pinansiyal na mga suliranin at di-pagkakasundo, di-nagtagal at sila’y nagdiborsiyo. Nang maglaon, lingid sa isa’t isa, kapuwa sila nagpasimulang makipag-aral ng Bibliya sa mga Saksi ni Jehova. Bawat isa sa kanila ay may malaking pagbabago na sa kanilang buhay. Sina Yasuhiro at Kayoko ay nagpasiyang muling magpakasal. Bagaman ang kanilang buhay ay hindi malaya sa suliranin, taglay na nila ngayon ang mga simulain sa Bibliya upang mamuhay alinsunod doon, at kapuwa sila nagpaparaya para malutas ang kanilang mga suliranin. Sa mga Saksi ni Jehova, makikita ninyo ang maiinam na resulta ng pagkakapit ng mga simulain ng Bibliya sa buhay. Bakit hindi dumalo sa isa sa kanilang mga pulong upang lubos na makilala ang mga taong nagsisikap na mamuhay alinsunod sa Bibliya?

¹⁶ Ang payong sinipi sa itaas ay isang halimbawa lamang ng di-mauubos na suplay ng praktikal na karunungan na masusumpungan mo sa pinagmumulan ng minimithing kaliwanagan, ang Bibliya. May mga dahilan kung bakit ang mga Saksi ni Jehova ay kusang nagkakapit ng mga simulain ng Bibliya sa kanilang buhay. Bakit hindi alamin ang mga kadahilanang nasa likuran ng pagkukusang iyon at matuto ng ilang saligang katotohanan tungkol sa Bibliya?