1, 2. a) Kakɔna kakakimanyiya dia lokumu l’ɔlɔlɔ diangana lo diolelo dia Rɔma di’otondo lo ntambe ka ntondo? b) Kakɔna katoshikikɛ dia Jehowa ekɔ lo tosukɛ lo nshi yaso nyɛ? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Lokumu l’ɔlɔlɔ lo ɛtɛkɛta ndekana 670.”)

ANGƐNDANGƐNDA wakaye la Jɛrusalɛma waki l’okakatanu dia mbetawɔ kɛnɛ kakawokaka. Ase Ngaliliya wakatɛkɛtaka lo ɛtɛkɛta ekina aha l’okakatanu ndo akambo wakawataka wakakotola yambalo y’ampokami awɔ. Dui sɔ diakasalema lo Pɛntɛkɔsta 33 T.D., ndo ambeki wa Yeso wakalongola losha la ntɛkɛta l’ɛtɛkɛta ekina, dui diakɛnyaka dia Nzambi akaasukɛka. (Adia Etsha 2:1-8, 12, 15-17.) Lokumu l’ɔlɔlɔ lakasambishama lushi lɔsɔ lakananda anto ndo anto akɔ wakalidianganya lo Diolelo dia Rɔmɔ.—Kɔl. 1:23.

² Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi waki Nzambi hawɔtɛkɛta l’ɛtɛkɛta ekina lo yoho ya dihindo. Koko, oko wamboleka ɛtɛkɛta fulanɛ oleki woho wakidiɔ lo ntambe ka ntondo, vɔ wekɔ lo nkadimola losango la Diolelo lo ɛtɛkɛta ndekana 670. (Ets. 2:9-11) Ekambi waki Nzambi wambotondja ekanda l’ɛtɛkɛta efula dia losango la Diolelo nkoma l’ahole tshɛ wa l’andja w’otondo. Ɔsɔ nto ekɔ djembetelo y’oshika yɛnya dia Jehowa ekɔ lo nkamba la Nkumekanga Yeso Kristo dia nɔmbɔla olimu w’esambishelo. (Mat. 28:19, 20) Etena katatasɛdingola dihomɔ diakakambe la so dia nkotsha olimu ɔsɔ l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 100 wetshi, tende woho wayatolowanya Nkumekanga dia sho ndeka ndjasha le anto ndo woho watokimanyiyande dia sho monga embetsha w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.—2 Tim. 2:2.

3. Lande na kakambaso la dihomɔ diotshikitanyi l’olimu aso w’esambishelo?

³ Yeso akɛdika “ɔtɛkɛta wa diolelo” la ntɔngɔ ndo etema w’anto la nkɛtɛ. (Mat. 13:18, 19) Oko wakoka okambi w’ekambɔ nkamba la dihomɔ diotshikitanyi dia nɔngɔsɔla nkɛtɛ dia monɛ ntɔngɔ, ekambi waki Jehowa wambokamba la dihomɔ efula diambakimanyiya dia nɔngɔsɔla etema wa miliyɔ y’anto dia vɔ nongola losango la Diolelo. Efula ka l’atei wa dihomɔ sɔ diakakambema lo tshanda mɔtshi tsho. Koko dikina diekɔ lo ntetemala kambema, ɛnyɛlɔ oko abuku ndo periodikɛ. Otshikitanyi la toho t’esambishelo takatokimanyiya  dia nsambisha lemba l’anto mbala kakɔ ɔtɔi takatɛnyi lo tshapita yetshi, dihomɔ tshɛ diatɛkɛtama lo tshapita nyɛ kimanyiyaka apandjudi dia nsawola l’anto okoko l’okoko.—Ets. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Ngande wakatakambaka la fɔnɔ, ndo elelo akɔna waki la yɔ?

⁴ Asawo wakasangɔma. Oma l’ɛnɔnyi 1930 polo 1940, apandjudi wakakambe l’asawo w’oma lo Bible wakasangɔma lo fɔnɔ ya lo anya. Sawo tshɛ diaki l’ɛse ka minitɛ tshanu. Lo tena dimɔtshi, sawo la sawo diaki l’ɔtɛ a dui wa mondo wele oko “Losato l’osanto,” “Pirgatɔriyo” kana “Diolelo.” Ko ngande wakawakambaka l’asawo asɔ? Ɔnangɛso Clayton Woodworth lakabatizama lo 1930 l’États-Unis akate ate: “Lakɛmbaka valizɛ yami ya tshitshɛ yaki la fɔnɔ kaki la diskɛ lɔkɔ, ndo la ɛngɔ kɛmɔtshi ka tasukɛka fɔnɔ kɛsɔ dia tɔ kitshama dimɛna ndo ntɛkɛta aha l’okakatanu. Lakasukanaka la soko, ko dimi dihola valizɛ yami ndo nɔngɔsɔla diskɛ dimɛna, oma laasɔ ko dimi nkɔkɔla lo lokuke. Etena kadihola ompokami lokuke, ko dimi mbotɛ nte: ‘Lekɔ la losango lɔmɔtshi l’ohomba lalangami kohokamiya.’” Kakɔna kakasalaka anto? Ɔnangɛso Woodworth mbutaka ate: “Mbala efula, vɔ waketawɔka mpokamɛ. Koko lo tena dimɔtshi, akina wakadihaka tsho lokuke. Amɔtshi wakafɔnyaka ɔnɛ lekɔ lo tasondja fɔnɔ.”

⁵ Lo 1940, apandjudi waki l’asawo ndekana 90 ndo ndekana miliyɔ ɔtɔi y’asawo asɔ wakadjama lo bandɛ. Ɔnangɛso John Barr laki ombatshi mboka la Grande-Bretagne l’etena kɛsɔ ndo lakayongaka ose Olui-walɔmbɔla akate ate: “Oma l’ɛnɔnyi 1936 polo 1945, dimi kookakitɔna la fɔnɔ kaanga yema. Lakayaokaka opoko wonya wemi bu la fɔnɔ. Mpokamɛ asawo w’ɔnangɛso Rutherford aki dui di’ekeketshelo efula  ndo akookɛmaka oko laleyɛ mbatɛkɛtande. Lo mɛtɛ, okambelo wa la fɔnɔ aki yoho ya dimɛna efula ya nsambisha ndo ya munanda etema w’anto.”

6, 7. a) Wahɔ ndo elelo akɔna waki l’okambelo wa la kartɛ ya lohangatɛ? b) Lo yoho yakɔna yadja Jehowa ɛtɛkɛta l’enyɔ aso?

⁶ Kartɛ y’esambishelo. Ntatɛ lo 1933, apandjudi tshɛ wakakeketshama dia nkamba la kartɛ shɔ l’esambishelo ka lo luudu la luudu. Kartɛ shɔ yaki la satimɛtrɛ 12,7. Yɔ yaki la losango la mondo ndo la elembetshielo wa dui dimɔtshi di’oma lo Bible diakoka nkimanyiya ompokami. Opandjudi akashaka ompokami kartɛ kakɔ ndo akɔlɔmbaka dia nde kiada. Lilian Kammerud lakayokamba oko misiɔnɛrɛ la Porto Rico ndo l’Argentine akate ate: “Lakangɛnangɛnaka esambishelo ka la kartɛ woho w’anyanya.” Lande na? Nde akakotsha ate: “Aha sho tshɛ mbakasalaka mbɔtwɛlɔ y’amɛna, diakɔ diele kartɛ shɔ yakakimanyiyaka dia nsambisha anto aha la mboka wɔma.”

⁷ Ɔnangɛso David Reusch lakabatizama lo 1918, akate ate: “Kartɛ y’esambishelo shɔ yakakimanyiyaka anangɛso efula nɛ dia tɔtɔi toto l’atei awɔ mbaki l’akoka wa ntɛkɛta dimɛna.” Koko ehomɔ kɛsɔ kaki l’elelo. Ɔnangɛso Reusch akate ate: “Lo tena dimɔtshi, takahomanaka l’anto wakafɔnyaka dia sho hatɔtɛkɛta. Lo yoho mɔtshi, efula ka l’atei aso komonga l’akoka wa ntɛkɛta. Koko, Jehowa akatɔlɔngɔsɔla dia sho nsambisha lo sɛkɛ oko ekambi ande. Kombeta edja, nde akadje ɛtɛkɛta ande l’enyɔ aso, lo tetsha dia sho nkamba dimɛna l’Afundelo. Dui sɔ diakasalema lo tshimbo ya Kalasa k’olimu wa teokrasi kakatatɛ lo ɛnɔnyi wa 1940.”—Adia Jeremiya 1:6-9.

8. Ngande wakokayɛ mbetawɔ dia Kristo kolowanya?

⁸ Abuku. Oma ko 1914, ekambi waki Jehowa wambotondja abuku ndekana 100 walembetshiya awui wa lo Bible. Amɔtshi l’atei awɔ wakalɔngɔswama lo yoho ya laande dia nkimanyiya apandjudi dia vɔ monga embetsha wa tomanamana. Anna Larsen la la Danemark, lambosambisha suke l’ɛnɔnyi 70 mbutaka ate: “Jehowa ambotokimanyiya dia sho monga embetsha wa tomanamana lo tshimbo ya Kalasa k’olimu wa teokrasi ndo y’abuku akina wendana la kalasa kɛsɔ walongolaso. Dimi mbohɔka dia dibuku dia ntondo dia l’atei w’abuku asɔ diaki Aide théocratique pour les proclamateurs du Royaume diakatondjama lo 1948. Diɔ diakayelana la dibuku “Équipé pour toute œuvre bonne,” diakatondjama lo 1951. Kakianɛ, taya la dibuku Kondja Wahɔ oma lo Kalasa k’Olimu wa Teokrasi diakatondjama lo 2002.” Lo mɛtɛ, Kalasa k’olimu wa teokrasi ndo abuku akina wambonga la shɛngiya y’efula ndo wambɛnya dia Jehowa mbele ‘ɔnɛ latosha akoka wa monga ekambi.’ (2 Kɔr. 3:5, 6) Onde wɛ ambofundjaka lokombo lo Kalasa k’olimu wa teokrasi? Onde wɛ tshɔɔka la dibuku Kalasa k’olimu lo nsanganya lomingu tshɛ ndo ndjelaka etena kakamba omendji wa kalasa la diɔ? Naka eelo, kete wɛ  ekɔ lo mbetawɔ dia Kristo kolowanya dia wɛ monga ombetsha wa manamana.—2 Kɔr. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Shɛngiya yakɔna yambonga l’abuku lo wonelo wa ntɔngɔ y’akambo wa mɛtɛ?

⁹ Jehowa ekɔ lo tokimanyiya nto lo nsala di’okongamelo ande tondjɛ apandjudi abuku waakimanyiya dia nembetshiya anto wetshelo w’etatelo wa lo Bible. Dibuku La vérité qui conduit à la vie éternelle aki dibuku di’oshika. Diɔ diakatondjama mbala ka ntondo lo 1968 ndo diaki la shɛngiya ya wolo. Sawo dimɔtshi dia lo Olimu aso wa Diolelo wa Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1968 lo Falase diakɛnya dia anto wakalɔmbɛ dibuku La vérité woho w’anyanya, diakɔ diakayodifudia Société. Sawo diakɔ diaamɛ diakate nto ɔnɛ: “Lo Ngɔndɔ k’enanɛi, anto wakalɔmbɛ ndekana miliyɔ ɔtɔi l’etenyi ka dibuku La vérité.” Lo 1982, kɔpi ndekana miliyɔ 100 ya dibuku sɔ yakatondjama lo ɛtɛkɛta 116. Lo ɛnɔnyi 14 wakayele, mbuta ate oma lo 1968 polo 1982, dibuku La vérité diakatokimanyiya dia nkotsha apandjudi wa Diolelo w’eyoyo ndekana miliyɔ ɔtɔi lo okongamelo.

¹⁰ Lo 2005, ehomɔ kekina ka dimɛna efula ka mbetsha anto Bible kakatondjama, mbuta ate Bible etshatɔ mɛtɛ? Kɔpi oko miliyɔ 200 ya dibuku sɔ yakatondjama lo ɛtɛkɛta 256. Shɛngiya yakɔna yakonge la dibuku sɔ? L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi esambele eto, mbuta ate oma lo 2005 polo 2012, anto ndekana miliyɔ 1,2 wakakome apandjudi wa lokumu l’ɔlɔlɔ. Lo etena kakɔ kaamɛ, lofulo l’anto leka la so Bible lakadɛ oma lo miliyɔ 6 polo ndekana miliyɔ 8,7. Aha la taamu, Jehowa ambɔtshɔkɔla welo wadjaso dia monɛ ntɔngɔ y’akambo wa mɛtɛ wa Diolelo ndo ndjitɛ ashi.—Adia 1 Kɔrɛtɔ 3:6, 7.

11, 12. Lo ndjela avɛsa woshilami, lo dikambo di’anto akɔna diatondjama ekanda aso?

¹¹ Periodikɛ. Oma l’etatelo, Tshoto y’Etangelo yakatondjamaka ntondotondo dikambo dia “lemba la tshitshɛ,” mbuta ate “wanɛ wakalongola leeta l’otsha l’olongo.” (Luka 12:32; Hɛb. 3:1) Lo Ngɔndɔ ka dikumi 1, 1919, okongamelo waki Jehowa wakatondja periodikɛ kekina kakendanaka l’anto tshɛ. Periodikɛ kɛsɔ kakakokanɛ le Ambeki wa Bible ndo le anto akina, tɔ kakafulanɛ le anto l’edja k’ɛnɔnyi efula, oleki Tshoto y’Etangelo. Periodikɛ kɛsɔ kakelamɛka ntondo ɔnɛ Âge d’Or. Lo 1938, tɔ kakayelamɛ ɔnɛ Consolation. Oma laasɔ, lo 1947, tɔ kakayelamɛ ɔnɛ Réveillez-vous !

¹² Aya ɛnɔnyi ndekana akumi wele toho tatomba Tshoto y’Etangelo la Réveillez-vous ! tekɔ lo tshikitanyema, koko oyango wekɔ paka ɔtɔi, mbewoya Diolelo diaki Nzambi ndo tokimanyiya dia monga la mbetawɔ lo Bible. Ɛlɔ kɛnɛ, Tshoto y’Etangelo yekɔ lo tondjama tohende, ya wekelo la y’anto tshɛ. “Anto wa lo luudu” ekɔ wanɛ tshɛ weka tshoto ya wekelo, mbuta ate “lemba la tshitshɛ” ndo “ɛkɔkɔ ekina.” (Mat. 24:45; Jni. 10:16) Tshoto y’anto tshɛ yakalɔngɔswama dikambo di’anto wahateye akambo wa mɛtɛ, koko wɔsa Bible ndo Nzambi la nɛmɔ. (Ets. 13:16) Réveillez-vous ! wakalɔngɔswama ntondotondo dikambo dia wanɛ wele l’ewo ka yema tshitshɛ  k’akambo wa lo Bible ndo wendana la Jehowa Nzambi ka mɛtɛ.—Ets. 17:22, 23.

13. Kakɔna kakaambiya lo kɛnɛ kendana la periodikɛ yaso? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Ekanda wamboleka tondjama.”)

¹³ L’etatelo k’ɔnɔnyi wa 2014, ndekana miliyɔ 44 ya Réveillez-vous ! ndo miliyɔ oko 46 ya Tshoto y’Etangelo yakatondjamaka ngɔndɔ tshɛ. Réveillez-vous ! wakakadimɔma lo ɛtɛkɛta oko 100 l’ɛmɔtshi, ndo Tshoto y’Etangelo lo ɛtɛkɛta ndekana 200, periodikɛ shɔ mbamboleka kadimɔma ndo kahanyema l’andja w’otondo. Etombelo wa diambo ɛsɔ hawohombe taambiya, nɛ dia periodikɛ shɔ yekɔ la losango lakatatshi Yeso dia lɔ layosambishama lo nkɛtɛ k’otondo.—Mat. 24:14.

14. Kakɔna kakatasale l’ohetoheto tshɛ, ndo lande na?

¹⁴ Bible. Lo 1896, ɔnangɛso Russell nde l’asekande wakatshikitanya lokombo la tshunda diakakambaka la wɔ dia ntondja ekanda dia lɔ monga la tshɛkɛta Bible, ndo diɔ diakayeyamaka oko Watch Tower Bible and Tract Society. Otshikitanu ɔsɔ waki ohomba nɛ dia Bible okongaka nshi tshɛ ehomɔ ka ntondo katokimanyiya dia dianganya lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo. (Luka 24:27) Lo ndjaɔtɔnganyiya la lokombo lakeyamaka le lɛɛta lɔsɔ, ekambi waki Nzambi wakayasha lo okahanyelo ndo lo wadielo wa Bible l’ohetoheto tshɛ. Ɛnyɛlɔ, lo 1926, takatondja Bible k’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ kaki yɔnɛ Benjamin Wilson kakawelɛka The Emphatic Diaglott oma l’ekimanyielo ka mashinyi aso hita. Ntatɛ lo 1942, takatondja ndo takakahanya suke la kɔpi 700 000 ya Bible k’otondo ka King James Version. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende eto, takatatɛ ntondja Bible ka American Standard Version, kakawakambe la lokombo la Jehowa lo ahole 6823, ndo lo 1950, takakahe kɔpi ndekana 250 000.

15, 16. a) Kakɔna kakɔngɛnyangɛnya lo kɛnɛ kendana la Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “ Ohamelo w’olimu w’okadimwelo wa Bible.”) b) Ngande wakokayɛ mbetawɔ dia Jehowa munanda otema ayɛ?

¹⁵ Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo (Mateo–Ɛnyɛlɔ) kakatondjama lo 1950 l’Angɛlɛ. Lo 1974, Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo kakayotombaka la tshondo. Ekadimwelo kɛsɔ tombolaka Jehowa nɛ dia tɔ kamboyokaloya lokombo lande l’ahole tshɛ wakalatanemaka lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Lokombo la Nzambi tanemaka nto mbala 237 lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. Tɔ kambovusɔma mbala efula, ndo mbala k’ekomelo lo 2013 dia nshikikɛ dia tɔ kekɔ mɛtɛ ndo shikaa. Lo 2013, ndekana kɔpi miliyɔ 201 ya Ekadimwelo k’andja w’oyoyo yakatondjama, oyadi la tshondo kana etenyi lo ɛtɛkɛta 121.

¹⁶ Kakɔna kakate anto amɔtshi etena kakawalongola Ekadimwelo k’andja woyoyo lo ɛtɛkɛta awɔ wa lootɔ? Pami kɛmɔtshi ka la Népal akate ate: “Dikadimwelo efula di’edjedja dia lo népalais diaki la so diaki wolo nshihodia, nɛ dia wakakambe l’ɛtɛkɛta wa wolo. Koko kakianɛ, tookoka nshihodia Bible dimɛna, nɛ dia wakakikadimola lo ɛtɛkɛta wa wɔdu.” Etena kakatatɛ mama kɛmɔtshi ka la République centrafricaine mbadia Bible kakakadimɔma l’ɔtɛkɛta wa Sango, nde akade  kioko ndo akate ate: “Ɔsɔ mɛtɛ ɔtɛkɛta ami wa lootɔ.” L’ɛnyɛlɔ ka mama kɛsɔ, onto tshɛ la l’atei aso koka mbetawɔ dia Jehowa munanda otema ande lo mbadiaka Ɔtɛkɛta ande lushi tshɛ.—Osam. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Ngande wakokayɛ mɛnya dia wɛ ekɔ la lowando lo dihomɔ ndo l’olowanyelo walongolayɛ, ndo wahɔ akɔna wayoyokondja lo nsala dui sɔ?

¹⁷ Onde wɛ ekɔ la lowando lo dihomɔ ndo lo olowanyelo watosha Nkumekanga Yeso Kristo? Onde wɛ tshungolaka etena dia mbadia ekanda watondja okongamelo waki Nzambi, ndo kambaka la wɔ dia nkimanyiya anto akina? Naka eelo, kete wɛ ayota oko kadiyɛso Opal Betler, lakabatizama lo Ngɔndɔ ka dikumi 4, 1914 lakate ate: “L’edja k’ɛnɔnyi efula, dimi la [Edward] w’omɛmi takasambisha la fɔnɔ ndo la kartɛ y’esambishelo. Takasambisha lo luudu la luudu la abuku, tobukubuku ndo la periodikɛ. Takatshu lo waa kapanyɛ y’esambishelo ndo takande nkɛndɔ efula dia takahanyaka ekanda. L’ɔkɔngɔ diko, takakalolaka dia tenda anto wakatasambishaka ndo mbeka la wanɛ wakɛnyaka nsaki Bible lawakawɔ. Ɔsɔ aki lɔsɛnɔ la dimɛna ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula.” Yeso akalake di’anto ande wayonga la olimu wa monɛ, muna ndo ngɛnangɛna kaamɛ. L’ɛnyɛlɔ ka kadiyɛso Opal, miliyɔ y’anto wamboshikikɛ mɛtɛ ka daka sɔ.—Adia Joani 4:35,  36.

18. Diɛsɛ diakɔna diele la so?

¹⁸ Anto efula wahatakome ekambi wa Nkumekanga koka mbɔsa ekambi waki Nzambi oko anto ‘waheye mukanda ndo oko anto k’anto.’ (Ets. 4:13) Ko ohokanyiya yema. Nkumekanga ambokimanyiya anto ande wɔsama oko anto w’anyanya dia vɔ monga esambisha wa tomanamana, nkadimola lokema l’ekanda lamboleka kadimɔma l’andja w’otondo ndo likahanya. Dui dioleki ohomba ele, nde ekɔ lo tolowanya ndo totshutshuya dia sho nkamba la dihomɔ diakɔ dia dianganya lokumu l’ɔlɔlɔ le anto wa lo wedja tshɛ. Ande diɛsɛ diele la so dia nkamba kaamɛ la Kristo dia monɛ ntɔngɔ y’akambo wa mɛtɛ ndo mbetɛ anto ambeki lee!